Vroegchristelijke kunst 50-500
● Uitroeiing Christendom door Romeinen en daarom in het geheim godsdienst vormgeven in
catacomben = onderaardse gangenstelsels die leiden naar de grafruimten
● Door keizer Constantijn: christendom nieuwe staatsgodsdienst + ontstaan behoefte kerkgebouwen
en attributen christelijke eredienst
● Eerst gebruikten christenen Griekse en Romeinse motieven = vormen die gebruikt worden in de
kunst, zoals druiven en lammeren (apostelen) als geheime symbolen voor geloof
● Griekse god Orpheus uitgebeeld als Goede Herder = personificatie van Christus = manier om
niet-menselijke begrippen of levensvormen toch te kunnen afbeelden
● Als Goede Herder afgebeeld = iemand die waakt over zijn volgelingen
● Personen op afbeeldingen zijn vaak te herkennen aan attributen die bij hen afgebeeld zijn, vaak
religieus verhaal achter afbeelding herkennen
● Naast muurschilderingen gebruiken ze net als Romeinen mozaïeken = duizenden stukjes glas en
geglazuurde steen in meest uiteenlopende kleuren
● Religieuze thema’s
Architectuur
● Vormgeving exterieur, buitenkant, vroegchristelijke basiliek (kerk) ontleend aan Romeinse
Basilica
● Interieur bestaat uit lange rechthoekige ruimte, verdeeld in breed middenschip (=centrale ruimte)
en 2 smallere zijbeuken
● Scheiding tussen middenschip en zijbeuken bestaat uit zuilenrij met ronde bogen = arcade
● Middenschip eindig in halfronde uitbouw, absis met halve koepel
● Onder verhoging , waar zetel op staat, bevindt grafkelder = heilige bevragen waar basiliek naar
vernoemd is en men bewaart relieken: persoonlijke bezittingen
● Voorzijde basiliek nartex = rechthoekige ruimte die tegen kerk is aangebouwd en onderdeel
atrium = voorhof tegen basiliek en doet dienst als reinigingsplaats
● Naast kerk campanile = vrijstaande klokkentoren die wordt gebruikt om gelovigen op te roepen
voor gebed
Schilderkunst
● Fresco: thema’s ontleend aan geschiedenis uit Bijbel, religieuze gedachte achter voorstelling is
belangrijk dan uiterlijke verschijning
● Mens vereenvoudig en gestileerd
● Figuur tamelijk vlak, zonder nadrukkelijke plasticiteit (ruimtewerking door middel van aanbrengen
schaduwen) weergegeven
● Streeft niet naar hoge graad realisme of technische perfectie
● Doel is gelovigen aan te sporen tot meditatie
● Voorstellingen hebben symbolische betekenis
Beeldhouwkunst
● Sacrofagen, reliefs hierop stellen personen en taferelen uit Bijbel voor
● Mensfiguren zijn gestileerd weergegeven
● Streeft niet naar realisme
● Symbolische weergave christelijke geloofswaarheden is hoofddoel
● Uit angst voor afgoderij en beeldenverering, worden beelden mensfiguren niet vrijstaand gemaakt,
maar vast aan sarcofaag of groot oppervlak
● Taferelen verwijzen naar wonderen die God verricht heeft
1
, ● Bijbelse voorstellingen als verhalende en religieuze functie: dienen als onderwijs en bemoediging
voor christenen
Middeleeuwen 405-1453
● Maatschappij Karel de Grote is boerenmaatschappij, bestuurd door adel en geestelijkheid
● Samenleving ingedeeld in standen: 1e geestelijken, 2e adel en 3e door boeren en burgers
van steden (grootste deel bevolking, minste macht)
● Kerk grote machtspositie: invloed dagelijks leven, kunst, wetenschap en politiek
● Kloosters groeien uit tot belangrijke centra: ziekenhuis rechtbank…
● Enerzijds veel strijd tussen moslims en christenen, anderzijds betekent contact een
vooruitgang van westerse wetenschap: liggen voor op dit gebied, want ze zijn vrij om te
onderzoeken wat zij willen
● Beeldende kunst en architectuur sterk beïnvloed door christelijk geloof
● Veel kerken gebouwd en wandschilderingen, mozaïeken en schilderen laten religieuze
scènes zien
● Kunst gemaakt door monniken
● Maker blijft anoniem, gaat om boodschap niet om kunstenaar, nooit handtekeningen
● Afbeeldingen in kerk voor versiering en volk dat niet kan lezen of schrijven
