PEDAGOGISCHE BASISBEGRIPPEN EN CONTEXTEN
INLEIDING
“Hoe je naar de pedagogiek als wetenschap kijkt, bepaalt de wijze waarop je erover schrijft.”
− Je kan op verschillende manieren een pedagogisch onderzoek vorm geven, hangt af van wat
je wilt weten en wat je visie is op dit onderwerp
o De bril die je opzet bepaalt de wijze waarop je naar de realiteit gaat kijken.
− Binnen de pedagogiek worden we geconfronteerd met een veelheid aan sub disciplines/visies
-> veelheid en rijkheid om een thema te beschrijven
o Je kan op verschillende manieren naar de onderwerpen die binnen de pedagogiek van
belang zijn gaan kijken: opvoeding en onderwijs, jeugdhulp, kindbeelden, welzijn,
leeftijdsgroep
Illustratie:
- Pedagogen die vinden dat men woorden zoals ouder-kind relatie/autoriteit/gezag zo goed
mogelijk moet definiëren.
Vs. - In de pedagogiek gaat het niet over het leren begrijpen maar het verklaren van bepaalde
verschijnselen bv. leren lezen: verschillende methodieken uitproberen bij kinderen om zo te zien wat
het beste werkt om kinderen te leren lezen.
→Pedagogiek in meervoud (= er bestaat niet 1 concrete vorm van pedagogiek)
- Kritische manier kijken naar verschillende zaken
- Beschrijven van begrippen
- Verklaren van zaken
→ Deze verschillende manieren van pedagogiek worden vandaag naast elkaar geplaatst. Hoe je dus
naar pedagogiek kijkt bepaalt hoe je gaat handelen, denken’. ONTSTAAN VERSCHILLENDE VORMEN
VAN PEDAGOGISCHE HANDELEN!
0. PEDAGOGIEK?
PEDAGOGIEK = geheel aan wetenschappen die dienstbaar willen zijn ten aanzien van pedagogische
processen. Bv. opvoeden, onderwijzen, trainen, etc.
− Hoe deze DIENSTBAARHEID vorm krijgt, kan sterk verschillend zijn en hangt af van:
o De gekozen invalshoek (≠ subpedagogieken)
▪ Sociale pedagogiek: wat is de betekenis van die pedagogiek
▪ Orthopedagogiek: aandacht voor mensen met een beperking
▪ Opvoedingspedagogiek, gezinspedagogiek, historische pedagogiek
→allemaal verschillend in dienstbaarheid naargelang hun invalshoek
o De wetenschapsopvatting (≠ wetenschapsparadigma’s)
▪ Adoptie: interesse in jongeren die geadopteerd zijn. Verschillende
onderzoeksvragen, onderzoeken: Zijn kinderen na adoptie gelukkiger, hoe
beleven ze het,..
