Psychologisch perspectief 2
Hoofdstuk 1: Terreinverkenning..................................................................................................................6
Begripsomschrijving:.....................................................................................................................................6
1.1 Historiek..................................................................................................................................................6
1.2 ontwikkelingsfasen..................................................................................................................................6
1.2.1 discussie rond ontwikkeling: continuïteit vs discontinuïteit.............................................................7
1.2.2 het trapmodel (Bühler)....................................................................................................................7
1.2.3 het gelaagde model.........................................................................................................................7
1.2.4 Het lijnmodel...................................................................................................................................9
1.2.5 het golfmodel van Piaget.................................................................................................................9
1.2.6 poging tot synthese (samenvatting).................................................................................................9
1.3 factoren die de ontwikkeling sturen......................................................................................................10
1.3.2 Bio-ecologisch model van Bronfenbrenner....................................................................................10
Hoofdstuk 2: Perspectieven bij het kijken naar ontwikkeling.....................................................................11
2.1 Erikson..................................................................................................................................................11
2.1.1 ego-proces.....................................................................................................................................11
2.2 Piaget....................................................................................................................................................12
2.2.1 Adaptie en Equilibratie...................................................................................................................12
2.2.2 Organisatie (volgens Piaget)...........................................................................................................13
2.2.3 fasen van cognitieve ontwikkeling.................................................................................................13
2.3 Vygotsky................................................................................................................................................14
Hoofdstuk 3: de prenatale ontwikkeling....................................................................................................15
3.1 de prenatale ontwikkeling.....................................................................................................................15
Zwangerschap.........................................................................................................................................15
Prenatale ontwikkeling...........................................................................................................................15
3.2 het psychisch functioneren...................................................................................................................16
Beweging & gewaarwording...................................................................................................................16
3.3 prenatale omgevingsinvloeden.............................................................................................................16
3.4 De geboorte..........................................................................................................................................17
Op tijd, vroeggeboren en overdragen zwangerschap..............................................................................17
Ligging in de moederbuik........................................................................................................................17
3.4.1 geboorteproces..............................................................................................................................17
Soorten bevalling....................................................................................................................................18
Het geboortegewicht: couveuse.............................................................................................................19
Prenatale begeleiding.................................................................................................................................19
Prenatale onderzoekstechnieken................................................................................................................19
Niet invasieve diagnostiek:.....................................................................................................................19
Pagina 1 van 64
, Invasieve diagnostiek:.............................................................................................................................19
Postnatale depressie...................................................................................................................................19
Hoofdstuk 4: de babytijd (0 tot 1.5 jaar)....................................................................................................19
De pasgeborene..........................................................................................................................................19
4.1 de pasgeborene: babyreflexen..............................................................................................................20
4.2 Gedragstoestand...................................................................................................................................20
4.3 Waarneming en cognitie.......................................................................................................................20
Zien: visuele ontwikkeling verloopt snel.................................................................................................20
Horen......................................................................................................................................................21
Ruiken en proeven..................................................................................................................................21
Voelen:....................................................................................................................................................21
Multimodale perceptie = intersensoriële coördinaties...........................................................................21
Start met adualisme................................................................................................................................21
4.4 de pasgeborene: sociale gerichtheid en emoties..................................................................................21
4.5 Lichamelijke en motorische ontwikkeling.............................................................................................22
5 fasen:...................................................................................................................................................22
4.6 ontwikkelingen in waarneming en cognitie (oudere baby)...................................................................23
Sensomotorisch stadium (leren via zintuigen en spieren) Piaget: 6 stadia: ............................................23
Het geheugen.........................................................................................................................................24
Taalontwikkeling.....................................................................................................................................24
4.7 sociale en persoonlijkheidsontwikkeling (hechtingstheorie).................................................................24
Types van gehechtheid (Bowly + Ainsworth)..........................................................................................24
risicofactoren gehechtheid.....................................................................................................................26
Werken aan gehechtheidsproblemen.....................................................................................................26
Fasen in gehechtheid..................................................................................................................................26
2. ERIKSON:.............................................................................................................................................27
