Ellen Boxstael 2021-2022
Context 3: Politiek en actualiteit
Gastles: De vrijheid van meningsuiting en de
beperkingen daarop
1. Het ontstaan van de vrijheid van meningsuiting: het
Verlichtingsdenken
1.1. Waar en wanneer?
Het ontstaan van de vrijheid van meningsuiting moet gesitueerd worden bij het Verlichtingsdenken.
En dat Verlichtingsdenken ontstond in Engeland ongeveer in het midden van de 17 de eeuw en in
Frankrijk in het midden van de 18de eeuw.
1.2. Wie?
De stedelijke burgerij pleitte voor vrijheid van meningsuiting.
1.3. Waarom?
In de toenmalige maatschappij (toen nog de standenmaatschappij, het oude regime) was de vrijheid
van meningsuiting verboden. Wie vrij voor zijn mening opkwam, kon daarvoor gestraft worden en
opgesloten worden en zelfs vermoord worden. In opdracht van enerzijds de katholieke kerk en
anderzijds de toenmalige absolute vorsten (koningen). Waarom absolute vorsten? Omdat ze alle
macht hadden, het waren dus autoritaire koningen. Indien men vanuit de stedelijke burgerij via
geschriften, pamfletten, boeken… kritiek uitte op ofwel de katholieke kerk ofwel het beleid van de
absolute vorsten dan dreigde men vervolgd te worden. Die vervolging van die verlichtingsdenkers
(vb. de Franse denker-filosoof Voltaire) gebeurde toen door beroepsrechters. Waarom
beroepsrechters? Omdat die rechters benoemd waren voor het leven; bestaan vandaag nog steeds.
Alleen wat is het verschil tussen vandaag en vroeger? Die rechters werden toen benoemd door de
koning vandaar de absolute macht van de koning. Uiteraard benoemde de koning alleen rechters die
koningsgezind waren, die het beleid gunstig gezind waren. Je kan dus bedenken dat je dan
automatisch veroordeelt wordt door die rechter.
1.4. Wat?
Het Verlichtingsdenken is eigenlijk een levensbeschouwing die deels aan de basis ligt van het huidige
westerse denken. Het is een mijlpaal in de geschiedenis van de filosofie en van de geschiedenis van
Europa/het Westen. Dat bracht een aantal principes naar voor zoals: de nadruk die werd gelegd op
de individuele vrijheid. Het accent komt duidelijk te liggen op het individu en niet meer op
gemeenschappen en groepen. Die filosofen/Verlichtingsdenkers noemen dat het natuurlijk recht op
individuele vrijheid. Filosofen gaan uit van het natuurrecht en beschouwen recht op individuele
vrijheid als door de natuur gegeven en dat is het omgekeerde dan door God gewild. In de oude
maatschappij was geordend naar Gods wil.
2. Het natuurlijk recht op individuele vrijheid voor iedere burger
en de daaruit voortvloeiende fundamentele rechten
Je hebt dus het basisconcept van de individuele vrijheid en daaruit vloeide een aantal andere
vrijheden. 3 klassieke vrijheden:
De vrijheid van gedachte, godsdienst en geweten
De vrijheid van meningsuiting
De drukpersvrijheid
1
,Ellen Boxstael 2021-2022
o Alle geschriften die toen openbaar werden gemaakt (gepubliceerd werden voor het
publiek), verliepen via drukpersen (kranten, magazines, brochures, spotprenten…).
Uiteindelijk mag je beweren dat ongeveer rond het midden van de 19 de eeuw (1830-1840) in een tal
van Europese landen men die principes onderschrijft. Die verlichtingsdenkers winnen een strijd en
zorgen ervoor dat men in moderne staten vanaf het midden van de 19 de eeuw, dat daar die principes
vastgelegd worden. Je kan principes vastleggen, je kan als staat principes verdedigen, je kan als staat
wetten uitschrijven maar je moet ook maken dat dat gewaarborgd wordt/beschermd wordt/dat je
die wetten ook kan uitoefenen. Je moet maken dat als je zo’n principes daarvan uitgaat dat die
principes ook toepasbaar zijn en ook afdwingbaar zijn. Dat is de volgende stap. Die stap wordt
vastgelegd in meerdere Europese staten.
