Communicatiewetenschappen 2024-2025
INHOUDSOPGAVE
HOOFDSTUK 1: BOUWSTENEN VAN EEN DISCIPLINE EN EEN PRAKTIJK ............................................ 7
1.1. Inleiding: communicatie is meer dan communiceren ............................................................................. 7
1.2. Het teken als basis voor betekenisvol communiceren ............................................................................ 7
1.2.1. semiotiek................................................................................................................................... 7
1.2.2. teken, tekensysteem en tekenindeling ...................................................................................... 8
1.3. Elementen van het communicatieproces............................................................................................ 14
1.3.1. communicator ......................................................................................................................... 14
1.3.2. boodschap ............................................................................................................................... 15
1.3.3. encoderen en decoderen ..........................................................................................................17
1.3.4. transmissie, kanaal en medium ................................................................................................ 20
1.3.5. ontvanger ................................................................................................................................ 21
1.3.6. wanneer is een communicatieproces geslaagd? ....................................................................... 22
1.4. Communicatiemodellen .................................................................................................................... 23
1.4.1. communicatiemodel van Lasswell (1948) ................................................................................. 24
1.4.2. communicatiemodel van Shannon en Weaver (1949)............................................................... 25
1.4.3. balansmodel of ABX-model van Newcomb (1953) .................................................................... 26
1.4.4. communicatiemodel van Schramm (1954) ............................................................................... 27
1.4.5. communicatiemodel van gebner (1956) ................................................................................... 28
1.4.6. communicatiemodel van Jakobson (1960) ............................................................................... 29
1.4.7. een circulair communicatieproces: het procesmodel van Oomkes (2000)................................. 30
1.5. Verschillende visies op het communicatieproces ................................................................................. 31
1.5.1. transmissievisie ....................................................................................................................... 31
1.5.2. rituele visie of het expressiemodel ........................................................................................... 32
1.5.3. attentievisie of het publiciteitsmodel ....................................................................................... 33
1.5.4. receptievisie ............................................................................................................................ 34
1.5.5. twee theorethische scholen ..................................................................................................... 35
1.6. Vormen van communicatie ............................................................................................................... 36
1.6.1. intrapersoonlijke communicatie .............................................................................................. 36
1.6.2. interpresoonlijk communicatie ................................................................................................ 36
1.6.3. massacommunicatie ................................................................................................................ 36
1.6.4. non-verbale communicatie (metacommunicatie) .................................................................... 37
HOOFDSTUK2: THE YOUNG AND THE RESTLESS: DE ONTWIKKELING VAN DE
COMMUNICATIEWETENSCHAPPEN ALS DISCIPLINE ........................................................................ 41
2.1. Inleiding ........................................................................................................................................... 41
2.2. Communicatiewetenschappen: een academische discpiline? .............................................................. 41
2.3. Communicatiewetenschappen: jong veld, moeilijke afbakeningen ...................................................... 41
2.4. Ontstaan en ontwikkeling van communicatiewetenschappen als discipline ......................................... 42
2.4.1. de voorlopers in het denken over communicatie ...................................................................... 42
2.4.2. institutionalisering van de communicatiewetenschappen ........................................................ 44
2.4.3. administratief en kritisch onderzoek ........................................................................................ 45
2.5. Paradigmatische strijd in de communicatiewetenschappen ................................................................ 46
2.5.1. het paradigmabebrip ............................................................................................................... 46
2.5.2. paradigma’s in de sociale wetenschappen ............................................................................... 48
2.5.3. paradigma’s in de communicatiewetenschappen..................................................................... 48
2.6. Theorethische diversiteit in de communicatiewetenschappen ............................................................. 50
2.6.1. de notie ‘theorie’...................................................................................................................... 50
2.6.2. classificeren van theorievorming ............................................................................................. 50
1
,Communicatiewetenschappen 2024-2025
HOOFDSTUK 3: COMING OF AGE: ONDERZOEK NAAR MEDIA EN COMMUNICATIE IN DE EERSTE
HELFT VAN DE TWINTIGSTE EEUW ................................................................................................. 53
3.1. Inleiding ........................................................................................................................................... 53
3.2. De massamaatschappij .................................................................................................................... 53
3.2.1. contextualisering ..................................................................................................................... 53
3.2.2. concepten en ideeën in het denken over de maatschappij ....................................................... 54
3.2.3. massamaatschappijtheorie ...................................................................................................... 55
3.2.4. kritieken en evaluatie............................................................................................................... 56
