Sociale EthiekSemester 2 –
Les 1: Introductie
08 februari ’21
Ethiek behoort tot een van de vele takken van de filosofie. Filosofie is interessant, maar kan ook
moeilijkheden opleveren omdat het een uitgesproken academische discipline is.
Het feit dat het een academische discipline is met een eigen vakjargon, maakt het voor velen een
moeilijk vak. Je moet ergens doorheen worstelen, met onduidelijk taalgebruik en zware materie.
Filosofie komt uit een tijdperk waarin men anders dan nu over dingen dacht. Vandaag de dag wil men
teksten makkelijk maken, zodat iedereen ze begrijpt, maar dat is ook een utopie. Niet alles wat de
wereld te bieden heeft aan kennis is makkelijk te begrijpen of begrijpelijk op te schrijven.
Voor bepaalde teksten moet je je de tijd nemen.
Filosofie als academische discipline mag je niet verwarren met ‘toogpraat’. Mensen die in het café
zitten die vele ideeën hebben over hoe de wereld in elkaar zit, of zou moeten zitten. Je moet een
vakman zijn, ook in dit vak. Want enkel discussiëren en argumenten hebben is niet voldoende.
1. Wat is ethiek? Wat is moraal
Ethiek heeft te maken met juist en onjuist handelen, niet zozeer in termen van goed en kwaad
(oubollige invulling). Moraal leidt naar het Latijnse Morus, morus betekend: gewoonte. Alles wat ertoe
doet in de wereld heeft een bepaalde invulling gekregen, bijvoorbeeld over hoe je met elkaar omgaat.
Deze invulling is een gegeven: de tijd, de opvoeding, de context, de geschiedenis, de psychologie, de
cultuur en religie: al die dingen maken dat op een bepaald moment, bepaalde zaken en aspecten
worden afgesproken of ingevuld. Vaak niet expliciet als regel (eerder explicatie): iets wat je weet wat
je niet / wel moet doen), maar wel als gewoonte.
Als je heel veel handelingen op een zelfde manier doet, wordt het een gewoonte en als het een
gewoonte wordt, kan het ook een bepaald statuut / autoriteit verwerven en dan wordt het een regel
of soms zelfs een wet die bepaald hoe je moet handelen. Dit is dan
gemeenschap/geschiedenis/cultuur/religie-gebonden.
Hierin zit dan ook het verschil tussen ethiek en moraal.
Bij moraal speelt het gevoel van de mens een grote rol. Er spelen een hoop contexten van
voorwaardelijkheden een rol die je bij ethiek (als discipline van filosofie) niet hebt.
Filosofie wil alle soorten van moraal en gewoontes die mensen hebben tegen het licht houden en
daarover iets zeggen. Is het argument wat jij voor je handelen stelt wel houdbaar en rationeel binnen
verschillende referentiekaders?
1
Academiejaar 2020 – 2021
,Ethiek
= goed of kwaad: dit zijn beladen termen (vaak in een religieuze context), binnen ethiek spreekt men
nu over juist en onjuist handelen en dit is minder beladen.
Moraal
= moraal wordt op verschillende manieren gebruikt maar van het Latijns komt dit van Morus, wat
gewoonte betekend. Gegeven, tijd, context, opvoeding, geschiedenis, cultuur, religie, al deze dingen
maken dat bepaalde aspecten onder de mensheid worden afgesproken en ingevuld. Dit hoeft niet altijd
expliciet te zijn, dit kan ook impliciet zijn. Dat geheel is het geheel van moraal, is verwant aan
gewoonten. Als iets een gewoonte is kan het een bepaalde statuut of autoriteit verwerven dat kan
leiden tot een wet.
Bij moraal spelen contexten en het gevoel een rol terwijl bij ethiek is dit niet zo. Je wilt allerlei soorten
moralen tegen het licht houden en rationeel gaan bekijken en analyseren.
Ethiek is kritisch nadenken over 'het moraal' en moraal eerder het handelen en de gewoonte die uit je
kritisch denken ontstaan waarbij het gevoel en intuïtie van mensen een grote rol spelen (de
psychologie van de mens).
Voorbeeld: Vrouwenbesnijdenis, ethisch bekeken zegt men dat dit niet houdbaar is. In
gemeenschappen of culturen waar ze dit al lang doen hebben ze beargumentering hiervoor vanuit hun
moraal. Maar vanuit een ethisch perspectief zijn er genoeg argumenten te verzinnen om dit te
weerleggen. Dit is niet altijd duidelijk en rechtlijnig. Je emoties zijn inferieur aan rationele argumenten,
ethiek is van een andere orde. Ook in opvoeding en de pedagogische tik is een thema dat hieronder
valt.