Een eerste manier waarop je kan waarborgen dat die vrijheden toegepast worden is door die
vrijheden vast te leggen in een grondwet (1). De Belgische grondwet werd opgesteld in 1831. Die
grondwet werd vastgelegd in het Belgisch parlement en de stedelijke burgerij die hadden een
belangrijke impact op het vastleggen van die grondwetten. Vandaag bestaat de Belgische grondwet
uit 198 artikelen en een groep artikelen van de grondwet handelt specifiek over de vrijheden van het
individu, de rechten en de vrijheden. In die zin kan je de grondwet beschouwen als een soort
basisideologie van de staat waarin staat welke vrijheden wij allemaal hebben. Wanneer men
vrijheden vastlegt in de grondwet dan noemt men dat grondrechten. Er werden meteen klassieke
grondrechten opgenomen (zie 3 pijltjes hierboven). 2 belangrijke opmerkingen daarbij: ten eerste,
indien men een artikel van de grondwet wil veranderen of een artikel aan de grondwet wil
toevoegen, dan moet 2/3de van het aantal parlementsleden het daarmee eens zijn, zo worden die
grondrechten beschermd. Ten tweede die grondrechten moeten ook nageleefd worden door de
overheid. Als je de vrijheid van meningsuiting in de grondwet zet en daarbij heel specifiek benadrukt
dat dat geldt voor iedereen en dus ook voor de overheid, ministers, ambtenaren… dan ga je eigenlijk
de staatsmacht aan banden leggen. Je moet ervan uitgaan dat het de burgerij is geweest die het
hebben opgestoken en de politici hun eigen macht aan banden hebben gelegd. Dat klinkt niet
logisch, maar is het wel, waarom? De burgerij heeft dat in de grondwet gezet om haar eigen te
kunnen beschermen. Je kan nooit weten dat het weer een koning zou zijn die de persvrijheid gaat
afnemen. Die principes zijn ingevoerd in de 2de helft van de 19de eeuw in België.
Een tweede stap is om die principes te verankeren in de grondwet zodanig dat ze ook toepasbaar
zijn.
En dan heb je nog een derde stap: die vrijheid van meningsuiting moet je niet enkel toepasbaar maar
ook afdwingbaar maken. Meer bepaald gerechtelijk afdwingbaar. Dus je moet er ook voor zorgen dat
er rechtsinstanties bestaan die die vrijheden afdwingbaar maken. Want stel dat je een bepaalde
mening uit en iemand wil je toch voor die mening voor de rechter dagen dan moet je een
onafhankelijke rechter daarover laten oordelen.
Hoe heeft men nu die vrijheden afdwingbaar gemaakt? Door 2 belangrijke, gerechtelijke instellingen
bevoegd te maken voor de afdwingbaarheid van die grondrechten. De eerste gerechtelijke instelling
is het hof van assisen. Het hof van assisen is bevoegd voor wat men noemt drukpersmisdrijven. Stel
dat je iets schrijft in een magazine/krant… en iemand wil je aanklagen wegens een drukpersmisdrijf.
We spreken van drukpersmisdrijf wanneer iemand een strafbare mening uit in een publicatie en
daardoor de strafwetgeving overtreedt. Dan komt dat voor het hof van assisen en niet voor een
beroepsrechter. Waarom heeft men in 1831 geoordeeld om drukpersmisdrijven voor het hof van
assisen te brengen en niet voor een beroepsrechter? Men vreesde dat die rechter partijdig zou zijn
omdat hij benoemd was voor het leven door de koning. Wie oordeelt in het hof van assisen over
2
,Ellen Boxstael 2021-2022
schuld of onschuldig? De burgers, men noemt dat een volksjury. Wanneer het proces voorkomt voor
het hof van assisen (dat zien we tot nu toe vooral bij moordzaken) dan wordt iemand schuldig of
onschuldig bevonden door een volksjury. En dus die mensen van de burgerij die die grondwetten
hebben opgesteld hadden meer vertrouwen in een volksjury dan in een beroepsrechter. Als je in de
volksjury zit, moet je wel kunnen lezen en schrijven.
