DEEL IV KENNISMAKING MET HET BURGERLIJK PROCESRECHT
HOOFDSTUK 1 INLEIDING
442. Subjectieve rechten worden niet automatisch gerespecteerd door
anderen. Bij schending mag de eigenaar geen eigenrichting toepassen,
tenzij er een rechtvaardiging is. Geweld als dwangmiddel is voorbehouden
aan de overheid. Burgers kunnen in sommige gevallen de overheid
inschakelen om hun rechten af te dwingen.
Om subjectieve rechten af te dwingen, kan men naar de rechter stappen.
In een rechtsstaat zorgt de overheid ervoor dat iedereen toegang heeft tot
een rechter. De rechter beslist bindend over conflicten op basis van het
recht. Het proces heet rechtspleging en de uitspraken van de rechter
vormen de rechtspraak.
443. Het recht spreken is de taak van de rechterlijke macht, bestaande uit
de gewone hoven en rechtbanken (artikel 40, Grondwet).
De rechterlijke macht is een van de drie staatsmachten, naast de
wetgevende en uitvoerende machten, en werkt samen met hen. Vonnissen
worden in naam van de Koning uitgevoerd (artikel 40, Grondwet), en de
Koning benoemt rechters. De wetgevende macht heeft onderzoeksrechten
(artikel 56 Grondwet).
Voorbeeld: De parlementaire commissie die seksueel misbruik in de Kerk
onderzoekt, begon haar werk op 10 november 2023. Het verslag is te
vinden op de Kamerwebsite.
In de Grondwet wordt kort de basis van de rechterlijke macht beschreven.
Verdere details worden behandeld in het burgerlijk procesrecht.
444. In functionele zin verwijst de 'rechterlijke macht' naar de taak van
rechters om rechtsgeschillen op te lossen, oftewel 'recht te spreken'.
Dit recht is niet alleen voorbehouden aan de gewone hoven en
rechtbanken, zoals blijkt uit de Grondwet (artikelen 142, 144, 145, 146,
160, 161).
De rechtsprekende functie wordt uitgeoefend door:
- Het Grondwettelijk Hof
- Gewone hoven en rechtbanken
- Administratieve rechtbanken
445. Het Grondwettelijk Hof, opgericht in 1984, controleert of wetten,
decreten en ordonnanties in overeenstemming zijn met de Grondwet. Het
kan via twee manieren ingeschakeld worden: door een beroep tot
,vernietiging door bevoegde overheden of door een prejudiciële vraag van
een rechter.
Voorbeeld 1: In 2021 vernietigde het Grondwettelijk Hof bepaalde
bepalingen van de wet over griffierechten, omdat deze het recht op
toegang tot de rechter voor sommige rechtzoekenden onterecht
beperkten.
Voorbeeld 2: In 2022 oordeelde het Hof dat een bepaling over de
betekening van rechtsmiddelen in strijd was met het recht op toegang tot
de rechter en het recht op een eerlijk proces. De wetgever wijzigde de wet
om deze ongrondwettigheid te corrigeren.
De rechtspraak van het Grondwettelijk Hof beïnvloedt de beslissingen van
andere rechtbanken.
446. De artikelen 145-146 en 161 Gw. zijn gebruikt om buitengerechtelijke
rechtscolleges in te stellen voor specifieke geschillen, vaak met betrekking
tot bestuurshandelingen van administratieve overheden. Voorbeelden zijn
de Raad voor Vreemdelingenbetwistingen, de Raad voor
studievoortgangsbeslissingen en de Raad voor verkiezingsbetwistingen.
Deze rechtscolleges vallen onder de uitvoerende macht en worden
administratieve rechtscolleges genoemd.
Een belangrijk administratief rechtscollege is de afdeling
bestuursrechtspraak van de Raad van State, die bevoegd is om
bestuurshandelingen nietig te verklaren of te schorsen.
