INHOUDSTAFEL AAN HET EINDE VAN HET DOCUMENT! Hanne de Jong
Prof. Van Assche AJ 2023-24
Rechtsfilosofie
INLEIDING: RECHTSFILOSOFIE EN RECHT: WAT EN WAAROM?
De rechtsfilosofie behandelt de essentiële vragen over de noodzaak van het recht binnen onze samenleving, de normatieve inhoud van
het recht en zijn verhouding tot moraal, de definitie en het belang van rechtvaardigheid, de rol van de staat en van macht in het vormgeven
en handhaven van het recht en de redenen waarom het recht zou moeten worden nageleefd
AFDELING 1: WAAROM HEBBEN WE RECHT NODIG?
Typische antwoord: ordening van de samenleving
à correct, maar gaat voorbij aan de dieperliggende vraag: waarom is ordening in de samenleving noodzaklelijk
en waarom moet het recht die functie vervullen?
• Centrale drijfveer: aanwezigheid of minstens de mogelijkheid van conflicten
• Systemen die dat kunnen voorkomen, beheersen of oplossen zijn essentieel voor een stabiele en
vreedzame samenleving
Conflicten kunnen zich voordoen op het moment dat vier voorwaarden gezamenlijk voorkomen:
• Veelheid: maakt interactie tussen verschillende individuen mogelijk
• Diversiteit: veelheid aan personen laten hun oog vallen op dezelfde materiële middelen om aan hun
diverse intenties vorm te geven
• Schaarste: niet iedereen kan zijn doelstellingen tegelijkertijd realiseren
• Vrije toegang: stelt personen in staat om zich meester te maken over schaarse middelen ter behartiging
van de eigen belangen, en dit ten nadele van anderen
à wanneer verschillende mensen met onderscheiden plannen zonder restricties toegang hebben tot middelen
die niet in onbeperkte hoeveelheden beschikbaar zijn, wordt de basis voor conflict gelegd
Cumulatieve voorwaarden: het volstaat om één van de 4 voorwaarden uit te schakelen om het conflict te
vermijden of op te lossen à 4 strategieën mogelijk:
• Veelheid kan worden uitgeschakeld worden door de nadruk te leggen op eenheid:
o Individuele personen worden samengevoegd tot één collectiviteit, waarbinnen één leider of
instantie alle beslissingen neemt over het gebruik van de schaarse middelen
• Diversiteit kan worden geëlimineerd door consensus af te dwingen:
o Handelingen mogen slechts worden verricht indien ze de goedkeuring krijgen van alle anderen
o Beste manier: ervoor zorgen dat alle personen dezelfde opinies en waarden hanteren over hoe
schaarse middelen dienen te worden aangewend
• Schaarste kan verdwijnen door overvloed:
o Diverse behoeften kunnen wel bevredigd worden door beschikbare middelen
o Kan enkel door de meest essentiële behoeften te laten vervullen, wat een herwaardering van het
eenvoudige leven en een aanpassing van het consumptiepatroon veronderstelt
• Vrije toegang kan worden aangepakt door recht:
o Rechtssysteem uitbouwen waarbij de verhoudingen tegenover andere personen en goederen
duidelijk gedefinieerd en wettelijk vastgelegd worden
o Gestructureerd kader waarbinnen personen rechten worden toegekend om bepaalde middelen
te gebruiken – die rechten zijn bedoeld om hen de mogelijkheid te geven hun persoonlijke
voorkeuren na te streven en hun plannen uit te voeren, binnen de juridisch toegestane grenzen
à van deze vier strategieën om conflicten te voorkomen of op te lossen is het via het recht vastleggen van
wie toegang heeft tot welke schaarse middelen de enige niet-utopische oplossing 1
,HOOFDSTUK 1: DE PREMODERNE WERELD
AFDELING 1: METHODE: ANDERS KIJKEN DOOR DE CONFRONTATIE MET ANDERE CULTUREN
Filosofie = anders leren kijken naar de werkelijkheid
• Een manier om dat te doen is door te reizen (doorheen de tijd aals historicus of doorheen de ruimte als
toerist of antropoloog)
• We worden dan geconfronteerd met andere gewoonten: onze voorouders en bewoners van andere
