Samenvatting psychodiagnostiek, het onderzoekproces in de praktijk
Hoofdstuk 1: proces, instrumenten, beoordeling en besluitvorming
Als mensen willen wij begrijpen waarom mensen zich op een bepaalde manier gedragen. O.b.v. gedrag
proberen wij te voorspellen wat mensen gaan doen. Deze analyse gebeurt vaak onbewust, intuïtief en
niet-systematisch. De analyse wordt vaak gekleurd door emoties en stereotiepe ideeën. In de
psychodiagnostiek analyseren we het gedrag, gedachten en emoties van mensen op een systematische
manier. In dit boek wordt dit onder psychodiagnostiek verstaan:
Psychodiagnostiek is de oordeelsvorming aangaande psychische disfuncties of gedragsmoeilijkheden
waarbij de benadering van het probleem op de wetenschappelijke psychologie gebaseerd is en waarbij
het essentieel is de persoon zodanig te begrijpen dat uit de structurering van diens probleem relevante
aanwijzingen voor de therapie voortvloeien. Deze oordeelsvorming is een procesmatig gebeuren dat
plaats vindt en evolueert in de interactie tussen cliënt en clinicus.
Je kunt onderscheid maken tussen 5 basisvragen binnen de psychodiagnostiek namelijk:
1. Vragen naar onderkenning: is er sprake van een depressieve-stemmingsstoornis? Het probleem
wordt in kaart gebracht en nauwkeurig beschreven.
2. Vragen naar verklaring: bij verklarende vragen is het doel om erachter te komen hoe de
problematiek is ontstaan en hoe het in stand wordt gehouden, m.b.v. verschillende theorieën.
Het gaat vooral om ‘waarom’?
3. Vragen naar predictie: predictieve vragen hebben vooral betrekking op de voorspelling van
gedrag.
4. Vragen naar indicatie: bij indicatie vragen wordt er gekeken of er iets aan het probleem gedaan
moet worden en als dat zo is wat er dan gedaan moet worden.
5. Vragen naar evaluatie
Het diagnostisch proces
Om een psychodiagnostisch onderzoek uit te voeren moet je niet alleen psychologisch inzicht hebben
maar ook theoretische kennis en het vereist professionele vaardigheden. In de praktijk ontbreekt er vaak
feedback op het diagnostisch oordeel van een clinicus omdat de clinici niet altijd horen hoe het met de
cliënt verder gaat na zijn/haar behandeling. In de praktijk blijkt dat cliënten vaak toestemmen in het
oordeel van de professional zonder daar echt mee eens te zijn. Om dit soort redenen is het van belang
om een diagnostisch proces zo wetenschappelijk mogelijk uit te voeren. De Groot heeft een procedure
opgesteld waarbij je op een verantwoordelijke wijze informatie kunt vergaren. Deze procedure wordt
ook wel de empirische cyclus genoemd. deze cyclus bestaat uit de volgende stappen:
1. Observatie: verzamelen van gegevens
2. Inductie: bedenken wat er aan de hand kan zijn, hypothese formuleren
3. Deductie: toetsbare voorspellingen afleiden
4. Toetsing: hypothesen of voorspellingen toetsen
5. Evaluatie: proces evalueren
Fernández-Ballesteros heeft de empirische cyclus uitgebreid door technische richtlijnen te formuleren
die de kwaliteit en transparantie moeten waarborgen. In deze richtlijnen staan o.a. algemene adviezen
voor de aanmelding, de vraagstelling en de rol van de clinicus. Daarnaast hebben ze uitgebreide adviezen
geformuleerd voor elk van de stappen in het diagnostisch proces. Het diagnostisch proces verloopt op
deze manier:
,Het gebruiken van instrumenten
We zullen de voor- en nadelen bespreken van de observatiemethoden, het klinische interview en
psychologische tests. Daarnaast zullen we stil staan bij de vraag: ‘wat is normaal?’. Tot slot zullen we stil
staan bij de relatie tussen persoonlijkheidskenmerken en psychische stoornissen.
Observatiemethoden
Observatie wordt het meeste gebruikt binnen het diagnostische proces. Als je gaat observeren zijn
vragen zoals: waarom, wie, wat, waar, wanneer en hoe vaak richtinggevend. Het is wel belangrijk om stil
te staan waarom we observeren. Hier zijn een aantal redenen voor: het geeft unieke informatie die je
niet kunt verkrijgen door uit te vragen. Daarnaast kan observatie helpen bij onderkennende vragen. Door
observeren kan je heel goed interacties tussen client en zijn omgeving in kaart brengen, zeker omdat de
client daar zelf niet altijd even goed zicht op heeft.