● In late middeleeuwen nemen kunstenaarsgilden rol over van monniken (gilde =
beroepsvereniging)
● In 10e eeuw doel om graf van heilige te bezoeken (bedevaarten) = boete doen voor gedane
zonde, genezen van kwalen of goede plaats in hemel
● In 11e eeuw rustige periode in Europa, late Middeleeuwen
● Einde plunderingen door Vikingen
● Tochten en contacten zorgen voor uitwisseling ideeën en nodige bewegingen in statische
maatschappij
● Doordat handel bloeit ontstaan grotere steden en wordt burgerij rijker & machtiger
● Tegen einde wordt men steeds kritischer en begint onder geleerde het geloof in Kerk af te
nemen
● Burgerij meer vragen stellen bij macht kerkelijk gezag
Byzantijnse kunst 500-1453
● Stad Byzantium, het huidige Istanbul: kruispunt handelswegen, invloed groeide
● Keizer Constantijn roept dit uit tot nieuwe hoofdstad : Constantinopel
● Gedurende Vroege en Hoge middeleeuwen 1 van grootste en schitterendste steden
● Grieks-orthodoxe christendom drukt duidelijke stempel op kunst, godsdienst centraal
● Vele kerken versierd met prachtig, rijkelijk vergulde mozaïeken
● Voor hun gebeden gebruiken ze iconen = klein houten paneeltje, dat volgens vaste regels
beschilderd is met gestileerde afbeeldingen van heiligen met bladgoud als ondergrond
● Gebruiksvoorwerpen zijn decoratief = ter versiering en zien kostbaar uti door bladgoud
● Complete voorstellingen worden uit ivoor gesneden en op kisten en stoelen aangebracht
● Sieraden, kelken, kisten en kruisen worden versierd met (blad)goud, zilver, edelstenen en
email = gekleurde glasachtige deklaag
● Kruisvaarders later de stad veroveren en plunderen: kunstschatten vernietigd
● Aan einde krimpt Rijk: einde Middeleeuwen
Architectuur
Hagia Sophia in Istanbul
● Is rechthoekig van vorm, maar heeft centraal vierkant middengedeelte
● Middengedeelte afgesloten met enorme centrale koepel = symbool kosmos
2
, ● Aan weerszijden 2 halfronde, lager liggende koepels en rusten op nog lager liggende nissen
met halfronde koepels
● Centraalbouw = kerk opgezet vanuit centraal punt van symmetrie
● Plattegronden van centraalbouw hebben vorm van vierkant, cirkel, regelmatige veelhoek of
Grieks kruis (alle armen even lang)
● Alleen geestelijken en keizer met gevolg welkom
San Vitale in Ravenna centraalbouw
● Plattegrond is achthoekig en heeft grote koepel
● Aan buitenzijde vrij sober
● Aan binnenzijde is kerk rijkelijk versierd met mozaïeken en fresco’s
● Religieuze functie
Mozaïekkunst
Keizerin Theodora
● Mozaïek waarin ze zich presenteert als superieure vrouw met veel invloed op bewind
echtgenoot
● Getuigen van extravagante hofstijl van keizerrijk
● Figuren zijn gestileerd weergegeven
● Figuren op achtergrond lijken allemaal dezelfde gezichten te hebben
● Keizerin en 2 dames meer geïndividualiseerd uiterlijk
● Door nadruk op horizontale en verticale ordeningslijnen is compositie, ordening elementen,
statisch
● Regel: gebruik maken van gouden achtergrond
● Laten zien dat ze geldt als vertegenwoordiger van Christus op aarde
● Statische benadrukt voornaamheid
● Macht strekt zich uit over staat en godsdienst
Beeldhouwkunst
● Vooral toegepast in reliëfs en gebruiksvoorwerpen
● Meestal bijbelse voorstellingen, symbolen, abstracte versieringen en vormen uit natuur
Troon Maximianus
● Portretten van Johannes en 4 evangelisten
● Bestaat uit meerdere ivoren panelen waar decoraties uit zijn gesneden
● Vormgeving in handen van meerdere kunstenaars
● Mensfiguren, versieringen en vormen uit natuur worden gestileerd weergegeven
● In 1e plaats religieuze functie
● Druivenranken en dieren decoratieve functie
Karolingische kunst 800-900
● Afgeleid van Karel de Grote
● Hof van hem is middelpunt van gezag, van hieruit wordt rechtspraak geregeld en land
geregeerd + centrum elite
● Hof bewoond door vorst en hovelingen
● Heeft grote waardering voor klassieke oudheid en streeft naar machtig keizerrijk volgens