3.3. Propaganda ..................................................................................................................................... 57
3.3.1. de propagandatheorie van Lasswell ......................................................................................... 57
3.3.2. het paradigma van kritische propagandastudies ...................................................................... 58
3.3.3. paradigmatische strijd ............................................................................................................. 59
HOOFDSTUK 4: SNELLE OPKOMST EN BLOEI VAN DE COMMUNICATIEWETENSCHAPPEn ................ 61
4.1. Inleiding: een nieuwe context: een nieuwe impuls voor een theorievorming ......................................... 61
4.2. De mosterd van communicatiewetenschappen: leentjebuur bij andere disciplines ................................ 61
4.2.1. functionalisme en funtionalistische mediatheorie .................................................................... 61
4.2.2. de actiegerichte benaderingen en interpretatieve theorie........................................................ 65
4.2.3. psychologie en cognitieve dissonantie ..................................................................................... 69
4.2.4. sociolinguïstiek .........................................................................................................................71
4.3. Media en publiek: van machtige media naar limited effects en weer terug ........................................... 75
4.3.1. een gelimiteerde macht van de media ..................................................................................... 75
4.3.2. machtige media: de sequel ...................................................................................................... 78
HOOFDSTUK 5: HET ALTERNATIEVE KRITISCHE PARADIGMA .......................................................... 82
5.1. Inleiding ........................................................................................................................................... 82
5.2. Marxistische benaderingen ............................................................................................................... 82
5.2.1. basiselementen ....................................................................................................................... 82
5.2.2. onderbouw en bovenbouw ...................................................................................................... 83
5.2.3. media ...................................................................................................................................... 84
5.2.4. kritieken .................................................................................................................................. 85
5.3. Kritische theorie en de frankfurter schule ........................................................................................... 86
5.3.1. origine en onderzoeksprogramma ........................................................................................... 86
5.3.2. de culturele dimensie en het funtioneren van de cultuurindustrie ............................................ 87
5.3.3. de politieke dimensie en de teloorgang van de publieke sfeer .................................................. 88
5.3.4. kritieken .................................................................................................................................. 90
5.4. Politieke economie van communicatie ............................................................................................... 91
5.4.1. kritische politieke economie .................................................................................................... 91
5.4.2. focus en onderzoeksdomeinen ................................................................................................ 92
5.4.3. onderzoeksprogramma ........................................................................................................... 94
5.4.4. kritieken .................................................................................................................................. 96
5.5. Cultural studies ................................................................................................................................ 98
5.5.1. Oorsprong ............................................................................................................................... 98
5.5.2. twee paradigma’s .................................................................................................................... 99
5.5.3. onderzoeksprogramma ......................................................................................................... 104
5.5.4. kritieken ................................................................................................................................ 106
5.6. Post-benaderingen ......................................................................................................................... 107
5.6.1. post-structuralisme ................................................................................................................107
5.6.2. creatieve consumptie ............................................................................................................ 110
5.6.3. postmodernisme ................................................................................................................... 112
HOOFDSTUK 6: NIEUWE TIJDEN, NIEUWE MEDIA EN NIEUWE THEORIEËN?................................... 114
2
,Communicatiewetenschappen 2024-2025
6.1. Inleiding ......................................................................................................................................... 114
6.2. Media en communicatietechnologie: een onderzoeksmatig niemandsland ........................................ 115
6.3. Diffusie van technologische innovaties ............................................................................................ 115
6.4. Mediumtechnologische benaderingen ............................................................................................. 120
6.4.1. de Toronto school .................................................................................................................. 120
6.5. Informatiemaatschappijtheorie ....................................................................................................... 123
6.5.1. verschillende perspectieven op het vraagstuk van de informatiemaatschappij ....................... 124
6.5.2. de netwerkmaatschappij ....................................................................................................... 126
6.6. ‘nieuwe’ mediatheorieën ................................................................................................................. 132
6.6.1. new media theory .................................................................................................................. 132
6.6.2. practice theory ....................................................................................................................... 133
6.6.3. mediatization .........................................................................................................................135
HOOFDSTUK 7: SOCIAALWETENSCHAPPELIJKE MEDIATHEORIEËN: DE KRACHTLIJNEN .................137