4.8 social referencing..................................................................................................................................27
Hoofdstuk 5: de peuterjaren (1.5 – 3 jaar).................................................................................................27
5.1 lichamelijke en motorische ontwikkeling..............................................................................................27
5.2 ontwikkelingen in waarneming en mentaal functioneren.....................................................................28
Piaget: pre-operationeel stadium (onlogisch denken)............................................................................28
Verworven denkcapaciteiten:.................................................................................................................28
Verwarring tussen fantasie en werkelijkheid denkfouten (vanuit een nieuw soort egocentrisme) ........29
Bijkomende processen............................................................................................................................30
5.3 De sociale en persoonlijkheidsontwikkeling..........................................................................................31
Mahler (1975).........................................................................................................................................31
Erikson....................................................................................................................................................32
Pagina 2 van 64
, Belangrijke periode voor gewetensvorming en pro-sociaal gedrag morele ontwikkeling ......................32
Hoofdstuk 6: de kleuterjaren (3 – 6 jaar)...................................................................................................32
6.1 lichamelijke en motorische ontwikkeling..............................................................................................32
6.2 ontwikkeling in de waarneming en het mentaal functioneren..............................................................33
Piaget: pre-operationeel stadium...........................................................................................................33
Denkfouten.................................................................................................................................................33
Bijkomende processen............................................................................................................................34
6.3 sociale en persoonlijkheidsontwikkeling...............................................................................................36
Hechting:.................................................................................................................................................36
Relatie met leeftijdsgenoten...................................................................................................................36
Ontluikend zelfconcept...........................................................................................................................36
Ontwikkeling genderidentiteit................................................................................................................37
Morele ontwikkeling...............................................................................................................................37
Taakgerichtheid.......................................................................................................................................38
gevoelens en emoties.............................................................................................................................38
Erikson....................................................................................................................................................38
Hoofdstuk 7: de schoolperiode (6 – 12 jaar), lagere schoolkind, middle childhood....................................39
7.1 lichamelijke en motorische ontwikkeling..............................................................................................39
7.2 ontwikkeling in de waarneming en het mentaal functioneren (cognitief)............................................39
Bijkomende processen............................................................................................................................39
7.3 sociale en persoonlijkheidsontwikkeling...............................................................................................41
Verschuiving van sociale voorkeur..........................................................................................................41
Belang van het contact met leeftijdsgenoten.........................................................................................41
Het zelfconcept.......................................................................................................................................41
Morele ontwikkeling (gewetensvorming)...............................................................................................41
Gevoelens en emoties.............................................................................................................................42
Erikson....................................................................................................................................................42
Hoofdstuk 8: de adolescentie (12 – 24 jaar)...............................................................................................43
Puberteit en/of adolescentie......................................................................................................................43
Fasen in de adolescentie.............................................................................................................................43
8.1 lichamelijke ontwikkeling......................................................................................................................43
Groeispurt...............................................................................................................................................43
puberteit: seksuele rijping......................................................................................................................43
acceleratieverschijnsel............................................................................................................................44
gevolgen van lichamelijke veranderingen...............................................................................................44
8.2 cognitieve ontwikkeling........................................................................................................................45
8.2.2 gevolgen van het formeel-operationeel denken............................................................................45
Pagina 3 van 64
, 8.2.3 bijkomende processen...................................................................................................................46
8.3 sociale en persoonlijkheidsontwikkeling...............................................................................................46
TOENEMEND BELANG VAN LEEFTIJDSGENOTEN.....................................................................................46
8.4 seksuele ontwikkeling...........................................................................................................................47
Genitale fase (Freud)...............................................................................................................................47
De genderkoek........................................................................................................................................48
8.5 Sociale vergelijkingstheorie (Leon Festinger)........................................................................................48
Input van anderen helpt ons om de wereld in te schatten......................................................................48
1) Gevolgen als meningen/inschattingen in eerste instantie niet overeenkomen...................................48
2) Sociale vergelijking wordt ook gebruikt naast de niet eenduidige situaties buiten onszelf................48
8.6 Persoonlijkheidsontwikkeling (Erikson).................................................................................................48
Psychosociaal moratorium (uitstellen)....................................................................................................49
8.7 Persoonlijkheidsontwikkeling (James Marcia).......................................................................................49
8.8 problemen bij identiteitsvorming.........................................................................................................49
Hoofdstuk 9: de volwassenheid (25 – 65 jaar)...........................................................................................49