− Van NORMATIEVE PEDAGOGIEK naar WETENSHCAPPELELIJKE PEDAGOGIEK
o Pedagogiek vond zijn basis in een bepaalde religie, ideologie, levensbeschouwing
(normen)katholieke school pedagogiek, in Nederland een protestante pedagogiek
o WP overheerst vandaag
1
,PEDAGOGIEK IN MEERVOUD
- Geschiedenis van de wetenschappelijke pedagogiek kenmerkt zich door:
o Discussie over hoe opvoeding best kan worden beschreven
o Hoe ze het best bestudeerd kan worden
o En welke rol zij vervult voor de opvoedingspraktijk
- Grote diversiteit aan pedagogisch-inhoudelijke en wetenschapstheoretische ideeën
- Klassieke pedagogische driestromenland:
o Geesteswetenschappelijke Pedagogiek (Dienstbaarheid)
▪ 1940-1960: meest filosofische pedagogiek
o Empirisch-analytische Pedagogiek (Waarheid)
▪ 160-1970: geïnteresseerd in waarheid en voorstelbaarheid
o Kritisch-emancipatorische Pedagogiek (Rechtvaardigheid)
▪ Jaren 1970
▪ rechtvaardigheid staat centraal: hoe kunnen we via onderwijs en
opvoeding een meer rechtvaardige samenleving creëren
geestelijk wetenschappelijk pedagogiek: dienstbaarheid
- Ten dienste van de praktijk/realiteit
- Informatie en inspiratie bieden
- De opvoeding ontleent haar zin en waarde niet aan iets buiten pedagogisch, maar is in zichzelf
zinvol en waardevol
- De opvoedingspraktijk is betekenisvol (als een tekst); de pedagogiek brengt deze betekenissen
aan het licht
- Hermeneutiek als onderzoeksmethode (cfr. Theologie)
Kritische pedagogiek: waarheid
= kritiek op de geestwetenschappelijke pedagogiek
- De begrippen ‘pedagogische relatie’ en ‘pedagogische autonomie’ komen onder vuur te liggen
- Aandacht voor het macroniveau, voor het niveau van de maatschappelijke structuren
o Vorige te weinig bezig met macroniveau (wat gebeurt er in de samenleving)
o Enkel aandacht voor microniveau (relatie leerling-leerkracht, ouder-kind,..)
- Klemtoon op maatschappijkritiek
o Kijkt met een ‘helikopter zicht’: Waar liggen de ongelijkheden, uitsluitingen in het
onderwijs
- Communicatie en socialisatie vervangen het begrip pedagogische relatie
- Emancipatie vervangt Bildung : emancipatorische pedagogiek
o Deze aandacht (op maatschappelijke problemen) zorgt voor het ontstaan van
emancipatie. Om zo het probleem om te gaan lossen
o Objectiviteit en evidence-Based staat centraal
Debat tussen beconcurreerde denkscholen in de pedagogiek is niet meer relevant.
Dit is het gevolg van de toenemende dominantie van de positivistische wetenschapsbenadering in de
pedagogiek.
- De klemtoon ligt hier op de empirische basis en niet langer op algemene beweringen.
- Het zijn wetenschapstheoretische overwegingen en niet pedagogisch-inhoudelijke overwegingen
die centraal staan.
- Hierdoor vervaagt de grens tussen de pedagogiek en de ontwikkelingspsychologie.
- We zien ook een toegenomen pragmatiek in de onderzoeksmethodes.
2
,- Het ongrijpbare van de pedagogiek (cf. Rizoom.)
RIZOOM = pedagogiek als discipline heeft een stevige basis, zonder dat aanwijsbaar is waar haar exacte
oorsprong ligt. De discipline verandert door heen de tijd, zonder dat te voorspellen valt wat de richting,
inhoud, of de grenzen van die verandering zullen zijn of zouden moeten zijn.
→ PEDAGOGIEK is een historisch gegroeide discipline, verankerd in een rijke traditie, maar zonder
verplichtend raamwerk dat scherp afbakent wat wel en niet pedagogisch mag en kan zijn. Bovendien
is het een vakgebied dat zich open en onderzoekend moet verhouden tot nieuwe sociaal-
maatschappelijke ontwikkelingen. Aandacht moet hebben voor de pedagogische basisbegrippen. En
het heeft een brede methodologische onderzoek oriëntatie.
Pedagogiek is een geheel, een vertakte structuur.
Pedagogiek kent allerlei vertakkingen waardoor je tot een
diversifieert beeld komt.
1. PEDAGOGIEK ALS MAATSCHAPPELIJKE KWESTIE
Het maatschappelijk en politieke debat staat bol van de pedagogische vragen:
= veel zaken lopen verkeerd in het onderwijs/opvang/ gezin. Bv. uitsluiting in onderwijs, geweld in
kinderopvang. Dit roept vragen op:
- Bv. mag je binnen onderwijs meerdere talen gebruiken?
