ARBEIDS-
SOCIOLOGIE
Prof. Dr. Christophe Vanroelen en Dr. Karen Van Aerden
Pauline Delphine Verhelst
VUB | 2020-2021
,Inhoudsopgave
Hoofdstuk 1: de kijk van sociologie .................................................................................................................4
Hoofdstuk 2: De sociologische kijk op arbeid...................................................................................................7
2.1. Actualiteit ............................................................................................................................................. 7
2.2. Wat is werk? Wat is arbeid? ................................................................................................................. 7
2.3. De waarde van werk/ arbeid ................................................................................................................ 9
2.4. Soorten arbeid ...................................................................................................................................... 9
Hoofdstuk 3: Het arbeidsbestel: conceptuele afbakening .............................................................................. 14
3.1. Het arbeidsbestel ‘tastbaar’ maken ................................................................................................... 14
3.2. 3 arena’s van het arbeidsbestel .......................................................................................................... 16
3.3. De aggregatieniveaus van het arbeidsbestel...................................................................................... 16
3.4. De arbeidsplaats en arbeidskwaliteit (de 4 A’s).................................................................................. 17
3.5. Besluit: situering van het arbeidsbestel .............................................................................................. 22
Hoofdstuk 4: Kapitalisme en de opkomst van de industriële arbeidsorganisatie ............................................ 23
4.1. Modernisering, kapitalisme en industrialisering ................................................................................ 23
4.2. Werk in de pre-industriële samenleving: geschiedenis in vogelvlucht ................................................ 25
4.3. Industrieel kapitalisme: ‘voor en na’................................................................................................... 27
4.3.1. Kerneigenschappen industrieel kapitalisme .................................................................................. 27
4.3.1.1. Gespecialiseerde interactiekaders ....................................................................................... 27
4.3.1.2. ‘Vrije’ arbeidsverhoudingen ................................................................................................. 28
4.3.1.3. Het productiesysteem .......................................................................................................... 29
4.3.1.4. Omgang met ‘de tijd’............................................................................................................ 31
4.3.1.5. Opleiding en rekrutering ...................................................................................................... 31
4.3.1.6. De betekenis van arbeid ....................................................................................................... 32
4.3.1.7. Samenvatting ....................................................................................................................... 32
4.4. Oorzaken van het industrialiseringsproces ......................................................................................... 32
Hoofdstuk 5: De grondvesten van het arbeidsbestel ..................................................................................... 34
5.1. Fasen in het kapitalistisch ontwikkelingsproces ................................................................................. 34
5.2. Fordisme: opgang en neergang .......................................................................................................... 35
5.3. Geavanceerd kapitalisme en centrale kenmerken .............................................................................. 38
5.3.1. De postindustriële samenleving .................................................................................................... 38
5.3.2. De geglobaliseerde samenleving ................................................................................................... 39
5.3.3. Post-Fordistisch competitiemodel ................................................................................................. 40
5.3.4. Geavanceerd kapitalisme: hedendaagse kenmerken .................................................................... 40
5.3.4.1. Technologie .......................................................................................................................... 40
5.3.4.2. Politieke democratie ............................................................................................................ 46
5.3.4.3. Welvaartsstaat en sociale ongelijkheid ................................................................................ 47
Hoofdstuk 6: Een conceptueel kader voor de arbeidsorganisatie – het wetenschappelijk management als
referentiemodel ............................................................................................................................................ 49
6.1. Van ‘missie’ naar ‘arbeidsorganisatie’................................................................................................ 49
6.2. De productieorganisatie ..................................................................................................................... 49
6.3. De arbeidsorganisatie ......................................................................................................................... 52
1
, 6.4. Wetenschappelijk management en de bureaucratische arbeidsorganisatie ...................................... 55
6.4.1. Klassieke managementbenadering ................................................................................................ 55
6.4.2. Wetenschappelijk management .................................................................................................... 55
Hoofdstuk 7: Kritische perspectieven en debatten over de arbeidsorganisatie .............................................. 59
7.1. Kritische debatten ............................................................................................................................... 59
7.2. Breuklijnen in de (arbeid)sociologie.................................................................................................... 59
7.3. Kritisch debat met het wetenschappelijke management ................................................................... 61
7.3.1. Een vaste menselijke natuur? ........................................................................................................ 61
7.3.1.1. Psychologisch humanisme ................................................................................................... 61
7.3.1.2. De relatieve menselijke natuur ............................................................................................ 62