7.1. Four things you didn’t know about mediatheory............................................................................... 137
7.2. Sociaalwetenschappelijke mediatheorieën: beknopt overzicht .......................................................... 138
7.2.1. massamaatschappijtheorie .................................................................................................... 138
7.2.2. functionalistische mediatheorie ............................................................................................. 138
7.2.3. frankfurter schule ................................................................................................................... 139
7.2.4. de politieke economie van communicatie .............................................................................. 140
7.2.5. cultural studies ....................................................................................................................... 141
7.2.6. postmodernisme ................................................................................................................... 141
7.2.7. mediumtechnologische theorieËn ......................................................................................... 142
7.2.8. informatiemaatschappijtheorie ............................................................................................. 142
7.2.9. new media theory ................................................................................................................... 143
7.2.10. practie theory ..................................................................................................................... 143
7.2.11. mediatization .................................................................................................................... 144
7.2.12. vier golven in het denken over media en ontvanger ........................................................... 145
7.3. Slotbedenking: drie assen van mediatheorieën ................................................................................ 146
HOOFDSTUK 8: EEN HISTORISCH PERSPECTIEF OP MEDIA EN COMMUNICATIE: EEN SOCIALE
EVOLUTIE..................................................................................................................................... 149
8.1. Inleiding ......................................................................................................................................... 149
8.2. Mediageschoedenis; media en.in maatschappelijke omwentelingen ................................................. 149
8.3. Mediageschiedenis: media en/in maatschappelijke ontwentelingen .................................................. 151
8.3.1. orale cultuur: gesproken taal ..................................................................................................151
8.3.2. schriftelijke cultuur ................................................................................................................ 152
8.4. Printmedia ..................................................................................................................................... 154
8.4.1. drukkunst .............................................................................................................................. 154
8.4.2. de dagbladpers ...................................................................................................................... 156
8.5. Beelden en beeldmedia ................................................................................................................... 158
8.5.1. registratie van beeld: fotografie ............................................................................................. 158
8.5.2. de illusie van beweging: film en cinema ................................................................................. 159
8.5.3. van het grote naar het kleine scherm: televisie ...................................................................... 160
8.6. Het tijdperk van telecommunicatie .................................................................................................. 161
8.6.1. registratie van geluid met de grammofoon ............................................................................ 162
8.6.2. radio ...................................................................................................................................... 163
8.6.3. telegrafie: van optisch naar elektronisch ................................................................................ 165
8.6.4. telefonie ................................................................................................................................ 166
8.7. Hedendaagse communicatie: het tijdperk van digitalisering convergentie en globalisering ................. 167
3
,Communicatiewetenschappen 2024-2025
8.8. Slotwoord ...................................................................................................................................... 169
HOOFDSTUK 9: EEN SOCIOLOGISCH PERSPECTIEF OP COMMUNICATIE EN MEDIA .........................171
9.1. Inleiding: mediasociologie, what’s in a name ................................................................................... 171
9.2. Centrale thema’s ............................................................................................................................ 171
9.2.1. macht .....................................................................................................................................172
9.2.2. sociale integratie en identiteit ................................................................................................174
9.2.3. sociale verandering en de dubbele dimensie van media .......................................................... 175
9.3. Cultuur en identiteit .........................................................................................................................177
9.3.1. een definitie van cultuur ......................................................................................................... 177
9.3.2. cultuur en communicatie ........................................................................................................179
9.3.3. cultuur, subcultuur en identiteit ............................................................................................. 180
9.4. Een blik op de actoren: de communicator doorgelicht ....................................................................... 182
9.4.1. mediasystemen ..................................................................................................................... 182
9.4.2. media-instellingg en mediaorganisatie .................................................................................. 184
9.4.3. communicatorstudies: een typologie ..................................................................................... 186
9.4.4. de gatekeeper; een bijzondere actor en communicator ......................................................... 189
9.5. De beroepsrol en professionalisering van de communicator .............................................................. 190
HOOFDSTUK 10: ‘IT’S THE MEDIA ECONOMY, STUPID’: BASISBEGINSELEN VAN MEDIA-ECONOMIE
.................................................................................................................................................... 194
