Sociale en politieke leerstelsels
INLEIDING
inleiding tot de geschiedenis van de politieke theorieën en ideologieën, meer bepaald een geschiedenis van het
denken over emancipatie in de moderne tijden
‘Elke samenleving ziet zich gedwongen de daarin bestaande ongelijkheid te rechtvaardigen: er dienen redenen voor
te worden gevonden, want zo niet, dan dreigt het politieke en sociale bouwwerk in te storten. Zo brengt elk tijdperk
een aantal met elkaar tegenstrijdige discoursen en ideologieën voort met het doel de bestaande of gewenste
ongelijkheid te legitimeren, en om de economische, politieke en sociale regels te beschrijven die nodig zijn om het
geheel te structureren.’ (Piketty, 2020:11)
Elke maatschappij wordt getekend door ongelijkheid. Is een maatschappij zonder gelijkheid mogelijk? Op
staatsniveau is dat moeilijk. Hoe gaan mensen om met ongelijkheid
Wat is ongelijkheid? Is elke vorm even erg? Welke vorm eerst aanpakken?
o Iedereen in de maatschappij moet er iets aan doen
o Politieke structuren om mechanismen op te stellen zodat zij beslissingen kunnen nemen in naam van
de maatschappij
o Mens is altijd op zoek naar verbetering / vooruitgang
Op materieel vlak is er enorm veel verbetering en evolutie
Is evolutie altijd gepaard met een verbetering van de mensheid?
Ja, alle mensen hebben het nu beter dan vroeger
MAAR we zijn mensen, geen statistieken!
o Mensen gaan maatschappelijk optreden – groeperingen maken (partijen, vakbonden, …) Hoe
hebben ze dat gedaan?
Cartoons: mensen willen iets duidelijk maken – probleem aankaarten
Politieke strijd
Emancipatie, vrijheid en gelijkheid ongelijk verdeeld over de wereld (binnen en tussen natiestaten)
o Ongelijkheid rijkdom
1% van de wereldbevolking heeft 50% van het vermogen in handen
o Sterftecijfers bij kinderen onder 5 jaar verschilt sterk tussen landen
o Groei na WOII
Politieke beslissingen beïnvloeden deze cijfers
o Voedselveiligheid dreiging hongersnood
o Abortus afschaffing
Ideologische strijd
Veel verschillende vormen doorheen de eeuwen
Verschillende centrale concepten (ook binnen eenzelfde ideologie)
Verschillende interpretaties van dezelfde concepten
Zelfde of verschillende definities en concepten
Voorbeeld financiële crisis 2008-2009
o Reactie Caroline Gennez (voorzitster SPa) op internationale financiële crisis 2008-2009
‘Opiniestuk De Morgen (14 oktober 2009)’
Iedereen is het er nu wel over eens dat er een betere regulering van de internationale
financiële markten moet komen”
Wie vandaag nog altijd blijft herhalen dat we alles beter aan de marktwerking overlaten, is
ofwel wereldvreemd, of slecht geïntentioneerd (of misschien gewoon dom)”.
De financiële crisis is het gevolg van overmatige en risicovolle schulden, en
belangenvermenging”.
o Reactie Boudewijn Boeckaert & Geert François (leden Denktank Cassandra, Lijst Dedecker) op
internationale financiële crisis 2008-2009 ‘Opiniestuk De Morgen (15 oktober 2008)’
De huidige crisis geeft geen enkele indicatie dat het spontane coördinatieproces dat
plaatsgrijpt op de markten van goederen en diensten, kapitaal en arbeid fundamenteel fout
loopt. De meeste coördinatiestoringen vinden hun oorzaak, hetzij in specifieke
overheidsinterventie, hetzij in de werking van het financieel kapitalisme, een subsysteem van
de vrije markt”.
,Ideologie
= Een ideologie is een geheel van ideeën en opvattingen dat aan de sociaal-politieke verhoudingen vorm wenst te
geven. Het omvat dus opvattingen (positieve en negatieve) die zowel descriptief als normatief zijn: het is een poging
om vat te krijgen op de sociopolitieke omgeving zoals die is en zoals deze hoort te zijn.