Tijdens het observeren kan je onderscheid maken in wie er observeert. Zo kan ook de client zich zelf
observeren, dit noem je ook wel zelfregistratie. Zelfregistratie wordt vooral gebruikt in speltherapie. Het
voordeel van zelfregistratie is dat je het gedrag kunt laten observeren dat door anderen dan de client
moeilijk te observeren is. er hangt ook een nadeel aan vast namelijk dat observaties verschillen in
kwaliteit. Daarnaast is het voor sommige onmogelijk om te observeren denk aan hele jonge kinderen of
demente bejaarden. Je kunt ook informanten gebruiken om het gedrag van de client te observeren.
Soms is het lastig maar binnen de diagnostiek is het beste om meerdere bronnen te gebruiken. Wanneer
je gebruik maakt van meerdere bronnen kun je wel tegen het informantenprobleem aan lopen. Dit
houdt in dat verschillende informanten niet tot dezelfde conclusie komen over de aard en de ernst van
problemen. Uit onderzoek is gebleken dat informanten die het kind vele mee maken het vaker met
elkaar eens zijn. Daarnaast zien ouders vaak meer problemen dan professionals. Verder is er bij kinderen
, onder de 12 jaar meestal een grotere overeenstemming tussen informanten dan bij oudere kinderen. Tot
slot is men het vaker eens over externaliserend problemen dan internaliserende problemen (dit was
vorig jaar een tentamenvraag). Wanneer een probleem afspeelt binnen de interne processen van de
client dan kun je het beste aan de client zelf vragen om te rapporteren wat er speelt. Bij gedrag of
gedragsproblemen zijn de observaties van andere informanten vaak beter bruikbaar. Een nadeel van
observeren is dat mensen vaak geneigd zijn om gedrag te interpreteren. Interpretaties kunnen gekleurd
zijn door vooringenomenheden van de observator of door stereotypieën wat kan leiden tot
oordeelsfouten.
Kinderen worden vaak in hun natuurlijke omgeving geobserveerd. Dit is het minst gestructureerd en
minst gecontroleerd. Het voordeel is dat je opeenvolgingen in gedrag kunt observeren. Nadelen zijn dat
het erg arbeidsintensief is en daardoor erg duur, daarnaast veranderen mensen vaak hun gedrag
wanneer ze weten dat ze geobserveerd worden. Je kan ook iemand observeren in een volledig
gestructureerde en gecontroleerde situatie, vaak is dit een wetenschappelijk experiment. Tussen de
natuurlijke setting en het experiment zijn er nog verschillende tussenvormen.
Hoe kun je gedrag het beste observeren en registreren? Je hebt een gestandaliseerde en
ongestandaliseerde observatie. Bij een gestandaliseerde observatie worden er beoordelingsschalen
gebruikt. Deze beoordelingsschalen worden getest door de COTAN. Het voordeel van gestandaliseerde
observatie is dat de kans op beoordelingsfouten wordt verkleind. Een alternatief van gestandaliseerde
observatie is ongestandaliseerde observatie. Hierbij loop je een groter risico op beoordelingsfouten. Een
bekend voorbeeld is het actor-observatoreffect waarbij het eigen problematische gedrag wordt
toegeschreven aan externe factoren, terwijl het problematische gedrag van anderen wordt
toegeschreven aan interne factoren.
Daarnaast moet je nog bepalen wanneer je gaat observeren. Dit kan een time sampling zijn of een event
sampling. Time sampling is op een vast tijdstip of bepaalde vastgestelde tijdsperiode en event sampling
is het gedrag zelf waarbij je noteert hoe vaak het type gedrag voorkomt in een bepaalde tijdsperiode.
Event sampling is het meest beschikbaar voor (probleem)gedrag dat niet frequent voorkomt.
Het klinische interview
Het inventariseren en classificeren van klachten is een complexe activiteit, waardoor je moet beschikken
over methodische als therapeutische vaardigheden en theoretische kennis. Er is al jaren lang een debat
gaande over hoe je de meest valide uitspraken kunt doen over een persoon. In dit debat staan twee
benaderingen tegen over elkaar:
- Ideografische benadering: is persoonsgerichte benadering waarin de uniciteit van het individu
centraal staat. je wilt een concrete en volledige beschrijving van een individu maken.
Ideografische benadering is sterk verbonden met het klinisch oordeel.
- Nomothetische benadering: hierin ligt de nadruk op algemene wetten en wordt de client
begrepen d.m.v. analytisch denken, theorievorming en empirische toetsing. Het nomothetische
benadering is verbonden met het statistische oordeel.
Uit onderzoek is gebleken dat een statistisch oordeel vaak tot betere resultaten leidt dan het klinische
oordeel. Het klinische oordeel is vaak meer onbetrouwbaar omdat er vaker beoordelingsfouten gemaakt
worden. Er wordt aangeraden om een systematische werkwijze te hanteren en niet op eigen oordelen af
te gaan.
