Deel I: de Bron, bouwstof voor de kennis van het verleden
1
,1 De notie bron
Bronnen = voorwerpen (artefacten) die uit het verleden tot ons gekomen zijn of getuigenissen
over het verleden.
Onderscheid tussen overleveringen en overblijfselen
- Overblijfselen = voorwerpen (artefacten) die alleen al door hun bestaan aan de
onderzoeker een spoor van het verleden opleveren (vb. gebouwen, getuigenissen) (zie
casusvoorbeeld)
- Overleveringen = mondelinge of geschreven getuigenissen, die een eenvoudige of
complexe gebeurtenis beschrijven, verhalen of van commentaar voorzien (vb. banale
vaststellingen zoals de oorkonde wanneer de graaf van Vlaanderen een schenking van een
stuk grond aan de Sint-Pietersabdij vastlegt, kan ook politieke redenvoering zijn vb. om
politieke actie aan te wakkeren)
CASUSVOORBEELD: Wereldoorlog I Leuven: vernietigen van bibliotheek KU Leuven
als symbool voor blinde mars van de Duitsers.
- 25-28 augustus 1914
- 209 dode burgers (werden geëxecuteerd)
- 1974 gebouwen werden vernield
- 5000 inwoners werden gedeporteerd naar Duitsland
- Withney Warren (rector KU Leuven) had al een zekere reputatie als architect: één van
zijn bekendste gebouwen is het centraal station in New York
- Fries ‘Furore Teutonico diruta, dono Americano restituta’
- Motief: vrees voor ‘vrijschutters’ (niet geregelde troepen), resultaat: wetenschappelijke
controverse tot in de jaren 1958
- Axel Tixhon, Mark Derez (ed.): ‘Visé, Aarschot, Andenne, Tamines, Dinant, Leuven,
Dendermonde. Martelaarssteden België’ (video): augustus-september 1914
- VID.: de bouw van de nieuwe bibliotheek. Warren bezocht Leuven in 1921, waar de
Duitsers hun puin achterlieten zou Warren de bibliotheek bouwen
- Het gebouw = een verwijzing, niet alleen naar wat er werkelijk staat, maar ook naar wat
we niet meer zien en wat we in wezen hadden moeten zien volgens de originele
plannen, namelijk DE BRON dat we zien na afloop van de oorlog.
1.1 Bronnen: bewuste creaties
1.1.1 Typologie in functie van de intentie (een andere manier van naar bronnen kijken =
de intentie):
Artefacten en getuigenissen kunnen bewust gecreerd worden om een bepaald doel te
bereiken (vb. hakbijl, vastleggen van een bezitstitel, ..), maar kunnen ook per ongeluk of
onbewust ontstaan (vb. etensresten: leert ons wat het menu was in die tijd).
‘Onbewust ontstaan onthult onbewuste realiteit’ (vb. potscherven in
de afvalput, wapens, ..).
Artefacten
- = het willekeurig tot stand gekomen bronnen (vb. archeologische
contexten, resten van beenderen, .. die ons wel iets leren over vb.
2
, samenleving van toen) en onschuldig ontstaan zijn zonder
welbepaalde intentie
- Hebben een duidelijke en specifieke functie voor tijdgenoten in hun
dagelijks leven, maar werden nooit gemaakt met de bedoeling dat
het als historische bron zou dienen, maar werden eigenlijk ‘bron’
door de blik van de historicus.
‘In theorie bewust gemaakt, maar unwitting testimony’
- Unwitting testimony = bronnen die ontstonden met een bepaalde
intentie, maar die voor de historicus een totaal andere functie krijgen
(= ongewilde getuigenis, iets vastleggen wat oorspronkelijk niet de
Audiovisuele bedoeling was, vb. a.d.h.v. moderne media)
bronnen
- Vb. camera op iemand richten = de bedoeling iets vast te leggen,
geluidsopname maken = de bedoeling iets vast te leggen… Deze
hebben op korte/lange termijn e functie om bewijst af te leveren van
het bestaan van een rechtsfeit/rechtshandeling
- Twee voorbeelden: (1) Zapruder en (2) Kolonel Tejero
CASUSVOORBEELD: Abraham Zapruder en de moord op JFK (22 november 1963,
Dallas)
- Zapruder filmt de moord op JFK bij het uittesten van zijn 8mm camera (beelden van 26
seconden van voorbij rijdende stoet en ongewilde registratie van beelden – zonder
klank – van de moord op JFK)
- Het was oorspronkelijk niet de bedoeling dat hij deze moord op de president JFK zou
opnemen, maar zonder dat hij het zich realiseerde was hij de enige die de moord op JFK
filmde
- Live Magazine heeft deze beelden van Zapruder opgekocht
- Het duurde eigentlijk tot 1975 vooraleer de film werd teruggegeven aan Zapruder’s
familie
- Bijna 12 jaar na de feiten worden de beelden pas voor het eerst getoond.
