HOOFDSTUKKEN
Verkenning van Zorgen voor
morgen: droom- en
doemscenario’s
Hoofdstuk 1: Zorgen voor
morgen: droom- en
doemscenario’s
Hoofdstuk 2: Nog een mondje
meer? Demografische
transities
Hoofdstuk 3: De Ruiters van
de Apocalyps
Hoofdstuk 4: Ga en
vermenigvuldig u?
HISTORISCHE Je zal merken dat er nog andere
hoofdstukken bijstaan die verdergaan dan
REFLECTIE
het vierde hoofdstuk. Dit was te kennen
leerstof in vorige jaren. Je moet dit dus niet
leren voor het jaar 2021-2022. Aangezien de
leerstof volgend jaar terug kan veranderen,
Opgeloste examenvragen 2021-2022 heb ik besloten om deze vragen te laten
staan. Veel succes!
, Verkenning voor zorgen van morgen: droom- en
doemscenario’s
1. ‘Waarom hebben we dit niet zien aankomen?’, is één van de cruciale vragen waarmee
het hoofdpersonage uit The Handmaid’s Tale worstelde. Waarom is die vraag ook voor
sociaal werkers relevant?
Flashback van Offred: ze stelt een belangrijke vraag (heeft rechtstreeks te maken met betoging): ‘Waarom heb ik
dit niet zien aankomen?’. Het is een verwijt dat ze zichzelf maakt, waarom ben ik niet alerter geweest. Dan kom je
op een grote belangrijke vraag als er zich in de samenleving een bepaalde evolutie manifesteert die je als kwalijk
beschouwt, moet je dan daar tegen actie ondernemen? En zo ja, wanneer moet je daar dan mensen proberen in
mee krijgen?
De fabel: the boy who cried wolf: de crywolfsyndroom: een jongetje wordt door een dorpsgemeenschap
aangeduid om de kudde te woeden, jongentje denkt: ik ga een grap uithalen. Hij maakt een grap en roept ‘de wolf
is daar’. Samenleving schrikt en stelt zich klaar om de wolf aan te vallen. Het moment dat ze de kudde proberen te
redden, zien ze dat het jongentje aan het lachen is. Een tijdje later probeert hij de dorpsgemeenschap opnieuw te
grazen te nemen. Deze keer geloofde niet iedereen het, maar een aantal dorpsbewoners nemen toch maar het
zekere voor het onzekere. Als het jongentje deze keer echt een wolf ziet en het tegen de dorpsgemeenschap zegt,
gelooft niemand het meer. De wolf was er deze keer effectief en de kudde wordt uitgeroeid, sommige
dorpsbewoners worden zelf slachtoffer. Moraal: het moment waarop je de gemeenschap alarmeert moet je goed
gekozen zijn. De vraag die Offred stelt ‘Waarom heb ik dit niet zien aankomen’, met deze fabel kan je jou afvragen
‘wanneer moet je een bepaald probleem in de samenleving aankaarten?’ -> doe je dit te vroeg, dan zien veel
mensen de gevolgen er niet van. Bijvoorbeeld: klimaatopwarming: als je in de jaren 80 in grote schaal mensen
proberen activeren hebben voor de gevolgen van de klimaatopwarming, zullen er maar weinig belang of geloof
aan hechten. Pas vanaf de jaren 90 bracht IPC heel duidelijk dat de klimaatopwarming een feit is en het op korte
termijn enorme gevolgen kan hebben. Zelf met wetenschappelijke bewijzen was het zeer moeilijk om mensen te
sensibiliseren. Als je dus te vroeg alarm slaat denken mensen beetgenomen te worden. We kunnen dit linken met
Offred: want zij zag het probleem te laat, en nu zitten ze ermee. ‘Eigenlijk zijn we te laat in gang geschoten’ -> en
dan zit je met de gebakken peren, je kan de klok niet meer terugdraaien. Je moet zoeken naar een manier om
tijdig een probleem aan te kaarten zodat je voldoende draagkracht kan krijgen waardoor er een mentaliteits- /
gedragswijziging komt.
2. Op welke manier(en) kan The Handmaid’s Tale sociale bewegingen vandaag inspireren?
The Handmaid’s tale heeft een grote culturele invloed gehad en heeft dit nog steeds. Het verhaal geeft een goed
voorbeeld van hoe vrouwen aan de kant worden geschoven. Het is een cultureel icoon geworden van de manier
waarop vrouwenrechten kunnen worden bestreden. Dit cultureel icoon wordt ook duidelijk wanneer kledij
gedragen wordt van The Handsmaid’s tale bij protesten. Zo denk ik aan het protest tegen Trump, waar
verschillende vrouwen kledij droegen vanuit deze serie, omdat dit momenteel één van de sterkste feministische
symbolen zijn van protest. Iedereen weet waar de kleren voor staan, het geeft hoe dan ook een duidelijke
boodschap. Het verhaal zet vrouwen tot actie en toont hoe ze kunnen opkomen voor hun vrouwenrechten.