Het semigestructureerde interview
Hoofdstuk 1: proces, instrumenten, beoordeling en besluitvorming
Als mensen willen wij begrijpen waarom mensen zich op een bepaalde manier gedragen. O.b.v. gedrag
proberen wij te voorspellen wat mensen gaan doen. Deze analyse gebeurt vaak onbewust, intuïtief en
niet-systematisch. De analyse wordt vaak gekleurd door emoties en stereotiepe ideeën. In de
psychodiagnostiek analyseren we het gedrag, gedachten en emoties van mensen op een systematische
manier. In dit boek wordt dit onder psychodiagnostiek verstaan:
Psychodiagnostiek is de oordeelsvorming aangaande psychische disfuncties of gedragsmoeilijkheden
waarbij de benadering van het probleem op de wetenschappelijke psychologie gebaseerd is en waarbij
het essentieel is de persoon zodanig te begrijpen dat uit de structurering van diens probleem relevante
aanwijzingen voor de therapie voortvloeien. Deze oordeelsvorming is een procesmatig gebeuren dat
plaats vindt en evolueert in de interactie tussen cliënt en clinicus.
Je kunt onderscheid maken tussen 5 basisvragen binnen de psychodiagnostiek namelijk:
1. Vragen naar onderkenning: is er sprake van een depressieve-stemmingsstoornis? Het probleem
wordt in kaart gebracht en nauwkeurig beschreven.
2. Vragen naar verklaring: bij verklarende vragen is het doel om erachter te komen hoe de
problematiek is ontstaan en hoe het in stand wordt gehouden, m.b.v. verschillende theorieën.
Het gaat vooral om ‘waarom’?
3. Vragen naar predictie: predictieve vragen hebben vooral betrekking op de voorspelling van
gedrag.
4. Vragen naar indicatie: bij indicatie vragen wordt er gekeken of er iets aan het probleem gedaan
moet worden en als dat zo is wat er dan gedaan moet worden.
5. Vragen naar evaluatie
Het diagnostisch proces
Om een psychodiagnostisch onderzoek uit te voeren moet je niet alleen psychologisch inzicht hebben
maar ook theoretische kennis en het vereist professionele vaardigheden. In de praktijk ontbreekt er vaak
feedback op het diagnostisch oordeel van een clinicus omdat de clinici niet altijd horen hoe het met de
cliënt verder gaat na zijn/haar behandeling. In de praktijk blijkt dat cliënten vaak toestemmen in het
oordeel van de professional zonder daar echt mee eens te zijn. Om dit soort redenen is het van belang
om een diagnostisch proces zo wetenschappelijk mogelijk uit te voeren. De Groot heeft een procedure
opgesteld waarbij je op een verantwoordelijke wijze informatie kunt vergaren. Deze procedure wordt
ook wel de empirische cyclus genoemd. deze cyclus bestaat uit de volgende stappen:
1. Observatie: verzamelen van gegevens
2. Inductie: bedenken wat er aan de hand kan zijn, hypothese formuleren
3. Deductie: toetsbare voorspellingen afleiden
4. Toetsing: hypothesen of voorspellingen toetsen
5. Evaluatie: proces evalueren
Fernández-Ballesteros heeft de empirische cyclus uitgebreid door technische richtlijnen te formuleren
die de kwaliteit en transparantie moeten waarborgen. In deze richtlijnen staan o.a. algemene adviezen
voor de aanmelding, de vraagstelling en de rol van de clinicus. Daarnaast hebben ze uitgebreide adviezen
geformuleerd voor elk van de stappen in het diagnostisch proces. Het diagnostisch proces verloopt op
deze manier:
,Het gebruiken van instrumenten
We zullen de voor- en nadelen bespreken van de observatiemethoden, het klinische interview en
psychologische tests. Daarnaast zullen we stil staan bij de vraag: ‘wat is normaal?’. Tot slot zullen we stil
staan bij de relatie tussen persoonlijkheidskenmerken en psychische stoornissen.
Observatiemethoden
Observatie wordt het meeste gebruikt binnen het diagnostische proces. Als je gaat observeren zijn
vragen zoals: waarom, wie, wat, waar, wanneer en hoe vaak richtinggevend. Het is wel belangrijk om stil
te staan waarom we observeren. Hier zijn een aantal redenen voor: het geeft unieke informatie die je
niet kunt verkrijgen door uit te vragen. Daarnaast kan observatie helpen bij onderkennende vragen. Door
observeren kan je heel goed interacties tussen client en zijn omgeving in kaart brengen, zeker omdat de
client daar zelf niet altijd even goed zicht op heeft.
