Penologie en penitentiair recht - 002513
Les 1. Introductie en overzicht straffen
Een penologisch perspectief op straffen
A. Introductie
Lesmateriaal:
- Handboek Straffen 2017
- Powerpoints
- Actualiserende teksten op Canvas
De hoofdstukken zijn breder dan wat we in de les zien maar dat leidt ertoe dat je een bredere
kennis hebt.
Examen:
Schriftelijk digitaal examen (canvas toetsen met lockdown browser), zo kan iedereen zijn
examen rustig afleggen thuis. Het staat op 20 punten: 10 op meerkeuze met GIScorrectie en
10 op open vragen. Kennis en inzicht is belangrijk en onthoud dat de inhoud van het vak
constant in beweging is. Kom naar de les, raadpleeg de digilessen en lees de hoofdstukken
in het boek en de teksten op CANVAS om je optimaal voor te bereiden voor het examen.
GIScorrectie: als je gokt en het is fout dan verlies je punten (hoeveel zal nog
gecommuniceerd worden)
Waarover gaat deze cursus?
Het penitentiair recht is vooral de juridische basis en de penologie is de praktijk die de
criminologen gaan bekijken, dus kijken hoe het nu wordt toegepast in de praktijk.
Wat is penologie?
Penologie is wetenschap van bestraffing.
Het Hof van Cassatie heeft het juridisch begrip straf omschreven als volgt: Straf is een leed
door de wet bepaald en door de rechterlijke macht opgelegd als een sanctie wegens een
gepleegd misdrijf (een gedraging dat gekwalificeerd is als een misdrijf).
Een gedraging gekwalificeerd als een misdrijf (wettelijk omschreven als misdrijf)
Rechter moet bepalen welk leed dat dat gedrag met zich mee moet brengen
Bewuste toevoeging van leed ten opzichte van wie een inbreuk pleegt op een
strafrechtelijke norm
Leed wordt meer en meer in vraag gesteld of het alleen maar leed is en hoeveel leed, ook of
het enkel moet gaan om leedtoevoeging (retributivistische visie). Wat een straf is en wat we er
mee willen bereiken (doelstellingen) kan dus verschillen en we zullen zien dat er een beweging
is van wat we met die straffen willen bereiken.
1
,In die juridische definitie is er enkel sprake van leedtoevoeging. De penologen focussen zich
op het vraagstuk van de bestraffing en deze vragen zich onder andere af:
Welk soort leed/ wanneer/ voor wie/ door wie
Welke straffen
Waarom straffen
Hoe de straffen uitvoeren
Voorbeelden van soorten leed:
- Vrijheidsberoving
- Geldboete (vermogensstraf)
Het is de rechter die de straf moet opleggen. Als het openbare ministerie een minnelijke
schikking oplegt dan is het volgens de juridische definitie geen straf. Als penoloog wordt er
gekeken naar de praktijk, de impact: dat leed is voor de betrokkene hetzelfde.
Vaak wordt er gedacht dat een langere straf beter is, maar dit is niet altijd zo. Dat zijn allemaal
aspecten die hier zullen aanbod komen.
Er wordt dus gekeken naar de realiteit van de straffen.
Het bestraffingsinstituut dat hier centraal zal staan is de gevangenissen. Er zijn nog andere
bestraffingsinstituten, zoals de rechtbank en de justitiehuizen waar de justitieassistenten die
mee de uitvoering zal doen van alle straffen in de gemeenschap.
Begrippen
Penologie gaat breder dan het louter juridisch ‘straffen’.
- De sociologische visie: sociale realiteit van het straffen
Bestraffingsinstituten: rechtbank, gevangenis, justitiehuizen en wie/ wat zich daar
bevindt: personeel, gedetineerden, cultuur, ruimtelijke aspecten, effecten van straf,…
Multidisciplinaire benadering van het straffen: juridisch, sociologisch, psychologisch,
antropologisch, psychiatrisch, historisch,…
Het straffen is een complex gegeven dat bestaat uit verschillende niveaus:
Straftoemeting: de rechter legt de straf op
Strafuitvoering: de opgelegde straf wordt niet altijd onmiddellijk uitgevoerd, afhankelijk
van welke straf je hebt, waar je woont, wordt de straf uitgevoerd via een justitiehuis/
gevangenis/ samenleving met elektronisch toezicht. Dus de strafuitvoering is wat er
gebeurt als de straf wordt ondergaan en daar heb je belangrijke beslissers zoals de
gevangenisdirecteurs en wie beslist over wanneer wie vrijkomt: strafuitvoeringsrechter
en strafuitvoeringsrechtbanken (SURB).
2
, Publieke verontwaardiging - media: het straffen gebeurt niet in een juridisch vacuüm.
De straf wordt opgelegd in de rechtbank en uitgevoerd achter gesloten deuren in een
gevangenis maar we zien ook de laatste decennia dat de link tussen de
bestraffingsinstituten en de samenleving steeds groter wordt. Het straffen in de
rechtbank is een publiek gegeven. Iedereen kan in de rechtbank gaan luisteren naar
welke straffen worden opgelegd. In de media horen we veel reactie en
verontwaardiging. Mensen verwarren heel vaak de straftoemeting met alles wat ervoor
gebeurt (denk aan de voorlopige hechtenis).