Definitie: volwassenheid.............................................................................................................................49
Stereotype opvattingen van de volwassenen..........................................................................................50
FASEN..........................................................................................................................................................50
1) jongvolwassene (24 – 35 jaar)............................................................................................................50
2) midden volwassene (30 – 55 jaar)......................................................................................................50
3) laat volwassene (50 – 65 jaar).............................................................................................................50
9.1 Lichamelijke ontwikkeling/verandering + psychisch welbevinden........................................................50
Sensorische achteruitgang:.....................................................................................................................50
Motorische achteruitgang.......................................................................................................................50
fysieke veroudering.................................................................................................................................51
Climacterium of de overgang (+/- 45 jaar)..............................................................................................51
psychologische reacties op lichaamsveranderingen...............................................................................51
9.2 cognitieve ontwikkeling........................................................................................................................51
Postformeel denken: kenmerken............................................................................................................51
Crystallised intelligence..........................................................................................................................51
Fluid intelligence.....................................................................................................................................52
Cognitieve ontwikkeling rond 60 jaar:.....................................................................................................52
9.3 sociale en persoonlijkheidsontwikkeling...............................................................................................52
Beroepscarrière......................................................................................................................................52
Arbeidssatisfactie / arbeidstevredenheid...............................................................................................52
Underemployment..................................................................................................................................52
Oude werknemers..................................................................................................................................53
Pagina 4 van 64
, Personeelsverloop..................................................................................................................................53
Werkloosheid..........................................................................................................................................53
Partnerrelaties........................................................................................................................................54
Ouderschap.............................................................................................................................................55
Rolveranderingen tijdens ouderschap....................................................................................................55
Realistischer en stabieler zelfbeeld.........................................................................................................55
Volwassenheid is geen probleemloze periode:...........................................................................................56
Quarterlife dilemma of dertigersdilemma..............................................................................................56
Midlife crisis............................................................................................................................................56
Kernconflict van de jongvolwassenheid (Erikson).......................................................................................56
Verschillende relatiestijlen......................................................................................................................56
Kernconflict van de middenvolwassenheid (Erikson)..................................................................................57
Hoofdstuk 10: de ouderdom (65+ jaar)......................................................................................................57
Het verouderingsproces..............................................................................................................................57
Fasen in de ouderdom................................................................................................................................58
Demografie van de oudere volwassenheid.................................................................................................58
10.1 lichamelijke ontwikkeling en psychisch welbevinden..........................................................................58
Uiterlijke veranderingen.........................................................................................................................58
Lichamelijke veranderingen....................................................................................................................59
Inwendige lichamelijke veranderingen...................................................................................................59
Neurologische achteruitgang..................................................................................................................59
psychologische reacties op de lichaamsveranderingen...............................................................................59
10.2 cognitieve ontwikkeling......................................................................................................................60
Verschillende visies:................................................................................................................................60
Baltes: S-O-C: Selectieve Optimalisering met compensatie....................................................................60
Beschermende factoren voor cognitieve aftakeling................................................................................61
seksuele ontwikkeling.................................................................................................................................61
10.3 sociale en persoonlijkheidsontwikkeling.............................................................................................61
Toenemende afhankelijkheid..................................................................................................................62
Gelukkig oud worden..............................................................................................................................62
Kernconflict oudere volwassenen (Erikson)................................................................................................62
Gerotranscendentietheorie (Tornstam)..................................................................................................63
Het levenseinde..........................................................................................................................................63
De dood......................................................................................................................................................63
Alle theorieën in een samenvatting...........................................................................................................64
Pagina 5 van 64
,Hoofdstuk 1: Terreinverkenning
Begripsomschrijving:
Ontwikkelingspsychologie:
o Bestudeert de manier waarop mensen ontwikkelen tot adolescentiefase (opgroeien en
veranderen)
o Bestudeert de 3G’s: gedrag, gevoelens, gedachten
vb samenhang tussen de begrippen: ik heb hoogtevrees. Ik sta op hoge trap en zie het
einde van de trap niet. Je kan denken dat je naar beneden gaat vallen (gedachten). Dit zorgt
voor angst (gevoel). Er staan mensen achter me te wachten, dus ik moet naar beneden
wandelen (gedrag)
levenslooppsychologie = ontwikkelingspsychologie over de levensloop
o ontwikkelen is een levenslang proces => het is de ontwikkelingspsychologie +
volwassenheid en ouderenfase
o descriptieve wetenschap beschrijven wat er gebeurt o.v.v. gedrag, gevoelens en
gedachten in elke levensfase van de mens
o verklarende wetenschap vanwaar komen de verschillen?