- Hoe kunnen mensen in armoede beter ondersteunt worden?
- Mag iedereen wel kinderen krijgen?
- Daalt de algemene onderwijskwaliteit?
- Zijn de studenten van vandaag een “gepamperde” generatie?
- Moeten ouders in armoede meer aanklampende opvoedingsondersteuning krijgen?
- Moet elke baby vanaf 3 maand naar de kinderopvang?
- …
Weinig eensgezindheid over:
- Wat het probleem juist is
- Wat de mogelijke oplossingen zijn
- Hoe we daarover onderzoek moeten doen
→Pedagogiek is in die zin nauw verbonden met de ideeën en opvattingen in een samenleving over
bijvoorbeeld burgerschap, ouderschap, verantwoordelijkheid en democratie.
M.a.w. maatschappelijke kwesties, problemen hangen samen met ouderschap, burgerschap,…
2. DE ONVOORSPELBARE AARD VAN DE PEDAGOGIEK
- Opvoeding en onderwijs hebben een inherent onvoorspelbaar en onbeheersbaar karakter.
- Tegelijkertijd: grote druk om antwoorden te vinden op “wat werkt”.
= men verwacht antwoorden te hebben op pedagogische vraagstukken. Deze kennis moet tegemoet
komen aan de begrijpbare en legitieme maatschappelijke vraag naar ‘hoe’ we moeten handelen en ‘wat’
we moeten doen.
- Spanning tussen twee invalshoeken: bepaalde verbeelding die je wilt realiseren vs. Beeld van hoe
het kind denkt, welke doelen het heeft
2 mensen, geen relatie, gaan kind samen opvoeden. Ze hebben alles uitgeplant en geregeld,
school van kind etc. (verbeelding dat men wilt realiseren). Dit gaat niet, kind heeft zijn eigen
interesses en moeilijkheden → onvoorspelbaarheid dat inherent is aan onderwijs + opvoeding!
3
, - Ouders hebben idealen, doelen, visies. Ik wil dat kinderen hetzelfde geloof hebben als mij.
- Dit is ok. Maar belangrijk dat men kijkt naar denkwijze van kinderen.
- Het samenleggen van opvattingen, ambities, denkwijzen is essentieel!
→Basis van opvoeding en onderwijs!
We hebben de neiging om te zoeken naar voorspelbaarheid. Stel:
- kinderen moeten zindelijk zijn.
- Sommige zijn dit snel of traag.
- Men zegt vaak dat het niet aanvaardbaar is dat kind na 3jaar nog steeds niet
zindelijk is.
- We zoeken direct naar zaken die zindelijkheid kunnen creëren. > foute denkwijzen
- We kunnen iet iedereen in dezelfde stroming zetten, iedereen is anders.
We zitten in een sterk beheersing denken.
= Alles maximaal willen beheersen. Men ervaart het niet als iets eens anders loopt.
“Ouders weten nooit hoe hun opvoeding zal uitpakken. Dat maakt ze extra of bijzonder kwetsbaar,
naast de kwetsbaarheid die het leven sowieso al met zich meebrengt.” – Lynne Wolbert
- Lynne boek geschreven
- We moeten bewust zijn dat ouders nooit weten hoe opvoeding gaat lopen. Je kan niet
alles beheersen en voorspelbaar maken.
- Opvoeding altijd verbonden aan onvoorspelbaarheid
- Evidence-based denken= de idee dat onderzoeksinzichten of simpelweg kennis leiden tot een meer
voorspelbare en beheersbare wereld.
“Het probleem is niet dat de pedagogische wetenschappen besmet zouden zijn met ideologie. Het
probleem is eerder het gebrek aan ideologie of beter nog aan ideologieën, in het meervoud.”
– Paulo Freire
→Pedagogiek heeft een stukje onvoorspelbaarheid waar we kwetsbaar van worden.