3. ‘Sociaal werkers zouden in onze samenleving kunnen fungeren als kanarievogels in een
mijn’. Wat wordt hiermee bedoeld? Hoe dienen zij die rol dan op te nemen?
Kanaries zijn gevoelig aan veranderingen in luchtomgeving, als er schadelijke gassen vrijkwamen vielen ze flauw.
Daarom wisten de mijnwerkers dat ze de mijn snel moesten verlaten. Één van de functies die sociaal werkers
hebben is de signaalfunctie: we worden eerstelijnswerkers genoemd. We gaan zeer dicht in de samenleving op
een heel wat kwetsbare groepen. We zijn gevoelig voor bepaalde veranderingen en ontwikkelingen die zich eerst
in de kwetsbare groepen manifesteren. Naast de hulpverlening hebben we ook een verantwoordelijkheid om
problemen te signaleren, zowel in organisaties als beleid.
Pagina 1 van 74
,4. In het FLAGSHIP-onderzoek verzamelden de auteurs vijf argumenten waarom
toekomstverhalen kunnen helpen toekomstscenario’s voor te bereiden. Bespreek die en
illustreer telkens met een voorbeeld.
FLAGSHIP = Forward Looking Analysis of Grand Societal Challenges and Innovative Policies. Een studie over hoe
toekomstverhalen kunnen helpen om scenario’s voor de toekomst beter voor te bereiden. Deze studie gaf een
input op vijf vlakken:
1. Meer oog voor detail: voordeel van toekomstverhalen is dat ze minder zwaar zijn om te lezen. Bijvoorbeeld bij
een onderzoeksrapport zou het oninteressant/onbegrijpelijk zijn. Door een verhaal worden mensen
meegesleurd en beleven ze gedetailleerd de situatie. (Bijvoorbeeld boek George Orwall big brother: hoe
worden we door technologie gevolgd?)
2. Grotere gevoeligheid: we kunnen beter zien wat er kan fout lopen. Wat zijn de gevaren, wat zijn de signalen
die we als waarschuwing kunnen gebruiken. Dit geeft aan dat we goed moeten afwegen als we keuzes maken,
die niet als een boemerang terugkomen. (Bijvoorbeeld film Threads: had grote invloed op de mening rond
kernwapens)
3. Meer reflectie: ze dwingen ons om meer na te denken, ze dwingen ons te kijken naar de tijd. Deze verhalen
nodigen je uit om jezelf te herdefiniëren en alternatieven te onderzoeken. (Bijvoorbeeld het boek ‘De Rode
Ster’ waar de ideale samenleving is: geen klassen, iedereen is gelijk,..)
4. Meer kritische zin: ze zetten je aan om te denken, om er een mening over te hebben (Bijvoorbeeld V for
Vendetta: kritisch tegenover overheid)
5. Meer betrokkenheid: doemscenario’s staan niet zo ver af van ons, ze spreken een breed publiek aan en
sensibiliseren het publiek. (Bijvoorbeeld Disneyfilm Wall-E: de aarde is onbewoonbaar door al het afval die de
mensheid heeft achtergelaten)
5. Kunnen toekomstverhalen ons echt iets leren over de toekomst?
Ja: de kracht van toekomstverhalen is dat ze vertrekken vanuit een historische gebeurtenis om ons zo te
waarschuwen en doemscenario’s te voorkomen. Zoals George Orwell zei: ‘Diegene die het verleden controleert,
controleert de toekomst, hij die het heden controleert, controleert het verleden’. Toekomstverhalen kunnen ons
leren om scenario’s in de toekomst beter voor te bereiden. Men krijgt door toekomstverhalen oog voor detail,
een grotere gevoeligheid, meer reflectie, kritischere zin en is meer betrokken. Toekomstonderzoek kan zowel deel
uitmaken van een strategische beleidsvoering en als een wetenschappelijke denkoefening. Als men vooruit kijkt,
kan deze benadering men helpen om:
Nieuwe trends/ontwikkelingen te detecteren
Via overleg/discussie om te gaan met onzekerheden
Bepaalde problemen/risico’s beter in te schatten
Gevolgen/impact beslissingen beter afwegen
Beter kunnen plannen
Prioriteiten stellen
Knopen door te hakken
Bepalen wat een (on)wenselijke toekomst is
Doelen stellen, te dromen
Voorbeeld: Grenzen aan de groei George Orwell -> Op het einde van de jaren 60 kwamen wetenschappers bij
elkaar, ze probeerden de toekomst te voorspellen door terug te gaan in de tijd. De cijfers van 1900-1970
hebben ze in kaart gebracht en statistische prognoses gemaakt. Zij hebben verschillende simulatie modellen
gemaakt, samen met een exclusieve technologie (computertechnologie). Zij hebben het uiterste uit de
machines gehaald en hebben op die manier een belangrijke conclusie naar voren geschoven, namelijk, dat als
de bevolking blijft stijgen kan je voorspellen dat dit slecht gaat aflopen en dat er tegen het einde van de 21ste
eeuw de bevolking zal beginnen afnemen als gevolg van hongersnoden, oorlogen, epidemieën, vervuiling. Wij
kunnen de wereld zoals we die vandaag de dag organiseren, niet langer volhouden. We gaan op langere termijn
de mensen zelf in gevaar brengen omdat we de planeet zelf in gevaar brengen. Daarom grenzen aan de groei:
we moeten het model van economische groei in vraag stellen en nadenken over een andere vorm van
economie. De bevolking kan deze trend niet tegenhouden, hoe kunnen we ervoor zorgen dat we toch als mens
overleven?