7.3.2. (In)formele structuren? ................................................................................................................. 65
7.3.2.1. Interactionisctische stroming ............................................................................................... 65
7.3.2.2. Institutionele benaderingen ................................................................................................. 67
7.3.3. Samenvallende of conflicterende belangen?................................................................................. 69
7.3.3.1. De disciplinerende rol van discours...................................................................................... 69
7.4. Twee kerndebatten: vervreemding en (de)kwalificatie ...................................................................... 71
7.4.1. Debat 1: vervreemding .................................................................................................................. 71
7.4.1.1. Vervreemding – Marx........................................................................................................... 71
7.4.1.2. Vervreemding – Seeman ...................................................................................................... 71
7.4.1.3. Vervreemding – Blauner ...................................................................................................... 72
7.4.2. Debat 2: Dekwalificatie of rekwalificatie ....................................................................................... 74
7.4.2.1. Dekwalificatie ....................................................................................................................... 74
7.4.2.2. Rekwalificatie ....................................................................................................................... 77
7.4.2.3. Polarisering........................................................................................................................... 79
Hoofstuk 8: hedendaagse arbeidsorganisatiemodellen ................................................................................. 80
8.1. Inleiding en situering .......................................................................................................................... 80
8.2. 2 grote tendensen (- en een middenweg) ........................................................................................... 81
8.2.1. Neofordisme .................................................................................................................................. 83
8.2.1.1. Lean production ................................................................................................................... 83
8.2.1.2. McDonaldism ....................................................................................................................... 85
8.2.2. Post-fordisme ................................................................................................................................ 86
8.2.2.1. Flexibele specialisatie ........................................................................................................... 86
8.2.2.2. De NET-these ........................................................................................................................ 87
8.2.3. Modellen van innovatieve arbeid(her)organisatie ........................................................................ 88
8.2.3.1. Reflectieve productie ........................................................................................................... 89
8.2.3.2. De socio-technische school .................................................................................................. 90
8.2.3.3. Totale werkplaatsinovatie .................................................................................................... 91
8.2.4. Discussie ........................................................................................................................................ 92
Hoofdstuk 9: De arbeidsmarkt: centrale actoren en het fenomeen van de werkloosheid .............................. 94
9.1. Inleiding .............................................................................................................................................. 94
9.2. Centrale kenmerken en definities ....................................................................................................... 95
9.3. Theoretische benaderingen ................................................................................................................ 99
9.2.1. De (neo-)klassieke benaderingen .................................................................................................. 99
9.2.2. Normatieve benaderingen ........................................................................................................... 101
9.2.3. Institutionele benaderingen ........................................................................................................ 102
9.2.3.1. De gesegmenteerde arbeidsmarkt ..................................................................................... 103
9.2.3.2. De duale arbeidsmarkt ....................................................................................................... 104
9.2.3.3. De transitionele arbeidsmarkt............................................................................................ 106
9.2.4. Kritische bendaringen .................................................................................................................. 107
2
,Hoofdstuk 10: De arbeidsmarkt: centrale actoren en het fenomeen van de werkloosheid .......................... 109
10.1. Actualiteit ......................................................................................................................................... 109
10.2. Centrale actoren ............................................................................................................................... 109
10.2.1. Werknemers............................................................................................................................ 109
10.2.2. Werkgevers ............................................................................................................................. 111
10.2.3. Collectieve actoren ................................................................................................................. 113
10.2.4. De overheid ............................................................................................................................. 114
10.3. Het fenomeen werkloosheid ............................................................................................................. 115
Hoofdstuk 11: Arbeidsverhoudingen ........................................................................................................... 117
11.1. Actualiteit – inleiding ........................................................................................................................ 117
11.2. Centrale actoren ............................................................................................................................... 118
11.2.1. De vakbonden ......................................................................................................................... 118