Romeins model
● Stimuleert culturele ontwikkelingen door scholen, kerken en klooster te stichten
● Typische hofkunst
3
,Architectuur
● Centraalbouw als basiliekvormen
Paltzkapel te Aken
● In steen opgetrokken, terwijl voor plafonds en dakconstructie van vroegchristelijke kerken nog
hout werd gebruikt
● Kape bestaat uit achthoekig middenschip (centrale ruimte) met een 2 verdiepingen tellende
omgang
● Structuur symboliseert taak van Karel: direct contact met God voor zijn volk
● Troon keizer op 1e verdieping van omgang tegenover altaar geplaatst
Sankt-Gallen
● Ideaal kloostercomplex
● Centrale punt is kerk, hieromheen diverse bijgebouwen
● Bevatten vertrekken voor gasten, leeszalen, slaapkamers
● Andere functie: religieus centrum en ministeden die geheel zelfvoorzienend zijn
Schilderkunst
● Geletterdheid erg belangrijk, praktisch als religieuze doeleinden
● Behoefte aan ambtenaren die zijn bureaucratisch systeem konden uitvoeren
● Grote geletterdheid kon bijdragen aan beter begrip bijbel
● In samenleving geloof sterk verbonden met dagelijks leven
● Manuscripten = gedeelten van de bijbel die met de hand zijn overgeschreven, belangrijke
plaats. Bevatten gekalligrafeerde teksten, miniaturen en afbeeldingen
● Inspiratie door Keltische + Romaanse kunst
● Afbeeldingen in utrecht psalter zijn heel levendig, bevatten kleine mensfiguren die in vluchtig
geschetst landschap zijn geplaatst
Romaanse kunst 900-1150
● Behoorlijke wanorde, geweld en corruptie in Kerk door vermenging wereldlijke en geestelijke
macht
● Hervorming gestimuleerd door paus, die toezichthouder is van klooster in Cluny
● Hierdoor ontplooien ze allerlei activiteiten en verrichten studies
● Stimuleren culturele ontwikkeling in West-Europa
● Nieuwe scholen, kloosters en kerken gebouwd
● Nieuwe ambten beoefenen: beeldhouwers, glasblazen, pottenbakken etc..
● Kopieert en illustreert handschriften: heiligenlevens en Bijbelgedeelten
● Leiden tot ontstaan van romaanse kunst, overeenkomsten Romeinse bouwkunst
● Langs pelgrimsroutes en op plaatsen waar heiligen leefden, bedevaartskerken gebouwd
● Vanaf 10e eeuw neemt heiligenverering toe, aantal altaren toegenomen
● Om plaats te bieden zijn aan absis van grote kerken diverse kleine kapellen, abisden of
straalkapellen aangebouwd
● Kapelletjes zijn bereikbaar via ruimte achter koor = kooromgang
Architectuur
Saint Sernin in Toulouse
● Plattegrond vorm van Latijns kruis: ontstaan door toevoeging dwarsschip (transept) dwars
op middenschip van basilica
● Biedt extra ruimte voor toenemend aantal monniken en altaren
● Boven kruising middenschip en dwarsschip: vieringtoren, hieronder altaar
4
, ● Toren en koor in kerk voorzien van arcaden = rij zuilen of pilaren, die door bogen met elkaar
verbonden zijn
● Om enorme gewicht van tongewelf te dragen, zijn muren dik en stevig
● Aan buitenkant reliëf versieringen toe in vorm van pilasters en rondbogen
● Hanteert systeem met vaste maatverhoudingen
● Tongewelf ondersteund door gordelbogen
● Dikke zuilen en steunberen versterken constructie
● Bovenste gedeelte middenschip naar buiten gedrukt door grote druk gewelf
● Geweldige afmetingen + massiviteit: gevoel kleinigheid en nietigheid t.o.v goddelijke
Schilderkunst
● Relatie met Byzantijnse vormen en motieven
● Centrale thema: Majestas Domini
● ‘Majestas’: in orthodoxe kerken in in Westen
● In Byzantijnse kunst wordt Christusfiguur in mandorla afgebeeld = amandelvormige omlijsting
dat symbool is van verheerlijking Christus
San Angelo in Formis
● Aan ‘Majestas’ zijn symbolen van 4 evangelisten toegevoegd
● In deze kerk heeft mandorla vervangen door aureool = cirkelvorm, hierom heen kruisvorm
aangebracht als verwijzing Christendom
● Rechterhand opgeheven en in andere hand bijbel
● Christus veelvuldig op dezelfde wijze afgebeeld
● Grote muuroppervlakken voor fresco’s