Ideologie
Ideologieën zijn ‘those systems of political thinking, loose or rigid, deliberate or unintended, through which
individuals and groups construct an understanding of the political world they, or those who preoccupy their thoughts,
inhabit, and then act on that understanding’
(Freeden, 2006:3)
Ideologische strijd & politiek-maatschappelijke actie
Dynamisch verandering doorheen de tijd
Ideologie ≠ Doctrine
o Doctrine is eerder statisch
Marxisme-wetenschap-ideologie
Wetenschap en ideologie (en sociale theorie)
o We proberen theorieën op te bouwen die niet kunnen worden tegengesproken, indien dat wel
gebeurt bouwt men een nieuwe theorie op
o Marx visie op sociale theorieën: is niet zo makkelijk om te zien hoe zaken in elkaar zitten alle
gedachtengoed verbergt wat de ware werking was van de zaken MAAR zijn analyse was geen
ideologie, wel een wetenschap!
o Bij vele ideologieën zitten wel wetenschappelijke feiten in verborgen
Wetenschappelijke theorie en ideologie
Gelijkenissen
Bevat een set van aannames en startpunten
Leg uit hoe de sociale wereld er uit ziet
Legt uit hoe en waarom de wereld verandert
Reikt een systeem van concepten en ideeën aan
Verduidelijkt relaties tussen concepten
Verschaft een gerelateerd systeem van ideeën
Verschillen
Ideologie Sociale theorieën
Geeft absolute zekerheid Conditioneel, onderhandelend begrijpen
Alle antwoorden op alle vragen Incompleet, aanvaarde onzekerheid Groeiend,
Vast, gesloten, af open, proces, uitbreidend
Gaat afwijkende info uit de weg Verwelkomt tests, positief en negatief
Blind voor alternatief bewijsmateriaal bewijsmateriaal
Opgesloten in een bepaald moraal systeem Verandering gebaseerd op bewijs
Vooringenomen Ontdaan van sterke moraliserende standpunten
Interne contradicties en inconsistenties Neutraal, neemt alle ‘kanten' in acht
Vastgeroest in specifieke positie Zoekt sterk naar logische consistentie Overstijgt
sociale posities
,HOOFDSTUK 1: DE ONTRAFELING VAN DE EUROEPESE MIDDELEEUWSE ORDE (1450-
1650)
1: WETENSCHAPPELIJKE VOORUITGANG EN DE GELEIDELIJKE EMANCIPATIE VAN DE POLITIEK
Kenmerken 15de eeuw
Verdwijnen van federale orde
Economische veranderingen veranderingen in de relaties tussen mensen
Ontstaan kapitalisme maar noemde toen nog niet zo
o Mensen begrepen de verschillende tendensen nog niet
Ontstaan kapitalisme
Wetenschappelijke vooruitgang
o Herontdekking van de oude Griekse meesters (filosofen, wiskundigen, …)
o Opnieuw denken over verschillende inzichten
o Iraans, enz. waren al veel verder geëvolueerd European vonden opnieuw contact met oude
Griekse denkers via Arabische wereld
o Emancipatie van de politiek
Geleidelijke emancipatie van de politiek
o De term maatschappij bestond nog niet
Pas na Franse Revolutie had men dat ‘ontdekt’
! anachronisme
o Nadenken over het politieke los van het religieuze kader
Europa: Christendom
Machtsbalans verander
o Europa keek weinig ‘uitwaarts’ MAAR dat veranderd wanneer ze in contact komen met andere
landen
o Er zijn altijd wel relaties geweest tussen verschillende culturen, wereldrijken, … MAAR voor het eerst
heeft Europa duidelijke ambities om te gaan koloniseren
Varen naar Zuid-Amerika
Het einde van de katholieke hegemonie: reformatie en contrareformatie
Koloniale ontmoetingen: het dispuut van Valladolid
Grote periode van burgeroorlogen
o De Engelse burgeroorlog
Veranderende economische relaties begon in Groot-Brittannië
Opstand kwam een heel eind voor de grote golf van de andere revoluties (Amerikaans,
Franse en Haïtiaanse)
Leonardo Da Vinci (1452-1519)
Kunstenaar
Maakte veel proto-wetenschappelijke analyses en prototypes
Religieus figuur MAAR in zijn denken liet hij zich niet zomaar leiden door het Bijbelse verhaal. Hij keek naar
hoe de natuur in elkaar zat (empirisch).
o Het universele: God heeft de natuur / aarde gemaakt. God stelt dat je het grootste in de wereld moet
bekijken om het kleine te begrijpen. MAAR Da Vinci verwerpt dat idee. Hij stelde dat we naar het
allerkleinste van de natuur moeten kijken om het grotere te begrijpen. Dus hij draait de stelling om.