Pagina 2 van 74
, 6. In de Global Risk Reports wijzen experten ons op mogelijke risico’s in de nabije
toekomst. Die bedreigingen kunnen worden onderverdeeld volgens zes verschillende
invalshoeken. Bespreek per invalshoek één dergelijk risico kriti sch.
1. Economie: Activazeepbel: aandelen op de markt verlopen goed, tot wanneer de zeepbel klakt. Niemand weet
dat men in een zeepbel zit op het moment dat het goed gaat, er wordt pas over gesproken wanneer deze
klakt. Bijvoorbeeld Tijdens de huizenmarkt zeepbel vanaf 2000 werden door banken in de Verenigde Staten
steeds meer risico’s genomen bij het verstrekken van hypotheken aan arme Amerikanen. De FED, de Centrale
Amerikaanse Bank, had namelijk de rente verlaagd. Dit ging een aantal jaar goed, tot in 2007 de huizenprijzen
begonnen te dalen. Hierdoor konden Amerikanen moeilijker een tweede hypotheek afsluiten en kwamen veel
van hen in financiële problemen. Zij konden hun hypotheek niet meer betalen en wanbetalers werden uit huis
gezet. Toen deze bubbel knapte, leidde dit in 2008 tot de kredietcrisis.
2. Leefmilieu: Bijvoorbeeld door de mens veroorzaakte milieurampen. Dit is één van de grootste gevaren waar we
als samenleving voor moeten samenwerken.
3. Geopolitiek: bijvoorbeeld door de oorlog tussen Oekraïne en Rusland, die grote economische gevolgen heeft
voor de volledige wereld.
4. Sociaal: Bijvoorbeeld de overbevolking: met hoe meer we zijn, hoe gevaarlijker het wordt
5. Technologie: Aan de ene kant zou je kunnen zeggen, kan technologie ons een vooruitgang brengen, maar aan
de andere kant zie je de schaduwzijde (bv datadiefstal, fraude: een nieuw soort oorlogsvoering). Een oorlog
die niet meer fysiek gebeurt maar via cyberaanvallen. We zijn ondertussen zo afhankelijk geworden van
technologie, wat zou er gebeuren moest dit wegvallen? Dit zou waarschijnlijk zijn en dan ook een enorme
impact hebben. Wat als we elkaar niet meer zouden bereiken? Dit zou chaos met zich meebrengen.
7. De DESTEP-methode kan helpen om toekomstscenario’s voor te bereiden. Bespreek die
werkwijze en illustreer elk onderdeel aan de hand van een voorbeeld.
Boek (Global Risk..) is om beslissingen te nemen die verantwoord zijn, wat zouden
de keuzes tot gevolg brengen. Welke beslissingen moeten we nemen om een
betere toekomst te hebben. De DESTEP methodologie is gebruikt in het boek, we
moeten niet alleen maar kijken naar Demografische factoren, ook naar de
Ecologische factoren, Sociale factoren, Technologische factoren, Economische
factoren en Politieke factoren (=destep). We gaan die factoren uit elkaar halen,
wat je goed moet begrijpen, is dat de factoren heel hard op elkaar inspelen. Je
kan bijvoorbeeld niet spreken over ecologische factoren als je niet kijkt naar de
politieke. Het schema lijkt zeer eenvoudig, maar je moet goed voor ogen zien dat ook al kan je die verschillende
factoren uitsplitsen, ze zijn sterk met elkaar verweven.
Demografische factoren: bijvoorbeeld groei van de bevolking ( link liedje David Bowie ‘we are hungry
men’)
Ecologische factoren: bijvoorbeeld door weersomstandigheden is er te kort aan voedsel om bevolking te
voeden
Sociale factoren: bijvoorbeeld iedereen wil een goede levensstijl, grote woning etc, wat ook nefast is
voor het milieu door de grote ecologische voetafdruk. (link: Albert Robida, maison de 18 étages en papier
aggloméré 1883)
Technologische factoren: bijvoorbeeld vooruitgangsoptimisme ‘men zal wel terug iets uitvinden
waardoor de milieuproblemen en overbevolking zal opgelost geraken’
Economische factoren: bijvoorbeeld hoeveel geld kan er vrij gemaakt worden om het milieu en de
mensheid te redden?
Politieke factoren: bijvoorbeeld falend klimaatbeleid als risico in global risk report
8. Toekomstverhalen kaarten uiteenlopende bedreigingen aan. Met de DESTEP-methode
kunnen we daar een themati sche ordening in aanbrengen. Bespreek aan de hand daarvan
voor elke factor een fi cti oneel voorbeeld (fi lm, roman, game).
Pagina 3 van 74