10.1. Inleiding ..................................................................................................................................... 194
10.2. Economische basisprincipes van media ........................................................................................ 194
10.2.1. gebruiks-en ruilwaarde ...................................................................................................... 194
10.2.2. tweezijdige markten .......................................................................................................... 195
10.2.3. bijzondere kenmerken van mediaproducten .......................................................................197
10.2.4. ‘risky business’ en de mediakostenstructuur ...................................................................... 199
10.2.5. economies of scale en economies of scope ........................................................................ 200
10.3. Antwoorden en strategieën tegenover de ‘risky media business’.................................................... 201
10.3.1. publieksmaximalisering en het opbouwen van een cultureel repertorium .......................... 201
10.3.2. creëren van artificiële schaarste ......................................................................................... 202
10.3.3. controle over distributie ..................................................................................................... 202
10.3.4. ‘big is beautiful’: concentratie en integratie........................................................................ 203
10.4. Nieuwe media-economie ............................................................................................................. 205
10.4.1. de wetten van Moore en Metcalfe ...................................................................................... 205
10.4.2. mogelijkheden van de ‘long tail’ ......................................................................................... 207
10.4.3. meerzijdige markten en platformisering ............................................................................ 208
10.4.4. transformatie en continuïteit ............................................................................................. 209
HOOFDSTUK 11: NORMATIEVE PERSPECTIEVEN ............................................................................211
11.1. Inleiding ..................................................................................................................................... 211
11.2. Normatieve modellen ................................................................................................................. 212
11.2.1. four theories of the press ................................................................................................... 212
11.2.2. aanvullende concepten ...................................................................................................... 216
11.3. Mediabeleid................................................................................................................................ 217
11.3.1. mediabeleid als resultaat van de I,I & I mix ......................................................................... 218
11.3.2. spanningsvelden van mediabeleid...................................................................................... 219
11.4. Normatieve aspecten van media ................................................................................................. 222
11.4.1. bronnen van normatieve verwachtingen ............................................................................ 223
11.4.2. media en het algemeen belang .......................................................................................... 224
11.4.3. verantwoordingsrelaties en -kaders ................................................................................... 224
4
,Communicatiewetenschappen 2024-2025
HOOFDSTUK 12: CONTENT IS KING? EEN INHOUDELIJK PERESPECTIEF OP DE MEDIABOODSCHAP EN
REPRESENTATIE ........................................................................................................................... 228
12.1. Inleiding ..................................................................................................................................... 228
12.2. Representatie, beeldvorming en media ........................................................................................ 228
12.3. Representatie: weerspiegeling of vertekening .............................................................................. 229
12.3.1. stereotypering en categorisering ....................................................................................... 231
12.3.2. belang van beeldvorming in de media ................................................................................ 232
12.3.3. nieuwsselectie: nieuwswaarden en selectiefactoren........................................................... 233
12.4. Verschillende vormen van media inhoud ...................................................................................... 235
12.4.1. genre ................................................................................................................................. 235
12.4.2. ‘media logic’ en format ...................................................................................................... 236
12.5. Een wetenschappelijke analyse van media-inhoud en boodschappen ............................................ 237
12.5.1. kwantitatieve inhoudsanalyse .............................................................................................237
12.5.2. kwalitatieve inoudsanalyse ................................................................................................ 238
HOOFDSTUK 13: EEN PUBLIEKSPERSPECTIEf: publieksonderzoek, persuasieve communicatie en
mediawijsheid ............................................................................................................................... 241
13.1. inleiding ..................................................................................................................................... 241
13.2. Wie of wat is de ontvanger .......................................................................................................... 241
13.3. Ontwikkelingen in het publieksonderzoek .................................................................................... 243
13.4. Persuasieve communicatie .......................................................................................................... 245
13.4.1. begripsverduidelijking........................................................................................................ 245
13.4.2. basismodellen van persuasieve communicatie ................................................................... 246
13.5. Mediawijsheid ............................................................................................................................ 249
5
,Communicatiewetenschappen 2024-2025
6
,Communicatiewetenschappen 2024-2025
COMMUNICATIEWETENSCHAP
HOOFDSTUK 1: BOUWSTENEN VAN EEN DISCIPLINE EN EEN PRAKTIJK
1.1. Inleiding: communicatie is meer dan communiceren
Communiceren is meer dan louter en alleen het overbrengen van informatie of het uitwisselen van tekens en
symbolen, m.a.w. we mogen communicatie niet reduceren tot een reeks van strikt rationele overwegingen.