Twee aanpakken:
Het logische: wiskunde, zekerheden
Het experimentele: uitproberen, testen
Veranderende economische verhoudingen in een verdeeld Italië – Mercantilisme
o Leefde in rijker wordende stadsteden veranderende economische verhouding: niet meer
kapitalistisch maar ook nog niet zoals de Middeleeuwse feodale systemen handel komt centraal te
staan
Belang handel: rijkdom creëren MAAR nog geen kapitalisme WANT weinig productie, zeker
voor een markt. Men produceerde enkel voor zichzelf, zodat ze konden overleven.
Vraag naar eenheid – een groter verband van het politieke
Italië en Duitsland lappendenkens van verschillende vorsten MAAR niet eengemaakt in 1 geheel
o Voor beiden duurt het tot 2de helft van de 19e eeuw vooraleer ze beide 1 geheel worden
Ontvoogding en secularisering
,Nicollo Machiavelli (1469-1527)
Niet geïnteresseerd in het beschrijven van hoe de politiek / heerser zou moeten zijn en doen.
Wel geïnteresseerd in hoe het werkelijk functioneerde. Hoe gedragen mensen zich in de maatschappij? Wat
doet een vorst? …
o Geleidelijke emancipatie van de politiek denken aan politiek zoals het is NIET zoals het zou
moeten zijn
Il Principe
o Vind de morele basis van macht niet belangrijk
o Er is geen goddelijk kader nodig om de politiek te begrijpen
o Eerste wetenschappelijke blik op het politieke maatschappelijke gedrag
Weg van de moraal?
Menselijke natuur?
o Is overal en altijd hetzelfde
o Is zowel goed als slecht MAAR voor de politiek is het goed dat men ervan uit gaat dat de mens in
nature slecht is MAAR dat betekend niet dat de overheid enkel slechte dingen moet doen
Secularisering van de politiek
o BEDOELING: politiek moet een apart menselijk domein worden los van de religie MAAR niet tegen de
religie gekant, de religieuze bepalingen mogen gewoon geen invloed hebben op de politieke
beslissingen
o Secularisering: NIET antireligieus WEL antiklerikaal
Kritieken op Kerk van Machiavelli:
Vele kerkelijke figuren hielden zich niet aan de religieuze regels
Paus was eerder politieke figuur i.p.v. religieus paus wou Italië verdelen i.p.v.
verenigen
o Religie is belangrijk als sociaal segment
La raison d’Etat
o De reden voor het bestaan van de staat
o Een staat die zichzelf doelen stelt, mag allerlei dingen gebruiken om tot dat doel te komen (geweld,
…)
o Doel: een sterke heerser die kan heersen over een eengemaakt Italië
o Is er dan plaats voor vrijheid?
Vrijheid = zekerheid = veiligheid
Privaat bezit
- Heerser mag doen wat hij wilt, niemand ligt ervan wakker TENZIJ ze een
persoonlijk bezit van je zouden afnemen
- Taak heerser: beschermen van de eigendommen van het volk
o Heerser moet gevreesd worden door het volk zo zal iedereen zwijgzaam zijn en zijn/haar plaats in
de samenleving kennen
Populair Machiavellisme
o Idee: het doel heiligt alle middelen
o Later gebeurd, Machiavelli dacht niet zo
,Thomas More (1478-1535)
Schrijver, denker, staatsman
Diep Christelijk man
o Maatschappij Engeland was toen een probleem armoede
Armoede, is dat echt van alle tijden?
Begin: opkomst kapitalisme?
Utopia
o Deel 1: Beschrijving van de sociale en economische veranderingen in Engeland
= kapitalisme (maar die term gebruikten ze nog niet)
Schreef over ontwikkelingen in wolindustrie, hoe mensen rijker werden, …
o Deel 2: Beschrijving van de ideale maatschappij Paradijselijk eiland
Daar heerst de natuurtoestand (geen corrumpering door priv é́-bezit alles
gemeenschappelijk). Iedereen werkt er 6 uur per dag en kan in ruil in onderhoud voorzien.
Het bestuur wordt indirect verkozen en geleid door een vorst die op grond van tirannie kan
worden afgezet. Er heerst verdraagzaamheid, er is de humanisering van het strafrecht en er
is geen wreedheid of oorlog.