- Legde mee de basis voor aflatende stoom en complottheorieën.
CASUSVOORBEELD: kolonel Tejero en de gewapende staatsgreep
- 23 februari 1981
- Opname door Spaanse televisie van de Putsch van kolonel Tejero
- Tejero had een gewapende staatsgreep gepland in het Spaanse parlement (de Cortes)
- De camera’s waren in het parlement aanwezig voor een aangekondigd debat, maar de
putschisten wisten niet dat hun optreden in die zaal gefilmd werd en live in heel Spanje
werd uitgezonden
- Dit laatste liet toe de weerstand tegen de staatsgreep tijdig en efficiënt te organiseren
- Legde net zoals Zapruder, mee de basis voor aflatende stoom en complottheorieën.
3
, - Beeldopnames met apparatuur was in 1981 en 1963 niet zo eenvoudig, vandaag kent men
deze beperking niet meer en worden opgenomen beelden (die vanuit een intentie werden
opgenomen, maar waarvan de ‘boodschap’ of wat er net wordt opgenomen niet
oorspronkelijk de bedoeling was);
- Hedendaagse voorbeelden kunnen zijn: vb. opnames van een bepaalde actie van een
politici, opnames van een bombardement in Jemen, opnames van rellen tijdens marsen, ..
Deze opnames of ‘unwitten testimonies’ laten toe dat de ‘publieke’ opinie zich vormt of in
een welbepaalde richting evolueert en beïnvloeden het gedrag van velen;
- Subjectief of objectief Vaak bedoeld om tijdsgenoot of historicus een of ander voor te
houden, maar ook het subjectieve bestandsdeel is interessant Kritisch staan ten
opzichte van bronnen en hun context.
1.2 De vormeigenschappen: geschreven en ongeschreven
bronnen
1.2.1 Geschreven bronnen (3)
De meeste bronnen zijn geschreven, onderscheid tussen (1) verhalende/literaire bronnen, (2)
diplomatische teksten en bronnen van de (3) sociale boekhouding.
1. De verhalen, narratieve teksten (egodocumenten)
= hebben als doel een welbepaalde boodschap te doen overkomen, die zeer uiteenlopende
motieven kunnen hebben (vb. tijdgenoot/nageslacht inlichten via wetenschappelijk traktaat,
visie/opinie opdringen via editoriaal v/e krant, kroniek waarin bepaalde feiten in welbepaalde
logica worden gegoten, iemand deelgenoot maken van eigen inzichten via ‘egodocumenten’
zoals een persoonlijke brief of memoires) probleem van de intentie vooral scherp gesteld
door egodocumenten.
Egodocumenten:
- Gelanceerd in 1958 (bloeitijd 1750-1850);
- = een document dat vanuit het ‘ik’ (ego) is tot stand gekomen dat een zeer gekleurde visie
over de realiteit weergeeft;
- = “die documenten waarin een ego (ik) zich opzettelijk of onopzettelijk onthult – of
verbergt” (Presser);
o vb. dagboeken staan dicht tegen de realiteit
o vb. memoires schrijven eigenlijk over de toekomst van het verleden; deze
worden vaak als legitimatie gebruikt en zijn vrij onbetrouwbaar en dus zeer
kritiseerbaar)
- Geven ons vaak een specifieke inkijk in de verhalen/histories van de personen
- Ook schilderijen kunnen als egodocument worden gelezen (vb. schilderij van Mark
Schaevers toont aan hoe Nussbaum via een imposante reeks zelfportretten (als
egodocument) in toenemende isolatie en uitzichtloze asiel in het buitenland zijn Jood zijn
herontdekt en opvoert als essentieel sluitstuk van zijn identiteit
o Vb. BOEK: Leopold I De Eerste koning van Europa, Antwerpen, 2011 (G.
Deneckere)
4