● Zuilen, kapitelen en bogen beschilderd met versieringen + patronen
● Compositie ‘Majestas’ is symmetrisch
● Strenge lineaire vormgeving
● Kunstenaars vinden niet belangrijk om mensen naturalistisch te schilderen
● Draait niet om realistische weergave van werkelijkheid, maar om weergeven van Bijbelse
geschiedenis en symboliek
Beeldhouwkunst
● In sobere interieurs zijn kapitelen boven zuilen versierd met reliëfs met Bijbelse taferelen
● Donkere ruimte niet aantrekkelijk
● Meeste kunst aan buitenkant te zien, met name voorgevel kerk
● Religieuze, decoratieve en symbolische voorstellingen worden aangebracht op en tussen
zuilen, halfzuilen en timpaan, het halfronde beld boven deur
Sint Madeleine
● Christusfiguur met aureool om hoofd
● Naast hem Petrus, herkenbaar aan sleutel: ieder heilige heeft attribuut waaraan deze te
herkennen is => geven toegang tot hemel en verwijzen naar passage in Bijbel
● In boog eromheen kreupelen + zieken: belangrijk om naar kerk te komen en kwalen te
genezen
● Smallere boog omheen: symbolen dierenriem en symbolen seizoenen
● Buitenste boog decoratief
● Mensfiguren, die slechts van 1 kant bekeken kunnen worden, maken stijve en onpersoonlijke
indruk
● Emotieloos
● Frontale beelden vormen 1 geheel met architectuur
● Gebruikt symbolen
● Beelden benadrukken religieuze functie
5
, Textielkunst
Tapijt Bayeux
● Geen religieuze voorstelling
● Verhaal van slag bij Hastings, voorgeschiedenis, slag zelf en afsluiting veldtocht
● Soort stripverhaal
● Vormgeving is over hele lengte tapijt hetzelfde
● Bovenrand versierd met dierfiguren en plantenmotieven
Gotiek 1100-1400
● In Noord-Frankrijk ontwikkelt abt van ST. Denis klooster belangrijke theorie over goddelijke
licht = door schoonheid van licht te ervaren gelooft hij dat mensen dichter bij God kunnen
komen
● Bedenkt concept om grotere kerken te bouwen met ruime en lichte interieurs
● Bij vernieuwing van koor van abdijkerk realiseert hij zijn ideeën
● Typerend spitsbogen = boogconstructies die spits toelopen
● Aan zijkant worden luchtbogen en steunberen aangebracht: voeren druk van dak af naar
steunberen
● Door constructie komt minder druk op muren te staan + niet meer zo dik
● Dragende skelet van kruisribgewelven, spitsbogen, luchtbogen en steunberen: grote
vensters en toetreding goddelijk licht (lichte skeletbouw)
● Bij bouw spelen bouwloodsen belangrijke rol = werkplaatsen waar steen- en beeldhouvers,
timmerlieden, schilders en metselaar samen onder leiding van bouwmeester aan bouw van
kathedraal werken
○ Heeft eigen stijl
● Contacten tussen kloosterorden en architecten zorgen dat deze stijl toegepast wordt in alle
West-Europese landen
● Opkomende macht burgerij weerspiegeld hierin, die in tegenstelling tot romaans
naturalistischer wordt
Architectuur
Kathedraal te Reims
● Aan voorzijde spitsbogen te zien
● Ingang benadrukt door 3 voorportalen met 2 torens
● Op kruising schip en dwarsschip staat vieringtoren met spitse vorm
kathedraal van Chartres
● Openingen in buitenmuur opgevuld met gebrandschilderde r amen
● Raam boven middelste voorportaal en in dwarsschip aan buitenzijde is cirkelvormig =
roosvenster
● Kathedraal aan buitenzijde versierd met beeldhouwwerken
● Aan bovenzijde steunberen + luchtbogen: ter versiering torentjes = pinakels
● Spuwers aan zijkanten steunberen: water afgevoerd van dak
● Kenmerkend: verticale richting die door diverse onderdelen worden benadrukt
● Grondplan gebaseerd op vroegchristelijke basilica, maar uitgebreid tot Latijns kruis
● Binnenwanden van middenschip opgebouwd uit 3 zones
○ Onderste bestaat uit pilaren waar spitsbogen op rusten
○ Middelste is triforium = rij kleine, dunne zuiltjes met smal looppad, in grote
kathedralen is boven zijbeuken soms extra galerij (tribune) aangebracht
○ Hoogste sluit aan op gewelf = lichtbeuk
● Travee = grondvlak waarop gewelf wordt geprojecteerd, in middenschip rechthoekig
6