continenten hielden er andere praktijken op na die voor ons vreemd lijken
• Pas door die confrontatie worden we bewust van onze eigen cultuur
AFDELING 2: EEN SUBJECTIEVE WETENSCHAP
Griekse filosofie:
1. Wereld verklaard op basis van de menselijke ervaring:
• We ervaren de wereld als plat en onbeweeglijk, de zon beweegt in de lucht
à dit zijn slechts subjectieve ervaringen, in de werkelijkheid ziet het er heel anders uit
• Voordat men in de moderne tijd tot dat inzicht kwam, was men ervan overtuigd dat deze
subjectieve ervaringen overeenkwamen met de objectieve werkelijkheid
• Menselijke ervaring staat centraal
2. Wereld verklaard vanuit menselijke categorieën:
• Beschrijving is alledaags: wetenschapsbeoefenaars beschrijven de werkelijkheid in woorden (en
niet zoals vandaag in wiskundige formules)
• De natuur wordt gezien als iets ‘moois’ en heiligs dat we niet ongestraft en ongestoord mogen
plunderen
• De hele fysische wereld wordt opgevat als een organisme, als een zinvol geheel – werd gezien als
een geheel gewild en geschapen door God à de mens moet respect hebben voor de schepping
AFDELING 3: EEN DOELGERICHTE WERELD
Centrale vraag: ‘waarom?’
• Antwoord toenmalige wetenschappers: elk object in de wereld heeft een vooraf bepaald doel
• Een steen valt omdat die wil vallen: alle zware dingen willen vallen en lichte dingen stijgen (Aristoteles)
à elk ding heeft een van nature gegeven doel die het wezen uitmaakte
à de hele wereld is dan ook doelgericht of teleologisch
AFDELING 4: MENSELIJK HANDELEN VOLGENS DE NATUURWET
Kenmerken:
1. Wereldbeeld:
• Aristotelisch: wereld is rationaal systeem waar alles eigen plaats heeft en van nature eigen
speciaal doel nastreeft
• Religieus: waarden en doelen zijn door schepping bepaald
2. Natuurrecht: bepaald hoe dingen zijn of zouden moeten zijn als alles zijn natuurlijke doel nastreeft
• = mensen handelen in overeenstemming met manier waarop de natuur/God hen gemaakt heeft
à al het andere handelen is tegennatuurlijk
2
, 3. Regels volgen uit natuurrecht, dus uit doelstellingen die mens van nature heeft:
• Aangezien de menselijke doelstellingen objectief gegeven zijn, biedt de natuurwet of het
natuurrecht een objectieve maatstaf om het gegeven recht te kunnen beoordelen en bekritiseren
• We kunnen deze natuurwet en het natuurrecht ontdekken door ons verstand te volgen en onze
natuurlijke aanleg te ontdekken
o Mensen leven van nature samen, huwen en krijgen kinderen:
à daaruit afleiden dat God, die de mensen heeft geschapen, hen als objectief doel heeft
meegegeven om samen te leven en voor nageslacht te zorgen
o Mannen en vrouwen verschillen:
à God heeft mannen en vrouwen verschillende rollen toebedeeld en die moeten
gerespecteerd worden
Het feit dat God mensen heeft geschapen met een bepaald doel voor ogen, betekent niet dat mensen steeds zo
moeten handelen à we zijn vrij om tegen de natuurwet in te gaan (= tegennatuurlijk, immoreel), wat verklaard
waarom er misdaad en ‘tegennatuurlijk’ handelen voorkomt
• Seks om voort te planten, niet voor genot
• Koppels voor voortplanting en opvoeding, niet voor homoseksualiteit
• Leven door God gegeven en teruggenomen, dus aanvaarden wat er komt, geen abortus of euthanasie
• Mensen moeten hiërarchische plaats kennen, dus huwen binnen dezelfde klasse, niet intiem contact
met andere sociale lagen
HOOFDSTUK 2: DE UITDAGINGEN VAN DE MODERNE TIJD
AFDELING 1: EEN MODERNE WERELD ZONDER ZEKERHEID: RELATIVISME
De basis van het premoderne wereldbeeld staat ter discussie:
• Geloof? = bron van conflict, veeleer dan een bron van eenheid
• Driestandenmaatschappij? Agrarisch wereldbeeld? Duidelijk afgebakende en christelijke wereld?