Tijdens het observeren kan je onderscheid maken in wie er observeert. Zo kan ook de client zich zelf
observeren, dit noem je ook wel zelfregistratie. Zelfregistratie wordt vooral gebruikt in speltherapie. Het
voordeel van zelfregistratie is dat je het gedrag kunt laten observeren dat door anderen dan de client
moeilijk te observeren is. er hangt ook een nadeel aan vast namelijk dat observaties verschillen in
kwaliteit. Daarnaast is het voor sommige onmogelijk om te observeren denk aan hele jonge kinderen of
demente bejaarden. Je kunt ook informanten gebruiken om het gedrag van de client te observeren.
Soms is het lastig maar binnen de diagnostiek is het beste om meerdere bronnen te gebruiken. Wanneer
je gebruik maakt van meerdere bronnen kun je wel tegen het informantenprobleem aan lopen. Dit
houdt in dat verschillende informanten niet tot dezelfde conclusie komen over de aard en de ernst van
problemen. Uit onderzoek is gebleken dat informanten die het kind vele mee maken het vaker met
elkaar eens zijn. Daarnaast zien ouders vaak meer problemen dan professionals. Verder is er bij kinderen
, onder de 12 jaar meestal een grotere overeenstemming tussen informanten dan bij oudere kinderen. Tot
slot is men het vaker eens over externaliserend problemen dan internaliserende problemen (dit was
vorig jaar een tentamenvraag). Wanneer een probleem afspeelt binnen de interne processen van de
client dan kun je het beste aan de client zelf vragen om te rapporteren wat er speelt. Bij gedrag of
gedragsproblemen zijn de observaties van andere informanten vaak beter bruikbaar. Een nadeel van
observeren is dat mensen vaak geneigd zijn om gedrag te interpreteren. Interpretaties kunnen gekleurd
zijn door vooringenomenheden van de observator of door stereotypieën wat kan leiden tot
oordeelsfouten.
Kinderen worden vaak in hun natuurlijke omgeving geobserveerd. Dit is het minst gestructureerd en
minst gecontroleerd. Het voordeel is dat je opeenvolgingen in gedrag kunt observeren. Nadelen zijn dat
het erg arbeidsintensief is en daardoor erg duur, daarnaast veranderen mensen vaak hun gedrag
wanneer ze weten dat ze geobserveerd worden. Je kan ook iemand observeren in een volledig
gestructureerde en gecontroleerde situatie, vaak is dit een wetenschappelijk experiment. Tussen de
natuurlijke setting en het experiment zijn er nog verschillende tussenvormen.
Hoe kun je gedrag het beste observeren en registreren? Je hebt een gestandaliseerde en
ongestandaliseerde observatie. Bij een gestandaliseerde observatie worden er beoordelingsschalen
gebruikt. Deze beoordelingsschalen worden getest door de COTAN. Het voordeel van gestandaliseerde
observatie is dat de kans op beoordelingsfouten wordt verkleind. Een alternatief van gestandaliseerde
observatie is ongestandaliseerde observatie. Hierbij loop je een groter risico op beoordelingsfouten. Een
bekend voorbeeld is het actor-observatoreffect waarbij het eigen problematische gedrag wordt
toegeschreven aan externe factoren, terwijl het problematische gedrag van anderen wordt
toegeschreven aan interne factoren.
Daarnaast moet je nog bepalen wanneer je gaat observeren. Dit kan een time sampling zijn of een event
sampling. Time sampling is op een vast tijdstip of bepaalde vastgestelde tijdsperiode en event sampling
is het gedrag zelf waarbij je noteert hoe vaak het type gedrag voorkomt in een bepaalde tijdsperiode.
Event sampling is het meest beschikbaar voor (probleem)gedrag dat niet frequent voorkomt.
Het klinische interview
Het inventariseren en classificeren van klachten is een complexe activiteit, waardoor je moet beschikken
over methodische als therapeutische vaardigheden en theoretische kennis. Er is al jaren lang een debat
gaande over hoe je de meest valide uitspraken kunt doen over een persoon. In dit debat staan twee
benaderingen tegen over elkaar:
- Ideografische benadering: is persoonsgerichte benadering waarin de uniciteit van het individu
centraal staat. je wilt een concrete en volledige beschrijving van een individu maken.
Ideografische benadering is sterk verbonden met het klinisch oordeel.
- Nomothetische benadering: hierin ligt de nadruk op algemene wetten en wordt de client
begrepen d.m.v. analytisch denken, theorievorming en empirische toetsing. Het nomothetische
benadering is verbonden met het statistische oordeel.
Uit onderzoek is gebleken dat een statistisch oordeel vaak tot betere resultaten leidt dan het klinische
oordeel. Het klinische oordeel is vaak meer onbetrouwbaar omdat er vaker beoordelingsfouten gemaakt
worden. Er wordt aangeraden om een systematische werkwijze te hanteren en niet op eigen oordelen af
te gaan.
Het semigestructureerde interview