Communicatie omvat ook gevoelens, rituelen, emoties en sociaal handelen.
1.2. Het teken als basis voor betekenisvol communiceren
Om een antwoord te formuleren op de kernvraag hoe we betekenisvol kunnen communiceren en hoe
betekenis ontstaat in het communicatieproces, moeten we eerst dieper ingaan op de allerkleinste component
van om het even welk communicatieproces, zijnde het teken.
1.2.1. SEMIOTIEK
- Leer van tekens = semiotiek
o Bestudeert de wijze waarop tekens functioneren en hoe ze betekenisvol ontstaan
o Grondleggers in Europa en de VS: Ferdinand de Saussure (Zwitsers) en Charles Sanders
Peirce (Amerikaans)
§ Ferdinand de Saussure: beklemtoonde sociale functie en relevantie van teken
§ Charles Sanders Peirce: oog voor de logische functie van een teken zonder de
sociale context uit het oog te verliezen.
- Semiotiek heeft 4 subdisciplines: (niet superbelangrijk)
o Fonologie: de studie van klanken en de kleinste details van een teken
o Syntaxis: linguïstische studie van taalconventies en betekenisvolle patronen van tekens.
Gaat over hoe het allemaal wordt gestructureerd.
o Pragmatiek: studie relatie tussen betekenis en gebruiker van het teken
o Semantiek: gaat over de relatie tussen een teken en de betekenis die aan een teken wordt
toegekend.
- Hoe tekens begrijpen? – onderscheid door Carnap (eerste manier om tekens te begrijpen)
o Teken heeft betekenis, en betekenis heeft zowel intensie als extensie
§ Intensie: verwijst naar het geheel van criteria/kenmerken dat bepaalt of een term
wel kan toegepast worden. (1 definitie)
§ Extensie: klasse van zaken waarop de term correct is toegepast. (plots heel veel diversiteit)
• Bijvoorbeeld: teken ‘banaan’, omschrijft een bepaald fruit. Geel, krom,
voedingsstoffen, à omschrijven wat de intensie is van het woord banaan.
Extensie zijn alle bananen die onder die beschrijving vallen.
7
,Communicatiewetenschappen 2024-2025
1.2.2. TEKEN, TEKENSYSTEEM EN TEKENINDELING
- Hoe tekens begrijpen? – onderscheid door De Saussure (tweede manier om tekens te begrijpen)
o Kijken uit wat teken bestaat:
§ Betekenaar/signifiant: ‘betekenisdrager, de verschijningsvorm of de materiële
vorm van een teken. bijvoorbeeld: beeld of klank, maar ook neergeschreven woord
§ Betekende/signifié: concept, begrip, beeld of idee waar de materiële tekenvorm
naar verwijst.