Geocentrisme? Antropocentrisme? Doelgerichtheid?
à idee dat handelen vastlag in (door God gegeven) menselijke natuur niet langer ontastbaar (of overtuigend)
1. Moreel en cultureel relativisme: Montaigne
Montaigne verzet zich tegen het premoderne geloof in een algemeen geldige natuurwet of natuurrecht:
• Geen onveranderlijke wetten die eigen zijn aan de door God geschapen menselijke natuur, maar wel
verscheidenheid aan gebruiken
à koppelt daaraan zijn relativisme: wat juist is hangt af van je persoonlijk standpunt of cultuur
2. Politiek relativisme: Machiavelli
Machiavelli vertrekt vanuit een moreel relativisme, wat tot een politiek relativisme leidt
• Wat goed en kwaad is voor een politicus hangt af van de omstandigheden
• Ethische overwegingen zijn ondergeschikt aan de noodzaak om macht te behouden
• Politiek relativisme: wat juist is hangt af van wat je van pas komt
3
, AFDELING 2: DE POLITIEKE EN JURIDISCHE UITDAGINGEN VAN DE MODERNE TIJD
Het verdwijnen van de natuurwet en het relativisme wijzen op twee problemen die de moderne mens moet zien
op te lossen:
1. Hoe mensen vreedzaam laten samenleven?
• Niet iedereen heeft meer dezelfde visie over hoe te handelen
•Nieuwe manier zoeken om mensen (met andere opvattingen en doelstellingen) te laten
samenleven
2. Hoe de samenleving vormgeven?
• Niet iedereen heeft meer van nature een plaats die niet in vraag wordt gesteld
• Nieuwe antwoorden zoeken op vraag: wie heeft toegang tot de macht? Wie heeft rechten?
AFDELING 3: DE ONMACHT VAN DE WETENSCHAP
• Aristoteles: traditie en God zijn bron van kennis
• 16de eeuw: kennis niet gebaseerd op autoriteit en dagdagelijkse ervaring, maar op wetenschappelijke
ervaring
o De basisovertuiging van de moderne natuurwetenschap is dat de natuur niet is gemaakt op maat
van de mens, maar dat ze volledig volgens mathematische wetten werkt
à de natuur is niet langer een bezield organisme, het is een zielloze machine
• De moderne wetenschap ondermijnt het traditionele wereldbeeld, maar is toch niet helemaal in staat
om de gecreëerde leemtes zelf op te vullen
à wetenschap biedt nieuwe zekerheden, maar er kan geen politiek, moraal of recht uit afgeleid worden
Hoe mensen vreedzaam laten samenleven?
• Inzichten zijn universeel, maar betekent niet dat iedereen daarom dezelfde morele of politieke waarden
zou delen
• Niet in staat om samenleving samen te houden
Hoe de samenleving vormgeven?
• Wetenschappers kunnen achterhalen hoe de samenleving of de natuur feitelijk functioneert, maar
slechts in beperkte mate hoe de samenleving georganiseerd zou moeten zijn
• Niet in staat om af te leiden hoe samenleving te organiseren
à wetenschap ≠ nieuw fundament dat traditie en religie vervangt
Onderliggend probleem: verschil tussen wat is en wat zou moeten zijn (is/ought-problematiek)
• Is/ought-probleem = in de moderne tijd, uit wat is, kan niet langer afgeleid worden wat zou moeten zijn
• Verschil tussen beschrijven en voorschrijven: onduidelijk hoe men van beschrijvende uitspraken kan
komen tot voorschrijvende uitspraken
o Verschillende opties voorleggen aan politici: brug, tunnel, besparen, investeren, … maar niet
kunnen zeggen wat de juiste keuze is omdat die keuze politiek is en teruggaat op verschillende
belangen
4