Tot waar gaat vrijheid en autonomie, dat van belang geschat wordt maar ook het volgen van regels in
een samenleving. Dit is nu ook een actueel thema in tijden van corona en vaccinaties. Dit is verbonden
aan moraal en ethiek. Wat zijn we gewoon, wat is juist of onjuist?
2. Eigen voorbeelden. Actualiteit:
Vrouwenbesnijdenis vindt men ethisch gezien moeilijk houdbaar. Degene die dit al 1000den jaren
toepassen binnen bepaalde gebieden in de wereld, hebben ook zo hun argumenten om dit zo te doen.
Ze doen dit wellicht vanuit een religieuze achtergrond of omdat ze dit al jaren doen. Ze hebben hoe
dan ook vele argumenten vanuit het perspectief van moraliteit. Maar vanuit het perspectief van ethiek,
met een grote rol voor rationaliteit zijn er genoeg argumenten te verzinnen die vinden dat dit
onhoudbaar is.
Er zijn verschillende vormen van moraal in de wereld te vinden, maar ethiek is van een andere orde.
Ethiek is kritisch nadenken met veel rationaliteit en argumenten over het moraal (dingen die mensen
allemaal doen) en het moraal is dan eerder het handelen dat voortvloeit vanuit de gewoonte, waarin
gevoel en intuïtie en de aangeboren psychologie een enorme rol in nemen.
Reinheid in gedachten speelt een belangrijke rol, alles draait om ‘zuiver(en)’. Als de ethiek zich hierover
buigt, dan stelt deze alles in vraag. Wat betekend het eigenlijk nu concreet in termen van juist/onjuist
handelen
2
Academiejaar 2020 – 2021
, 3. Belang voor SRW
Nadenken over de wereld waarin wij onze kinderen in willen laten opgroeien. Hoe moet je je kinderen
opvoeden en hoe doe je dat dan? Waar heeft iemand nood aan?
Iets wat we altijd op een bepaalde manier hebben gedaan is goed, maar kan altijd in vraag gesteld
worden.
Er zijn heel veel ethische vragen die vandaag op het bord liggen van de opvoeder / jeugdwerker / etc.
Dit maakt dat dit vak zeer relevant en interessant kan zijn voor onze afstudeerrichting.
Werkmoment ter voorbereiding van het volgende college
Boetellier: De improvisatiemaatschappij: Over de sociale ordening van een onbegrensde wereld
De improvisatiemaatschappij werpt een nieuw licht op de complexiteit van de huidige samenleving.
Velen ervaren chaos en onoverzichtelijkheid. Er heerst onbehagen onder burgers en er is
onzekerheid bij bestuurders. Het lijkt aan perspectief te ontbreken. Maar misschien zien we wel iets
over het hoofd?!
Hans Boutellier levert een realistische en inspirerende voorstelling van een nieuwe sociale orde. Het
boek gaat over identiteit en woede, waarden en normen, participatie en integratie, en over recht en
veiligheid. Het biedt een brede, onderbouwde en constructieve visie op de hedendaagse
samenleving. Deze druk is uitgebreid met een openingshoofdstuk dat de concrete werking van de
improvisatiemaatschappij belicht.
Hans Boutellier is wetenschappelijk directeur van het Verwey-Jonker Instituut en hoogleraar
Veiligheid & Veerkracht aan de VU Amsterdam. Hij studeerde in 1980 af als sociaalpsycholoog op het
onderwerp ‘Jeugdcriminaliteit en heropvoeding’ en houdt zich sindsdien bezig met
(jeugd)criminaliteit, veiligheid, moraliteit en strafrecht.
Georganiseerde vrijheid
Het begrip ‘improvisatiemaatschappij’ biedt een frame waarmee de morele incoherentie en de
institutionele complexiteit van deze tijd beter begrepen kan worden. In normatieve zin beschouw ik
improvisatie als de belofte van georganiseerde vrijheid. Het gaat om een dynamiek die uitstijgt boven
het beeld van chaos versus ordening. In het begrip ‘vrijheid’ – zowel positief als negatief – herkennen
we de grandioze premisse van de rechtsstaat, op basis waarvan iedere burger op basis van
gelijkwaardigheid en zonder willekeurige overheidsinterventies zijn eigen levensproject kan
realiseren. En het woord ‘georganiseerd’ herinnert aan de onvolkomenheid van diezelfde mens; deze
kan niet anders zijn dan in grote afhankelijkheid van medemensen en de ordening die daarvoor nodig
zijn: in de gemeenschap, de maatschappij of netwerksamenleving.