verschil => bij levenslooppsychologie gaat het om alle levensfasen, terwijl bij de
ontwikkelingspsychologie volwassenen en ouderen niet meetellen.
1.1 Historiek
Voorwetenschappelijk denken = spontane denkwijzen, inzichten, menselijk gedrag dat iedereen ergens eens
tegenkomt (mensenkennis)
persoonlijke theorieën zijn theorieën die van ouder op kind worden doorgegeven.
1) Filosofen dachten na over de ontwikkeling van de mens, ze spraken er ook over. Het was toen
geen samenhangend geheel.
2) Hierna kwamen de babybiografieën waarbij mensen hun eigen kinderen gingen observeren. Hier
werd vaak een positief verhaal in verteld.
3) Tot slot wetenschappelijke theorievorming (objectief)
o Systematische observatie: genetische psychologie
o Rijping
Groei
Differentiatie = hoe complexer worden de handelingen tijdens het opgroeien
o Nieuwe onderzoekstechnieken en statische methodes: ontwikkelingspsychologie
Hieronder vallen onderzoeken naast de observaties
o Genetische psychologie word ontwikkelingspsychologie
1.2 ontwikkelingsfasen
= periodes in het leven van de mens met zijn eigen kenmerkende gedragingen:
prenatale fase -> baby (0-18 maanden) -> peuter (18 maanden-3 jaar) -> kleuter (3-6 jaar) -> lagere
schoolkind (6-12 jaar) -> adolescentie (12-24 jaar) -> volwassene (25-65 jaar) -> oudere (+65 jaar)
Deze leeftijden zijn ‘ongeveer’ en moet je niet vanbuiten kennen. Dit is een richtlijn en verschilt van persoon
tot persoon zodat we weten wanneer we bezorgd moeten zijn.
deze opdeling in fasen is vanuit een westerse bril bekeken.
Pagina 6 van 64
,1.2.1 discussie rond ontwikkeling: continuïteit vs discontinuïteit
verloopt de ontwikkeling van de mens continu of discontinu?
1) De ene groep zegt:
Ontwikkelingsgroei = geleidelijk en duidelijk meetbaar en continu in hetzelfde tempo
o De mens is voortdurend in verandering, ook al gaat die verandering soms wat vlugger,
nergens is sprake van een plotse ommezwaai
o Geen afgescheiden periodes, doorlopende evolutie
2) De andere groep zegt:
Ontwikkelingsgroei = discontinu = bruusk
o Stabiele periodes worden afgewisseld door korte overgangsfasen die lijken op een crisis
waar men doorheen moet
Voorbeelden overgangsfasen: Koppigheidsfase, puberteit, midlifecrisis
o Kwantitatief verschil: ik kan en weet meer
o Kwalitatief: ik kan moeilijkere handelingen uitvoeren
1.2.2 het trapmodel (Bühler)
We ontwikkelen volgens een op- en neergaande trap
we bereiken onze piek in de volwassenheid & gaan hierna terug naar beneden tot de dood (combinatie
van continu en discontinu)
! Iedere levensfase maakt deel uit van een groter geheel: iedere fase is een gevolg van de vorige fase.
combinatie van continu en discontinu
1.2.3 het gelaagde model
=> Mensen maken verschillende ontwikkelingsstadia door waarbij er altijd conflicten zijn. Hoe men deze
conflicten oplost, gaat bepalen hoe je als volwassenen gaat functioneren.