3. DE PEDAGOGIEK ONDER DRUK ?
Pedagogiek =
- Historisch gegroeide discipline, verankerd in een rijke traditie,
- Maar zonder verplichtend raamwerk dat afbakent wat wel en niet pedagogisch mag/kan zijn
o Verzameling van allerlei pedagogische stromingen en onderzoeksmethodes
o Geen bestaan van 1 afgebakend raamwerk -> meervoud aan bedenkingen
- Veelvormigheid van de pedagogiek:
o Aandacht voor pedagogische basisbegrippen
o Positionering tot nieuwe sociaal-maatschappelijke ontwikkelingen
o Pedagogiek als discipline met een bredere methodologische onderzoeksoriëntatie
Twee stromingen die de evolutie of drang naar eenduidige antwoorden mee vorm hebben gegeven,
zijn het risicoreducerend denken en het individualiserend werken
4
,3.1. RISICOREDUCEREND DENKEN
- Overheden, sociale dienstverlening en academici zijn gericht op het identificeren, beoordelen en
verminderen van elk gevaar voor kinderen en jongeren.
- Weerspiegelt zich in de bereidheid van de overheid om te investeren in hulpmiddelen,
instrumenten en elektronische apparaten om risico’s in kaart te brengen en te beheersen.
Camera’s in de kinderopvang?
o Ouders kunnen voortdurend volgen wat er in kinderopvang gebeurt
o Onderzoek: leerkrachten en ll ervaren de klas als onveilig + minder privacy
Snelle opkomst van de ontwikkelingspsychologie na WOII (“Wat is een normale ontwikkeling?”)
o Samen met de bouw van testbatterijen
o Bijdragen in:
▪ Opspring van risico’s voor de ontwikkeling bij kinderen
▪ Reflectie wat samenleving als beperkingen definiëren
= definiëren wat we normaal en niet normaal horen te vinden
Gevolg: normale gaan benadrukken + niet normale gedragingen vermijden
o = kijken naar de opvoedingsfases dat kinderen doorlopen ipv. cultuur
o Piaget belangrijkste ontwikkelingspsycholoog
“Het leek niet meer dan een kwestie van tijd om alle geheimen van kinderen en het kinderleven grondig
in kaart te brengen. Omdat we er niet genoeg van kregen, zijn we lijsten beginnen aanleggen van
allerlei fysieke, psychische of sociale stoornissen.”
- “De eeuw van het risicokind” Jeroen Dekker
o Met angst naar kinderen en opvoeding gaan kijken + kinderen classificeren
Uitsluiting kinderen lager onderwijs dia 20 + ADHD dia 21
3.2. INDIVIDUALISEREND WERKEN
- Beleid, praktijk en onderzoek richten hun aandacht vooral op individualiserende interventies.
Kind ASS in aangepast onderwijs ipv regulier, mensen in armoede krijgen opvoedingsondersteuning
o Vraag wordt individueel behandeld
▪ Te sterke focus op individu: pp is het probleem, hoe zorgen dat hij/zij er beter in past
▪ vraag durven stellen wat er binnen school, jeugdbeweging, maatschappij moet
veranderen. Geen continue aandacht naar het kind
- De oplossing voor maatschappelijke en pedagogische vraagstukken wordt telkens gezocht in het
“terug aan boord” krijgen van het individu, zonder veel reflectie over hoe het er “aan boord” aan
toegaat.
o Te weinig aandacht voor persoonlijke context waar jongeren opgroeien of naar school gaan
Is kind hyperactief of steeds minder plaats voor bewegelijke, nerveuze kinderen in klas
o Te weinig aandacht voor maatschappelijke context: pedagogische kwesties worden niet
geformuleerd in maatschappelijke vragen, deze vragen verdwijnen in individualistisch denken
- individualistische interventies zorgen voor meritocratische samenleving
= individu verantwoordelijk voor hun eigen succes
o Uitvallen wordt toegeschreven aan individuele mislukkingen in plaats van oog te hebben voor
de sociale en maatschappelijke drempels en tekortkomingen (cfr. Discussie over armoede).