Utopisme:
o afwijzen van de bestaande, onrechtvaardige orde op basis van religieuze en/of morele gronden,
projectie van een ideaal in een andere, denkbeeldige wereld
Secularisering wordt verder gezet niet Gods wil, wel maatschappelijke tendensen
More: “Ik wens het meer dan ik het hoop”
o Zijn idee zou niet mogelijk zijn in het Engeland waarin hij leefde
2: HET EINDE VAN DE KATHOLIEKE HEGEMONIE: REFORMATIE EN CONTRAREFORMATIE
Humanisten en Scholastici
Luther (1483-1546)
Duits gelovige
Kende beide stromingen door vrienden MAAR hield er afstand van
Geïnteresseerd in het individuele geloof
o Gaat naar Rome - gechoqueerd door de decadente levensstijl van de religieuze figuren
o Komt in opstand: Kerk in Wittenberg – Duitsland (proto-natiolistische opstand)
1517: Stellingen van de toegeeflijkheid nagelt hij aan de kerk
Aflaten (zonden worden vergeven) kopen met geld
o Paus benoemde mensen die aflaten mochten ‘verkopen’
Kerk enkel bezig met geld
Was de Kerk wel nodig om te geloven in God?
o Religieuze bevrijding van de mens
= losmaken van kerkelijke structuren en in directe band met God moeten gaan MAAR enkel
op religieus vlak MAAR in de maatschappij zijn er andere regels
In een maatschappij is er nood aan ongelijkheid DUS geen nood aan opstand
daarover
DUS sterke overheid is nodig
Religieuze vrijheid MAAR geen maatschappelijke vrijheid
Thomas Münzter
Luther moet idealen doortrekken op politiek vlak volgens Münzter
Schaarde zich achter de boeren
In Saksen veel opstanden over de hebzucht van de adel
o Alle opstanden moeten hardhandig gestopt worden volgens Luther verliest veel volgers MAAR
blijft ideeën verspreiden
, Calvijn (1509-1564)
Protestantse hervormer
Verwierp katholieke leer
Vertrekt naar Genève (handelsstad)
o Moest de stad leiden MAAR daarvoor had hij enkele regels
Mensen moesten zijn geschriften lezen – niet iedereen akkoord – ging weg – werd
teruggevraagd – iedereen die het niet met hem eens was moest vertrekken
Begint na te denken over winst, rentes, … WANT Genève = handelsstad
Winst = alles wat een mens over heeft en niet ‘nodig’ heeft om te overleven
o Komt door te werken werk werd aanbevolen door God DUS het product
van de arbeid is niet slecht => winst is acceptabel MAAR wat moet men doen
met dat geld? investeren om nieuwe economische activiteiten te
ontwikkelen
o Max Weber schrijft boek over kapitalisme gebaseerd op Calvijn
Wordt gezien als de eerste grondlegger van het kapitalisme
Predestinatie – menselijke voorbestemming
o Lot van mens staat vast – mens is voorbestemd voor hemel of hel
o Word gezien als grondlegger van moderne individualisme
Wat moet je doen met je leven als alles toch al voorbestemd is?
Mens zal zoeken naar tekenen om te kijken of hij een goede voorbestemming heeft
De kwestie van winst
Stadsstaat = theocratie
o Consistorie: zorgde voor de moraal in de stad + rechtbank
o Ministerie: zeer gedisciplineerde predicus
Maatschappelijke ongelijkheid maar gelijkheid voor de wet
o Verplichtingen volgens de wet iedereen gelijk voor de wet onafhankelijk van de sociale afkomst
3: KOLONIALE ONTMOETINGEN: HET DISPUUT VAN VALLADOLID
1550-1555: het dispuut van valladolid (debat)
Startvraag: Hoe moet Spanje oorlog voeren op Amerikaanse continent (Zuidelijk Amerika) en het
katholicisme verspreiden?
o Geweld?
o Wat zijn de religieuze en inheemse capaciteiten van de bevolking
o Eerste genoteerde debat in Europa
→ Is eigenlijk de vraag naar de menselijkheid van de inheemse volkeren
Moreel en theologisch debat, verankerd in de economische uitbuiting van de kolonies
Twee personen
o Juan Ginés de Sepulveda
o Barolomé de las Casas
Juan Ginés de Sepulveda
Theoloog, filosoof en biechtvader van de keizer
Brutale onderwerping en kerstening toegestaan geweld
Inheemse volkeren zijn ‘afgodendienaren’, van nature uit slaaf, deden zaken die ingaan tegen de natuur van
de menselijkheid (mensenoffers, kannibalisme en sodomie) Er moesten oorlogen worden gevoerd om
deze ‘misdaden tegen de natuur’ uit te roeien.
Sommige mensen zijn van nature inferieur waren voorbestemd om hoger te staan in de hiërarchie
“Natuurlijke slavernij” (Aristoteles)
