FILOSOFIE
Filosofie beschouwt alledaagse dingen:
• Berschijnselen
• Gedrag
• Kennis (van verschijnselen en gedrag)
En heeft daarvoor bijzondere technieken
Nadenken: ... over wat we denken
• Wat zijn de verschijnselen?
• Waarom doe je wat je doet?
• Waar komt jouw kennis uiteindelijk vandaan?
• Hoe kwam die kennis tot stand?
• Welke redenen heb je om ze te vertrouwen?
Kernvragen (filosofische disciplines)
• Wat is werkelijk? (ontologie/metafysica/zijnsleer)
Filosofen trachten antwoorden te geven op vragen als:
- Wat bestaat? Wat is?
- Wat is tijd? Wat is ruimte? Heeft het zin te spreken van ‘een lege ruimte’?
- Wat is vrijheid? Kan een mens vrij zijn? Heeft het zin te spreken van ‘het individu’?
De antwoorden geven een aanvulling op wat natuurkundigen, psychologen, en alle andere
wetenschapsmensen vanuit hun respectievelijke discipline bedenken:
- bvb., natuurkundigen proberen aan de hand van concepten als ‘ruimte’ en ‘tijd’ de
verschijnselen te verklaren;
- bvb., sociaal-psychologen pogen aan de hand van begrippen als ‘vrijheid’ en ‘individu’ het
menselijke gedrag te duiden.
• Hoe moeten we leven? (ethiek/moraalfilosofie)
• Welke kennis is betrouwbaar? (epistemologie/kennileer/wetenschapsfilosofie)
• Wanneer is een redenering correct? (logica/argumentatie)
• Wanneer is iets mooi? (esthetica)
Leerstof
Filosofische methoden
- Inhoud en toepassing EXAMEN
Filosofen - Vragen over inhoud en toepassing.
- Historische situering
- Leven en werk
- Inhoud van hun theorie
- Situering in de geschiedenis
,1 THALES (~640/ ~545, Milete): REDUCTIE
Reductie
Herleiding van veelheid naar eenheid
Op zoek naar de archè (oorsprong)
• Die archè blijft steeds aanwezig in de natuur:
o ‘wat altijd en onveranderlijk i alles onveranderlijk aanwezig is’
• Thales: water
• Demokritos (460-370): atomen
Radicaal: fysicalisme
• Alles herleidbaar tot fysica
Gevaar: demystificatie
Thales
Geen originele teksten meer.
Anekdotes:
• Zonsverduistering, olijfpers, put.
Eerste natuurfilosoof:
• Op samenhangende wijze zonder te verwijzen naar goden of magische krachten de natuur
(physis) verklaren.
Stelling van Thales: herleiding van de wereld tot wiskunde
Pythagoras (~570 vbj/ ~500 vbj)
Stelling: a²+b²=c²
Relatie tussen intervallen van toonladders en wiskundige verhoudingen.
Indien de rechthoekzijden gelijk zijn, dan kan de schuine zijde niet worden uitgedrukt als een
verhouding van de rechthoekzijden.
De natuur kan door het beoefenen van de wiskunde worden begrepen.
Reductie: Toepassingen
Argumentatief. Suggereert een diepere waarheid.
Onderzoekend. Zet aan tot verder verkennen door op te delen en dieper te graven.
Voor ontwerpers. Herleiding van een object tot elementen die je (op een bepaald niveau) niet meer
verder kan opdelen. (abstract) Je ontwerpt vervolgens door combinatie van die elementen. Of je
ontwerpt vanuit een basisvorm (vb. Kubus). Of je ontwerpt vanuit een principe (vb. Ecologie). Of je
gebruikt een grondstof (vb. Hout).
,2 ANAXIMANDER (~610/ ~545, Milete): PRINCIPE VAN VOLDOENDE REDEN
Anaximanders redenering
• “De aarde is onbeweeglijk omdat een beweging in welke richting ook geen vershcil zou
maken.”
• Anders gezegd: alle richtingen zijn gelijk. Er is geen reden om te bewegen in een bepaalde
richting (want alle richtingen zijn gelijk) dus beweegt de aarde niet.
• Er is geen voldoende reden om te bewegen.
Verder uitgewerkt
Christian Wolff (1679/1754): “nihil est sine ratione cur potius sit quam non sit” = “niets is zonder
reden waarom het veeleer bestaat dan waarom het niet bestaat”
Wilhelm von Leibniz (1646-1716): “obwohl uns diese Gründe meistens nicht bekannt sein mögen” =
“alhoewel deze redenen ons meestal niet bekend zullen zijn”, niet dat er niet zijn, wel dat de mens
er niet altijd de toegang toe zal hebben.