• Voorbeeld: het woord ‘hond’ is een betekenaar, net als een tekening of een
foto van een hond. Het idee of concept van een dier met vier poten en een
staart dat het woord ‘hond’ oproept bij ons (of de tekening of de foto), is de
betekende.
o Belangrijk is wel dat betekenaars bij verschillende mensen soms
ietwat verschillende betekenden kunnen oproepen: ik kan
bijvoorbeeld het beeld van een dobberman voor mij hebben, jij kan
denken aan een klein wit poedeltje. à beiden delen wel dezelfde
essentiële kenmerken die bepalen of iets een hond is.
• Voorbeeld 2: wat is de signifiant en wat is de signifié?
(kleinste eenheid waaruit muziek is opgebouwd = muzieknoot, een teken)
o Signifiant: is de muzieknoot die je op papier ziet: ‘bolleke met
stokske’
o Signifié: de muzieknoot ‘la’, de klank ervan.
- Wat dan met het voorwerp?
o Is de term “auto” hetzelfde als het object naar waar het verwijst? à Nee:
§ Ik kan bijvoorbeeld zeggen ‘auto’
• Signifiant: de letters A-U-T-O, fysieke vorm van woord
• Signifié: idee van auto
• Referent: het eigenlijke fysieke object waar het teken naar verwijst
o ! voor sommige tekens geen referent, zoals liefde
8
,Communicatiewetenschappen 2024-2025
- Significatie, laatste manier om tekens te begrijpen: (Roland Barthes) - kijken naar betekende: extra laag signifié
o Betekende kan verschillende lagen hebben:
§ Eerste instantie kan het betekende de laag hebben ‘primaire significatie’/denotatie:
• De letterlijke betekenis van een teken. Denotatie is dat deel van de
betekenis die voor elke tekengebruiker hetzelfde is en waar sociale
consensus over bestaat. Bijvoorbeeld: gewoon pasta
§ Secundair betekenisniveau/ connotatie: de figuurlijke/subjectieve betekenis van
een woord (het gevoel dat je erbij krijgt)
• De connotatie is een bijbetekenis en kan gesplitst worden in twee
componenten:
o Evaluatieve lading: verwijzen naar iets wat goed, slecht of
neutraal is
o Referentiële lading: woorden kunnen variabele betekenis hebben
• Naargelang de persoon, culturele context of tijd kan een betekenis wijzigen
Voorbeelden:
• Vuur:
o Denotatie: een rood natuurelement dat hitte uitstraalt
o Connotatie: verschillende zaken; passie, energie, gevaar, warmte.
• Jodenster
o Denotatie: ster die door joden moest worden gedragen
o Connotatie: als je een jood was in WW2 dan zal je een negatief
gevoel hebben over deze ster.
• Rood licht:
o Denotatie: je moet stoppen
o Connotatie: ‘t’is altijd ik die voor het rood moet staan’
• Pasta
o Denotatie: gewoon een afbeelding van pasta met saus
o Connotatie: dit is de beste pasta, want hij is Italiaans en vers
! als op examen komt ‘bespreek de significatie: niet signifiant signifié bespreken, maar connotatie, denotatie!
9
, Communicatiewetenschappen 2024-2025
1.2.2.1. TEKENSYSTEEM
- Weten dat teken vorm heeft en een betekenis heeft en dat het verwijst naar iets
o Hoe gaan die dingen met elkaar om?
“student” (“” = de term)
- Zien hier tekensysteem van Charles Alexander Peirce
o We hebben een teken: het representamen, dat verwijst naar een bepaald object en er is ook
een betekenis die aan het teken wordt gegeven, die we interpretant gaan noemen.
§ De interpretant wordt onder meer bepaald door de persoonlijke ervaring van de
gebruiker, kan vergeleken worden met de signifié
• Iemand met een goede schoolherinneringen, zal een positievere
interpretant hebben bij het teken “school”, dan iemand die veel werd
gepest.
Toepassing:
Vreemdelingen
Vreemde mensen buitenlanders
Interpretant wordt anders ingevuld door Romelu Lukaku.
Zien dat feit dat je interpretant anders kan invullen, impact heeft op object.
Object waar erover wordt gesproken, ondergaat een impact van hoe mensen het
interpreteren. (zie bijvoorbeeld n-woord)
10