5
, 4. DE WERELD IS PEDAGOGIEK EN PEDAGOGIEK IS DE WERELD
- Opvoeden is meer dan de ontwikkeling van kinderen stimuleren, het gaat om het binnenbrengen
van de wereld.
o Wereld binnenbrengen via taal, spreken met kinderen
- Opvoeden vindt plaats tussen generaties. Hoe we opvoeden zegt iets over hoe generaties met
elkaar omgaan in relatie tot onze gemeenschappelijke wereld.
o Opvoeden is niet enkel tussen kind en ouder
o Oude generatie verhoudt zich tot een nieuwe generatie, en omgekeerd
o M.a.w. in opvoeding is er een tweerichtingsverkeer
- Belang van het denken van Hannah Arendt:
Opvoeden gaat over twee dingen: (1) de voortzetting en (2) de vernieuwing van de wereld
1. Opvoeden betekent kinderen initiëren in de wereld.
= kinderen uitnodigen om deel te nemen aan de wereld.
Opvoeden verschijnt zo als een plek waar we met kinderen en jongeren kunnen spreken, waar
we hen laten spreken, en waar we zelf ook spreken.
2. Opvoeden betekent ook zorg dragen voor het nieuwe in elk kind.
= kinderen de ruimte geven om deze wereld mee vorm te geven
klimaatmarsen van jongeren: begrip klimaatspijbelaars neg. connotatie. Is vechten voor eigen
toekomst + dichtenbundel leerlingen BSO en TSO
3. OVER KINDEREN, DE KINDERTIJD EN KINDERBEELDEN
Kinderen gezien als aparte sociale categorie (gescheiden van volwassenen) OORZAAK:
o Opvattingen over de kindertijd veranderen over de tijd heen
o We koppelen sociaal geconstrueerde kenmerken toe aan kinderen en de kindertijd
▪ Kenmerk: geen ‘natuurlijke’ kwaliteit/kenmerk dat kind bezit maar gebaseerd op en
beïnvloed door de denkwijze van volwassenen
→ ontstaan van kindbeelden
= Kindbeelden vertellen ons veel over hoe we als samenleving naar kinderen en jongeren kijken en welke
kindertijd we wel en niet wenselijk vinden. Maar kindbeelden vertellen evenveel over welke rol we ouders
toebedelen en wat de functie van leerkrachten en opvoeders is of hoort te zijn. En van welke wereld we dromen.
a. DE ‘ONTDEKKING’ VAN HET KIND
- De fameuze studie van Ariès waarin een pleidooi gehouden wordt voor de ontdekking van het kind
o Zijn publicatie heeft discussie gestart over de plaatsen van kinderen in de samenleving
o publicatie heeft aandacht gevestigd op het kind en de kindertijd als een bijzondere periode
- Vanaf de 17de eeuw wordt kindzijn sociaal zichtbaar
o affectieve en morele benadering t.a.v. kinderen doet intrede in het familiale leven
o ervoor: kind(tijd) niet belangrijk in gezin en samenleving → huisdier: ‘aapje zonder schaamte’
- Onderscheid tussen kinderen en volwassenen wordt sterk beklemtoond
o Door het naar school gaan tot een bepaalde leeftijd zorgt voor splitsing
o Kind weg uit productiesfeer
- Zware kritieken
= materiaal dat hij gebruikt voor onderzoek kan je op verschillende manieren hanteren
De best-seller van een zondagshistoricus
- L’enfant verschijnt in 1960
- Aanvankelijk nauwelijks interesse in wetenschappelijke kringen
- Eerste interesse in Angelsaksische landen (o.m voor de sociale aspecten van het gezin) 6
- Later ook in Frankrijk (Badinter!) en onze contreien (het jaar van het kind)