Een tweede wijze waarop je die grondrechten afdwingbaar kan maken, is door het oprichten van wat
men noemt een grondwettelijk hof (2). Dat is later opgericht in België. De rechters van het
grondwettelijk hof (12 in totaal) die toetsen of alle gestemde of besliste wetten, decreten en
besluiten of die overeenkomstig zijn met de grondwet. Er wordt gesproken over wetten omdat die
gestemd worden in het federaal parlement, decreten worden gestemd in het Vlaams parlement en
besluiten komen ofwel van de regering ofwel van lokale niveaus. Stel nu dat je een opinie schrijft in
een krant met daarin zeer scherpe kritiek op het beleid in verband met mondmaskers… en stel nu dat
de minister van volksgezondheid doen beslissen om een wet te doen stemmen waarin staat
‘studenten moeten geen opinies schrijven maar moeten studeren’. Stel dat die wet gestemd wordt,
en die wet komt niet overeen met de grondwet, dan zal het grondwettelijk hof je gelijk geven omdat
het niet overeenkomt met de vrijheid van meningsuiting. Daaraan merkt u nogmaals dat die
grondwetten heel belangrijk zijn door het hof van assisen en het grondwettelijk hof.
Dus er is een principe, het is toepasbaar en het gerechtelijk afdwingbaar.
3. De 4 doelstellingen/grondslagen van de vrijheid van
meningsuiting
Het zijn doelstellingen en grondslagen die niet alleen in België maar ook in Europa naar voor
gebracht worden. Die doelstellingen en grondslagen van de vrijheid van meningsuiting zijn belangrijk
indien je discussie daarover wil voeren. Je hebt voor- en tegenstanders van meningsuiting en
beperking van meningsuiting. Het zijn doelstellingen die algemeen aanvaard worden in de Europese
democratische staat waarover er ook debat heerst. Het behoort tot de Europese waarden.
3.1. Waarborgen democratie
Men aanziet de vrijheid van meningsuiting als een waarborg voor de democratie. Democratie is een
redelijk beladen term waar je heel veel over kan vertellen. Maar 1 van de belangrijke kenmerken van
de democratie is het pluralisme. Pluralisme betekent dat er meerdere opinies toegelaten zijn in de
maatschappij, dus geen enkele opinie is de absolute waarheid. Pluralisme kan je maar toepassen in
de maatschappij indien mensen ook voldoende verdraagzaam zijn voor andere meningen. De
redenering is dat de vrijheid van meningsuiting uiteraard bijdraagt tot pluralisme en tolerantie.
3.2. Persoonlijke ontwikkeling/ontplooiing individu
De vrijheid van meningsuiting draagt bij tot de ontplooiing van het individu en eigenlijk zelf het
rijkdom van de individu. Je kan je als mens ontplooien/verrijken door de vrijheid van meningsuiting
precies omdat je gaat deelnemen aan debatten en je je eigen mening gaat verwoorden. Want als je
natuurlijk je eigen mening wil verwoorden/opschrijven, dan moet je natuurlijk zelf ook nadenken
welke gedachten je zal formuleren en dan ga je ook gedachten en meningen uitwisselen met
anderen. Iemand die nooit de kans krijgt om een eigen mening te verwoorden, die mist een deel van
de ontplooiing van de persoonlijkheid.
3.3. Draagt bij tot achterhalen waarheid: ‘factchecking’
Een aantal mensen zijn van oordeel dat de vrijheid van meningsuiting bijdraagt tot het achterhalen
van de waarheid. Factchecking betekent eigenlijk sommige beleidsmakers liegen, verdraaien de
waarheid, ontkennen… Denk bijvoorbeeld aan 3M in Antwerpen die hebben achtergehouden dat er
3
, Ellen Boxstael 2021-2022
giftig afval onder de grond zat. De vrijheid van meningsuiting die in dit geval vooral van het individu,
van de pers, van de media komt en van anderen komt, draagt bij tot het achterhalen van de
waarheid. Want je gaat de gegevens de gekregen gegevens achterhalen en toetsen aan de waarheid.