Bestuurshandelingen zijn eenzijdige, bindende en onmiddellijk uitvoerbare
beslissingen van administratieve overheden.
447. Internationalisering, globalisering en europeanisering beïnvloeden het
rechtssysteem. De integratie van Europese rechtssystemen maakt het
Belgische recht meerlagig.
Internationale rechtscolleges, zoals het Europees Hof voor de Rechten van
de Mens, het Hof van Justitie van de Europese Unie en het Benelux-
Gerechtshof, kunnen beslissingen nemen die belangrijk zijn voor de
Belgische rechtsorde en rechtzoekenden.
448. Geschillen kunnen ook buiten de rechter om worden opgelost via
alternatieve vormen van geschillenbeslechting (ADR). Dit omvat
bemiddeling, minnelijke schikkingen en arbitrage. Advocaten en
gerechtsdeurwaarders moeten rechtzoekenden informeren over deze
mogelijkheden. De rechter kan proberen partijen te verzoenen, maar dit is
niet verplicht. Bemiddeling is een vertrouwelijk proces waar een neutrale
derde helpt bij het vinden van een oplossing. Dit kan zowel voor
vermogensrechtelijke als niet-vermogensrechtelijke geschillen.
, Arbitrage is een andere vorm, waar partijen vrijwillig een geschil aan een
arbiter voorleggen. Dit is bindend en kan worden uitgevoerd via de
overheidsrechter als partijen niet vrijwillig naleven.
Er zijn ook nieuwe vormen van conflictoplossing zoals collaboratieve
onderhandelingen en de mogelijkheid voor private rechters (arbiters) om
geschillen te beslechten. De wet erkent steeds meer alternatieven voor de
overheidsrechter om conflicten op een minder formele en vaak snellere
manier op te lossen.
449. Procesrecht (gerechtelijk recht) regelt de handhaving van het
materiële recht en omvat de organisatie, bevoegdheid en procedures van
rechtbanken, evenals de tenuitvoerlegging van uitspraken. Het wordt vaak
gezien als formeel recht en is essentieel om rechten af te dwingen.
Er zijn verschillende soorten procesrecht:
- Burgerlijk procesrecht: Regelt geschillen in privaatrecht, zoals
vastgelegd in het Gerechtelijk Wetboek (Ger.W.).
- Strafprocesrecht: Betreft de opsporing, vervolging en bestraffing van
misdrijven.
- Publiek procesrecht: Regelt geschillen tussen de overheid en burgers
of tussen overheden, bijvoorbeeld via administratief of constitutioneel
recht.
HOOFDSTUK 2 BRONNEN VAN BURGERLIJK PROCESRECHT
AFDELING 1 GRONDWET
450. De Grondwet erkent de rechterlijke macht (hoven en rechtbanken) als
een 'derde macht' (art. 40). Ze bepaalt hun bevoegdheden bij geschillen
over burgerlijke en politieke rechten (art. 144-145) en regelt de organisatie
van justitie (art. 147, 156-157) en de Hoge Raad voor de Justitie (art. 151).
Belangrijke principes zijn openbare zittingen (art. 148), motivering en
publicatie van uitspraken (art. 149), en de onafhankelijkheid van rechters
en het Openbaar Ministerie (art. 151, § 1).
AFDELING 2 GERECHTELIJK WETBOEK
451. Het Gerechtelijk Wetboek (1967) werd ingevoerd om rechtspraak
efficiënter, sneller en goedkoper te maken, maar gerechtelijke achterstand
blijft een probleem. Hervormingen, zoals digitalisering en betere
organisatie, proberen dit aan te pakken. Belangrijke wetswijzigingen
(1992-2018) en de Octopus-wetten verbeterden de efficiëntie. Recente
hervormingen richten zich op schaalvergroting, mobiliteit van personeel en
zelfstandig beheer, met als doel een moderne en betrouwbare
rechtspraak.