Slachtoffers: je hebt de rechter, dader en het slachtoffer. Het slachtoffer is lang buiten
de picture gebleven en we zien dat er nu ook meer maatregelen ontwikkeld worden
waar men aandacht heeft voor het slachtoffer. Ook door de mediatisering waarbij alles
in het nieuws komt. Sinds de zaak Dutroux 1996 nemen slachtoffers meer en meer het
woord. De witte beweging (100 000 mensen in Brussel) heeft toen plaats genomen om
zich solidair te verklaren met de slachtoffers en de ouders van de kinderen. Marc
Dutroux was het monster en de uitdrukking van het slechte in de samenleving. De witte
mars was de eerste grote manifestatie van de sympathie met de slachtoffers waar de
samenleving zich solidair heeft verklaard. Sindsdien zien we dat vaker. De slachtoffers
zijn dus ook deel van de samenleving en ze krijgen niet alleen een grotere rol maar ze
hebben een impact op wat de rechters willen of zullen beslissen.
Bestraffing als organisatie/ instituut waar mensen beslissingen moeten nemen over
complexe zaken: We kijken ook naar de hele functionering van de bestraffing als een
instituut waar mensen samen werken binnen materiele omstandigheden met middelen,
mensen die bepaalde opleidingen hebben en beslissingen nemen over vaak heel
complexe en gevoelige zaken.
Penitentiair recht is alles dat betrekking heeft op de gevangenisstraf, het geheel van de
juridische normen in verband met de behandeling van gedetineerden.
Interne rechtspositie: basiswet gevangeniswezen 2005 (rechten van gedetineerden in
de gevangenis)
Externe rechtspositie: wet op de externe rechtspositie (wetten van 17 mei 2005 ev)
(regeling van de overgang van binnen naar buiten)
Er wordt dus een onderscheid gemaakt tussen deze twee.
De interne rechtspositie gaat over alles wat er gebeurt in de gevangenis met de gedetineerden.
Deze geeft rechten aan de gedetineerden, zoals bezoek, wandeling, briefwisseling. Dit waren
voor de basiswet geen rechten en konden heel gemakkelijk worden afgenomen. Die basiswet
was dus een wettelijke revolutie. Het klachtrecht, onderdeel van die basiswet, zal vanaf 1
oktober eindelijk in uitvoering komen. Dat zegt iets over die lange duur dat die uitvoering
neemt en de weerstand dat er is geweest maar dit geeft de gedetineerden de mogelijkheid om
een juridische stap te zetten als er hun onrecht wordt aangedaan.
3
, De externe rechtspositie gaat over alle regelingen die er zijn met betrekking tot de overgang
van binnen naar buiten. De meeste gedetineerden komen niet zomaar van de ene op de andere
dag vrij. Ze zullen waarschijnlijk eerst in aanmerking komen om 1 dag bijvoorbeeld de
gevangenis te verlaten. Vroeger was dit allemaal niet geregulariseerd en werd dat allemaal via
circulaires gedaan.
Het penitentiair recht is een onderdeel van het strafuitvoeringsrecht, wat veel breder is en dat
gaat ook over de interne en externe rechtspositie van de uitvoering van de straf in de
gemeenschap maar dat hebben we vandaag nog niet, waardoor we het nu vooral hebben over
het penitentiair recht.
We gaan dus zowel de juridische benadering als de criminologische benadering bekijken.
Juridisch
nationale en internationale normen
Criminologisch
doelstellingen straf en systeem: er zijn verschillende doelstellingen en dergelijke en we
zullen zien dat er conflicten zijn binnen het systeem en ook tussen de verschillende
doelstellingen. Examenvraag: geef eens aan wat de conflicten zijn tussen de
instrumentele en de intrinsieke doelstellingen
studie van de strafpraktijken en effecten van straf op betrokkenen en omgeving: als
iemand in de gevangenis terechtkomt binnen u sociale cirkel heeft dat ook een impact
op u.
de analyse van het strafrechtelijk en penitentiaire beleid: dit is heel erg gedomineerd
door de discussie van de overbevolking.
Doel cursus:
Het is niet de bedoeling dat je op het examen die wetten analyseert. Je moet weten wat de
visie is van die wet en bepaalde details besproken in de les. Juridische vragen over die wet
worden niet gesteld. Je neemt dus ook die wetten niet mee naar het examen.
Heel belangrijk is dat we op een kritische manier gaan moeten kijken naar de gevangenis.
Het is een machtsinstituut, waarmee bedoeld wordt dat wanneer je daar terechtkomt heel
veel draait over macht. Daarom is het belangrijk dat die basiswet zo belangrijk is zodanig
dat je toch rechten hebt en dat niet alles zomaar ontnomen kan worden. We zien ook dat er
soms wel misbruiken zijn. Ook wordt er gestaakt, wat betekent voor de gedetineerden dat
een heel aantal rechten worden afgenomen door het personeel en wordt er dus macht
uitgeoefend op de gedetineerden, dewelke er niets tegen kunnen doen.
Informatief: kennis van en inzicht in bestaande normen, straffen en inzicht in evolutie van de
gevangenis populatie, gevangeniswezen en strafbeleid.
Wetenschappelijke beschrijving en analyse: Doelstellingen bestraffing en mogelijke
conflicten, de gevangenis als machtsinstituut/ totaal instituut met een analyse van dagelijks
leven in de gevangenis en de legitimiteit van de gevangenisstraf.
4