De archè volgens Anximander
• Apeiron (Grieks voor ‘het onbegrensde’)
• Datgene wat onderliggend is aan alle dingen heeft zelf geen kenmerken: het is alles en
tegelijkertijd niets.
• Er moet iets zijn dat alle dingen gemeen hebben, de ultieme oorzaak, maar precies daarom
is het zelf onbepaald en dus onvatbaar: apeiron.
• Dat komt weerom neer op het principe van voldoende reden: alles heeft een (materiële)
oorzaak, maar die (materiële) oorzaak is (uiteindelijk) onkenbaar.
Redenen, maar geen oorzaken
• Het principe van voldoende reden betekent niet dat er noodzakelijk een oorzaak is.
Arthur Schopenhauer (1788/1860):
- Voor alles wat je weet, het feit dat je bestaat, het feit dat je verandert en voor alles wat je doet zal
er een voldoende reden zijn, maar niet noodzakelijk een oorzaak.
- Waarom een geschenkje? Waarom leef je? Dat heeft een reden, maar niet noodzakelijk een
oorzaak.
Kritiek van Hume
David Hume (1711/1776)
- Hoe sterk het principe ook mag zijn, het valt niet te bewijzen (daarom is het ook een principe dat je
aanneemt of niet).
- Je kan niet aantonen dat er ene verband is tussen een reden en een oorzakelijkheid.
- Je kan niet bewijzen dat er een reden is voor de samenhang in de wereld.
Toepassing
Argumentatief. Elk onderzoek is gelegitimeerd: je leert niets bij door te stellen dat er geen reden is
voor iets te zijn zoals het is.
, Onderzoekend. Alles wat is, heeft een reden: dat is zelf de reden dat je je steeds weer de vraag stelt
waarom iets het geval is. Alles moet dus een verklaring hebben. Het principe van voldoende reden
stimuleert als geen ander de zoektocht naar kennis.
Voor ontwerpers.
- Stel steeds of verwacht je altijd aan de vraag: waarom? Het antwoord ‘daarom’ is geen antwoord.
- De reeks van vragen kan je beëindigen wanneer je bij een evidentie aankomt.
- Als zich herhaaldelijk een probleem voordoet moet je op zoek gaan naar de reden dat het zich
voordoet. Het kan toeval zijn wanneer zich iets voordoet, maar hoogstwaarschijnlijk niet wanneer
het zich onder dezelfde omstandigheden weer voordoet (ceteris paribus, ‘de andere dingen
hetzelfde gebleven’). Dan moet er een voldoende reden zijn voor die gebeurtenis.
3 ANAXIMENES (~585/~528, Milete): ANALOGIE
Lucht
• “Zoals onze ziel, die lucht is, ons in stand houdt, zo omringen adem en lucht de gehele
wereld.”
• “De sterren draaien om de aarde zoals een tulband ons hoofd omringt.”
• “Het universum draait als een molensteen.”
• “De sterren zitten vast aan de kristallijne sferen zoals met spijkers.”
• “De zon is zo plat als een blad.”
Empedokles (~495/~435)
“De wisselwerking tussen de dingen houdt nooit op, dan komen ze samen door Liefde, dan worden
ze uit elkaar gedreven door haat of Strijd.”
4 elementen: aarde, water, lucht, vuur
Xenophanes (~580/~485)
• “Als ossen en paarden en leeuwen handen hadden en kunstwerken konden shceppen, dan
zouden de paarden de goden afbeelden als paarden, de ossen als ossen en hun lichamen
overeenkomstig hun eigen aard.”
• “Er is geen mens, en er zal er ook nooit een zijn, die de volledige waarheid kent over de
goden. En zelfs al zou iemand het geluk hebben de volledige waarheid te vinden, dan nog
zou hij het zelf niet weten. Het enige dat we kunnen doen is gissen.”
Toepassing
Argumentatief.
• Om complexe dingen te plaatsen in ene bestaand kader van kennis (vb. Longen vergelijken
met bomen en bomen vergelijken met longen)
• Het atoom beschouwen als het zonnestelsel.
Onderzoekend. De analogie leidt tot inzicht omdat ze nieuwe waarnemingen duidt aan de hand van
de bestaande kennis door vergelijking. Of ze leidt tot plausibele hypotheses.
Voor ontwerpers.
• Je ontwerpt vanuit een voorbeeld dat niet behoort tot je discipline: je neemt de structuur
over. Je kijkt naar dieren en planten. Of je gebruikt de kunsten als voorbeeld. Je kan het zo
gek niet bedenken: laat je inspireren door een muziekstuk (5de van Beethoven)