Nieuwe omstandigheden vragen om nieuwe vormen van ordening. Na de gemeenschap
(Gemeinschaft) met zijn mechanische orde, en de maatschappij (Gesellschaft) met zijn organische
orde zouden we kunnen spreken van een Netzschaft die zijn ordening realiseert via improvisatie. In
netwerkstructuren ontwikkelt zich een nieuwe vorm van samenleven, een sociale ordening van
knooppunten en relaties daartussen. Deze kan iedere denkbare gedaante aannemen, afhankelijk van
de bewegingen van de omliggende (horizontale en verticale) knooppunten. Over de kenmerken van
dit nodale universum kom ik uitgebreid nog te spreken. Voor dit moment constateer ik dat
netwerken zich niet aandienen als oorzaak maar als oplossing van complexiteit, mits zij normatief
richting krijgen vanuit duidelijke identiteiten.
3
Academiejaar 2020 – 2021
, Verplaetse: Het morele instinct: over de natuurlijke oorsprong van onze moraal.
Jan Verplaetse is een Vlaamse filosoof en auteur binnen de disciplines ethiek en rechtsfilosofie. Hij
doceert moraalfilosofie aan de faculteit Rechtsgeleerdheid van de Universiteit Gent
Waarom is de ene mens goed en de andere slecht? Dit boek is een lang antwoord op die vraag. Het
verklaart "moreel" en "immoreel" gedrag als uitdrukkingsvormen van vijf morele systemen. Vier
ervan berusten op intuïties of emoties (de hechtingsmoraal, de geweldmoraal, de reinigingsmoraal,
de samenwerkingsmoraal) en slechts één is rationeel (de beginselenmoraal). Al die moralen
verplichten mensen om dingen te doen of te laten, maar op diverse gronden en verschillende
manieren. Gemeenschappelijk aan alle moraal is dat die onze individuele vrijheid begrenst.
Verplaetse vertelt wat we weten over de oorsprong en de ontwikkeling van de moraal als een gevolg
van biologische, automatische en emotionele processen. Neurowetenschappelijke bevinden leveren
overtuigend bewijs voor de diepe verankering van moraal in het menselijke lichaam. Zo heeft de
ontdekking van spiegelneuronen duidelijk gemaakt dat empathie ? volgens Schopenhauer de basis
van alle moraal ? een neurobiologisch gegeven is.
Dit boek gaat niet over de geest van de ethiek, maar over het vlees van de moraal. Het biedt een
antwoord op wat de mens, waar ook ter wereld en tot welke cultuur hij ook behoort, bezit aan
vermogens om met het conflict tussen eigenbelang en hoger belang af te rekenen. Het verschuift de
focus van culturele diversiteit naar biologische gegevenheden.
Verplaetse pleit ten slotte voor een ethiek die niet alleen rekening houdt met morele beginselen,
maar ook met de vier emotiemoralen. De ethiek van de toekomst zal een evenwicht moeten vinden
tussen emotie en rede.
Murphy: De geestelijke evolutie van de mens
Gardner Murphy (July 8, 1895 – March 18, 1979) was an American psychologist specialising in social
and personality psychology and parapsychology. His career highlights included serving as president of
the American Psychological Association, and of the British Society for Psychical Research.
Social psychology
Murphy proposed the biosocial personality theory, which stated that personality was both biological
and social. At the center of the theory is canalization. Murphy believed that canalization is needs are
shaped by the specific ways they are being satisfied. This instance, when the needs are being
satisfied, is then controlled by two main mechanisms: regularity and relevance. These two
components say, experience creates another experience based on the proximity of the relationship.
The theory was presented in his book Personality published in 1947.
In his book he proposed three main components to personality. Firstly, personality acts within a
larger structure and second, has its own inner workings. In addition it is an entity that is shaped by its
environment. Other parts of the book discuss his biosocial theory canalization and autism. Autism, as
Murphy defines it, is actions are designed by the satisfaction of needs while placing special emphasis
on the self.
Murphy also studied parapsychology, which at the time was not taken seriously. Many thought it was
a joke and should not be considered a real science. Murphy thought differently. He believed that it is
the scientist's job to expand the known science and push beyond the set boundaries. He produced
numerous studies on the paranormal, specifically about telekinesis, psychokinesis, and despite
constant ridicule.
Humanistic psychology
The humanistic psychology movement did not occur until the 1960s. However, much of Murphy's
writings were an early component of the movement and really set the stage for its beginnings.
Generally, Murphy believed in the good of humanity, often producing works on the problems and
solutions of societies, human nature, and individualism. These particular works were so inspiring
that, at the time, many European refugee psychologists referenced his ideas in their arguments for
peace in their countries.
4
Academiejaar 2020 – 2021