Wanneer wij allemaal vrij onze mening uiten en de enige is voor iets en de andere is tegen iets dan
zeggen bepaalde filosofen dat door de confrontatie van de botsende ideeën die er ontstaan in het
debat dat je daardoor ook de waarheid kan achterhalen. Men noemt dat ook soms de dialectiek van
de Verlichting.
3.4. Voorkomen onderdrukking “fout” of “gevaarlijke” opinies =
tegengaan frustraties
Sommige juristen, filosofen en anderen vinden dat de vrijheid van meningsuiting ertoe bijdraagt dat
mensen ook zogenaamde of zogezegde fouten of gevaarlijke opinies mogen uiten. Als ik nu
bijvoorbeeld zou zeggen ‘Ik vind dat veel homo’s mietjes zijn’ dan is dat een foute mening omdat we
in deze maatschappij uitgaan van gelijkheid van iedereen. Mensen die voor de vrijheid van
meningsuiting zijn die zeggen dat ook die foute of gevaarlijke meningen moeten kunnen. Ze hebben
daarbij volgend argument: ‘Indien je die mening onderdrukt, dan ontstaat er bij een deel van de
bevolking frustraties die ze niet kunnen uiten. En dat is niet goed want als er frustraties borrelen bij
een deel van de bevolking dan leidt dat tot eventueel gewelddadig gedrag of gevaarlijk stemgedrag
of betogingen, vernieling. Mensen die niet aan de bak komen omdat ze een mening niet kwijt kunnen
raken gefrustreerd.
Deze doelstelling wordt vandaag ook veel in verband gebracht met de term ‘politiek correct denken’.
Er is dus een zekere consensus over het politiek correcte denken.
4. De toepassing van de vrijheid van meningsuiting
Overzicht van de toepassing van de vrijheid van meningsuiting door de tijden heen.
4.1. Aanvankelijk: de nagenoeg absolute vrijheid van meningsuiting
de
Heel de 19 eeuw, meteen na het opstellen van de vrije meningsuiting in de grondwet rees de vraag
‘hoe werd die vrijheid van meningsuiting eigenlijk toegepast’. De vrijheid van meningsuiting werd in
die tijd op een absolute manier toegepast. Er bestond geen enkele beperking op de vrijheid van
meningsuiting. De enige beperking die in die periode bestond was majesteitsschennis = je mag de
koning niet beledigen. Deze beperking bestond ook nog in de eerste helft van de 20 ste eeuw. Dus een
hele eeuw lang, tot kort na de 2 de WO, was er quasi onbeperkte absolute vrijheid van meningsuiting.
Vb. In 1902 is er een Italiaanse terrorist die een aanslag pleegt op Leopold 2. Die aanslag mislukte. De
Gentse socialist Edward Anseele, van wie het standbeeld op het Zuid staat in Gent, schrijft in de
volksgazet (de krant van de socialisten) hoe jammer het is dat die aanslag mislukt is. Hij is een paar
weken naar de gevangenis moeten gaan voor majesteitsschennis.
Voor de rest bestond de vrijheid van meningsuiting er zeer vaak in dat men anderen beledigden,
kwetste en ook aanzetten tot haat en geweld. Vb. op een bepaald moment was er in de jaren 1870
conflicten tussen katholieken en liberalen in België. In Gent organiseerde de katholieken een
bedevaart die start van Sint-Pietersplein naar bedevaartsoort Oostakker. Ze wandelden heen en
terug. In de liberale krant hadden ze de dag voordien geschreven ‘allen daar heen liberalen, als ze
terugkomen gaan we ze bekogelen met stenen’, wat ook is gebeurt. Dat is aanzetten tot geweld en
haat.
4