11.2.2. De werkgeversorganisaties ..................................................................................................... 118
11.2.3. De overheid ............................................................................................................................. 119
11.2.4. Nieuwe actoren en nieuwe modellen ..................................................................................... 119
11.3. Vorm en inhoud ................................................................................................................................ 120
11.3.1. Centrale processen ................................................................................................................. 120
11.3.2. Systemen van arbeidsverhoudingen ....................................................................................... 120
11.3.3. Resultaten van sociaal overleg ................................................................................................ 121
11.4. Het Belgische sociaal overlegmodel in detail.................................................................................... 122
11.5. Theoretische paradigma’s (geen examenleerstof) ........................................................................... 124
11.6. Sociaal protestgedrag ....................................................................................................................... 124
Hoofdstuk 12: De flexibilisering van de arbeidsverhoudingen?.................................................................... 126
12.1. Inleiding ............................................................................................................................................ 126
12.2. Standaard arbeidsverhouding (SER) ................................................................................................. 126
12.3. De SER onder druk ............................................................................................................................ 127
12.4. Wat na de SER?................................................................................................................................. 129
12.5. Vormen van destandaardisering ...................................................................................................... 130
12.5.1. Contractuele destandaardisering ............................................................................................ 131
12.5.2. Temporele destandaardisering ............................................................................................... 131
12.5.3. Ruimtelijke destandaardisering .............................................................................................. 132
12.5.4. Functionele destandaardisering.............................................................................................. 132
12.5.5. Representatieve destandaardisering ...................................................................................... 133
12.6. Naar een nieuwe SER? ...................................................................................................................... 133
Voorbeeldvragen/ pollvragen ..................................................................................................................... 134
3
, - Centrale doelstelling
o Inzicht in de basisconcepten en historische en hedendaagse (sociologische)
discussies over arbeid en arbeidsverhoudingen
Hoofdstuk 1: de kijk van sociologie
Geen leerstof – belangrijke inleiding
- Sociologie
o De wetenschap van het maatschappelijk spel
o Inzicht proberen verwerven op de manier waarop de sociale vorm krijgt
§ Het sociale = manier waarop mensen samenleven, hoe groepen zich
tot elkaar verhouden
• Geen wetenschappelijk element
• Mensen geven hier zelf vorm aan
• Het sociale is niet absoluut, is aan verandering onderhevig =
contingent
• Feiten die relatief zijn, arbitrair lijken
• Je kan vaak verklaringen vinden waarom mensen een bepaald
gedrag stellen
§ Sociale handelingen
• Zijn niet vrij en rationeel
• Handelen is heel sterk beïnvloed en gebonden met de
beperkingen die we hebben
o Cultuur, studies, geld, sociale relaties/ groepen, team,
…
- Interactiekaders
o Gezinnen, verenigingen, vriendengroepen, bedrijven, …
o 3 ingrediënten
§ Speelveld
§ Wetten, sociale spelregels
§ Actoren, spelers
o Ieder interactieverband is iets wat afgebakend is
§ In de tijd
• Bv werkuren en privé uren
§ Geografisch
• Op de werkvloer of buiten de werkvloer
§ Regels gelden enkel als je daar aanwezig bent als actor
• Arbeidsreglement
o Bv internetgebruik kan gecontroleerd worden op de
werkvloer maar niet thuis
• Wetten in een land
• ‘Fair Play’
o Bestaat niet alleen in de sport maar ook op de
werkvloer
o Bv: iedereen werkt op hetzelfde tempo
• Hier kunnen dus ook sancties aan gekoppeld zijn
o Spelers
§ Werknemers, diensthoofden, CEO, klanten, …
4
, § Streven doelen na, die vasthangen aan bepaalde rollen/ taken/ functie
- 5 sociologische vraagstukken
o Individu en samenleving
§ Hier is een klaarblijkelijk spanningsveld
§ Het is heel moeilijk om een individu voor te stellen als vrij en
ongebonden en een samenleving als iets dat het individu wil beroven
van haar vrijheid
§ Mensen (vooral mensen die het ver geschopt hebben in het leven)
vinden vaak dat ze uniek zijn en kunnen de samenleving beschrijven
als iets wat hun beperkt
• Maar bv een Ferrari hebben zou niets betekenen moesten
andere mensen hier geen interesse in hebben
o De samenleving als bron van mogelijkheden en beperkingen
§ Mogelijkheden
• Bv studenten in België kosten meer dan het inschrijvingsgeld
dat betaald wordt, de samenleving werkt hieraan mee
• Maar ook bijvoorbeeld openbaar vervoer
• Dit kan alleen door het concept van arbeidsdeling
o Het bestaan van verschillende groepen (bv bakker)
o Alles wat in een samenleving gebeurt kan worden
gedifferentieerd
§ Beperkingen
• Collegialiteit kan in de baan staan van succes
• Een intelligente man die uit een arm gezin komt kan een grote
belemmering hebben omdat hij geen interesse heeft in die
wereld
o De sociale oorzaken van menselijk gedrag en denken
§ De sociale feiten die bestaan en bepalen ons leven in een grotere
mate dan dat we zelf denken
§ Bv: economische crisis
• Had een grote invloed op mogelijk te vinden jobs bijvoorbeeld
• Dit was beïnvloed door sociale constructen
• Bv het kapitalistische beeld kan zorgen dat er veel mensen
ontslagen worden om toch dat winstoogmerk te blijven volgen
o Dit kan ook zijn tegen de wil van de persoon die
mensen wil ontslaan
o Samenwerking en identificatie
§ Samenwerken en solidariteit
§ Arbeidsdeling
• Je zou verschillende beroepen moeten kunnen uitoefenen om
al je behoeften te voldoen moest je niet kunnen beroepen op
bv een bakker, slager, …
§ We doen ook geen dingen die bv ingaan tegen de normen van een
team
5
, o Competitie en onderscheid
§ We onderscheiden ons als mens zelf door in de collectiviteiten samen
te werken
§ In competitie zich onderscheiden van elkaar
§ Belangenverschillen tussen groepen
§ Conflicten over bv prestige
§ Ontstaan van paradox:
• Conflicten zijn belangrijk om een bedrijf/ maatschappelijke
systemen van gedaante te laten veranderen, laten groeien, …
• Maar deze kunnen ook disproportioneel zijn doordat er
belangenverschillen ontstaan, samenhang/ team spirit uit
elkaar valt.