Een vroegere fase heeft een drastische invloed dan op latere ontwikkelingsfasen
o Kijken naar het verleden helpt het nu te verklaren
o Verschillende levensfasen worden gezien als het resultaat van een reeks toevallige
gebeurtenissen die elkaar in het verleden hebben opgevolgd.
2 aardplaten die tegen elkaar botsen
discontinu
Voorbeeld: Freud: mensen worden gestuurd via driften
Er zijn 2 driften:
De eros drift = levensdrift, lusten bevredigen
- Gaat niet enkel over seksuele lust, ook over honger, slapen, ...
De tanatos drift = doodsdrift, onlust vermijden
deze driften sturen mensen en zorgen voor de psychoseksuele ontwikkeling.
Psychoseksueel ontwikkelingsmodel hoe ontwikkelt de persoonlijkheid van mensen zich doorheen de
kinderjaren?
Er zijn 2 driften die ons leven bepalen. Een baby wordt enkel met driften geboren. Wanneer we ouder
worden, komt er ook een persoonlijkheid bij.
Persoonlijkheid wordt bepaald door:
Es = de kern van de persoonlijkheid (driften als startpunt) Eros + Tanatos
o gedrag en denken van mensen wordt bepaald door de manier waarop het ES zich in de
levensfase manifesteert.
Pagina 7 van 64
, o Ik heb nu honger, ik wil nu eten, eten is lust en moet nu opgelost worden
Ich, EGO = de persoonlijkheid komt tot stand en leert om te wachten
o Zit als 2 stemmetjes op uw schouders
o Zoekt een balans tussen driften en geweten rationeel en redelijk
o Ik heb nu honger, ik kan nog even wachten eten is lust, maar ik kan wachten om deze te
bevredigen
Über-ich = geweten, helpt om gepast te reageren in de samenleving
o Geeft mee vorm aan de persoonlijkheid
o Ideaalprincipe
hoe ouders met hun kind omgaan in de eerste levensjaren, bepaald hoe de persoonlijkheid ontwikkeld.
Een balans zoeken tussen ES en Uber-ich is dus belangrijk!
5 biologisch-seksueel-genetische ontwikkelingsstadia/fasen die door het driftleven bepaald worden
het libido (nastreven van lust) situeert zich in elke fase in een andere erogene zone (zone waarin we de
meeste prikkels voelen)
Traumatische ervaringen bepalen ons gedrag de rest van ons leven Mogelijke gevolgen:
Blijven steken in een fase door conflict tussen driften en sociale verwachtingen
Fixatie = blijven steken in een fase omdat het conflict niet opgelost geraakt, overdreven gerichtheid
op een lichaamsgebied uit een fase
Regressie = terugkeer naar een eerdere fase (waar men wel gelukkig, veilig en stressvrij was)
o Voorbeeld: roken
1.2.3.1 Freud: 5 ontwikkelingsfasen (voorbeeld gelaagd model)
1. orale fase (0 – 1 jaar)
Erogene zone = mond (baby wilt tut in mond om driften/behoeften te bevredigen)
lustbeleving (zuigen) en destructiedrift (bijten)
Kenmerken:
Vertrouwen en comfort door orale stimulatie (voeding)
Vooral overgeleverd aan driften
Effect van fixatie op volwassen leeftijd:
Indien behoefte niet vervuld: duimzuigen, nagelbijten, roken
Indien overdreven vervuld: afhankelijkheid en onzelfstandigheid
2. Anale fase (1 – 3 jaar)
Erogene zone = anale gebied (feit dat kind naar het potje kan, ziet het kind als gift naar de verzorger omdat
het kind macht voelt over de controle van de sluitspier)
Kenmerken:
Controle over sluitspier
Plezier in het inhouden van uitwerpselen
je leert omgaan met macht
Effect van fixatie op volwassen leeftijd (overdreven gerichtheid):
Te vroeg zindelijkheidstraining: controlegewoontes, perfectionistisch
Niet genoeg zindelijkheidstraining: te vrijgevig (laat alles maar gaan), aanstellerig
Pagina 8 van 64