- Sociologie = wetenschap?
o Empirisch onderzoek volgens regels van de wetenschappelijke methode
§ Men stuit op grenzen die de natuurlijke wetenschappen niet
tegenkomen
§ Sociaalwetenschappelijke vaststellingen zijn moeilijker te verankeren
• Bv: werkloosheid
o Sociale wetenschappers weten goed wat de oorzaken
hiervan zijn
o Heeft vaak niet te maken met niet willen werken
o Maar wel bv een snel veranderende arbeidsmarkt
o Sociaal beleid kan mank lopen (bv opleidingsbeleid)
o Er kunnen ook individuele, persoonlijke factoren spelen
o Toch moet er maar 1 luie werkloze naar buiten komen
in de media en het hele verband kan onderuit gehaald
worden door stereotypen
o Belangrijkste taak = gezond verstand, stereotypen onderzoeken, tegen de
haren te strijken
§ Samenleving uitdagen, consensus en stereotypen onderuithalen
§ Verbanden die kunnen gelegd worden zijn zelden vaststaande wetten
• Samenleving heeft een eigen aard en de elementen die
bestudeerd worden proberen constant hun omgeving aan te
passen aan hun eigen doelstellingen en behoeften
• Elementen: actoren, individuen, mensen en sociale
(belangen)groepen
• We kunnen niet praten over sociale wetmatigheden
§ Bij het vinden van een verband: zal dit verband dan constant blijven of
zullen hier wijzigingen in komen?
• Bv als iedereen plots een masterdiploma heeft
o Probleem: veel experimenten zijn onethisch
§ Kijken naar evenementen die vanzelf gebeuren en deze onderzoeken
- Belang van empirie
o Doel om sociale werkelijkheid weer te nemen, te beschrijven, te analyseren
en te verklaren
o Een constante dialoog tussen theorie en empirie (waarnemingen), alsook
discussie met de bredere samenleving
6
, Hoofdstuk 2: De sociologische kijk op arbeid
2.1. Actualiteit
- Telewerk
o Na pandemie zal er structureel telewerk blijven, heeft dingen vergemakkelijkt
o WG is hier geen grote fan van: heeft impact op de arbeidsorganisatie
§ Hoe vorm van controle?
§ Hoe werktijden bepalen?
§ Wat met arbeidsorganisatie tussen verschillende takken en rollen?
§ Wat met kosten die gepaard gaan met telewerk?
§ Moeten er nog kantoren voorzien worden?
o Heeft impact op arbeidsverhoudingen
o Ongelijkheid op de arbeidsmarkt zet zich ook verder in bv ongelijkheid bij kans
op besmetting op corona
§ Kans op besmetting
• Afhankelijk van sector, loon, …
- Wat doet de coronacrisis met de arbeidsmarkt?
o Veel werkloosheid
o Valt beter mee dan verwacht
o ‘Slechts een knik in een opwaartse curve’
o Groeiende nood aan werknemers
o Specifieke situatie van krapte op de arbeidsmarkt
o Bedreigde jobs: routine, midden geschoolde jobs
§ Belangrijk: polarisering
• 2 polen die groeien waarbij de middengroep in belang afneemt
- Loonmatigingswet
o Lonen in België zijn aan de hoge kant: rekening houden met loonstijgingen in
buurlanden en index
o Hogere loon kan de koopkracht binnen een land verhogen
o Maar extra loon kan ook gebruikt worden om ergens anders te consumeren
(waar het dus goedkoper is)
o Loonmatigingswet bepaalt hoeveel lonen mogen stijgen
§ Sectoren en bedrijven moeten zich hieraan houden
2.2. Wat is werk? Wat is arbeid?
- Belangrijk voor alle werkvelden
- Studieveld kan een beeld geven over het beeld dat je hebt over iemand
- Hoe komt het dan mensen een identiteit ontlenen aan hun werk
o Werk/studies is vaak de eerste vraag als we iemand leren kennen en dit geeft
een eerste beeld van de andere persoon
- Wat is werk?
o Vergoed – niet vergoed
o Illegaal – legaal
o Vrijwillig – niet vrijwillig
- Smalle en brede definities van werk (definities niet te kennen)
o Betaalde activiteit voor rekening van een derde
o Activiteit die tot doel heeft de natuur te transformeren en meestal een sociaal
gebeuren is
o Tal van activiteiten zijn moeilijk te definiëren als werk
7
