KLASSIEKE SOCIOLOGISCHE THEORIE
COMTE EN HET POSITIVISME
HET VOORBEELD VAN DE NATUURWETENSCHAP
© Droom van precieze sociologisch voorspellingen te kunnen doen, zoals dat in de natuurwetenschap
kan: de wetmatigheden van de maatschappij in een formule hoop op een Newton of Darwin van de
sociologie
© Zo zou de verklarende kracht van sociologische theorieën met een sprong toenemen, zodat men
zelfzeker kan zeggen: ‘zo is het’
© Indrukwekkend voorbeeld van de natuurwetenschap is onontkoombaar, maar misschien deugde de
vergelijking met de sociologie van het begin niet? Was de sociologie geen physique social, zoals Comte
zijn wetenschap aanvankelijk noemde
© Vico (jongere tijdgenoot van Newton) meende dat de sociale werkelijkheid door mensen wordt
gemaakt en we haar dus beter kunnen verstaan dan eender welk natuurkundig fenomeen (we stellen
een val vast, kunnen de valsnelheid berekenen, maar weten niet waarom de aarde iets aantrekt:
zwaartekracht is een woord dat verhult wat we nooit zullen begrijpen)
Mensen delen drijfveren en ideeën, waardoor we de samenleving kunnen begrijpen.
De ‘Nieuwe Wetenschap’ (= humane wetenschap) zou de oude wetenschap vervangen maar die
wetenschap wordt duidelijk vergeleken met de natuurkunde (en later ook nog door bv. Weber)
© De enige socioloog die niet onder de indruk was van de natuurkunde was Auguste Comte (= de vader
van de sociologie)
COMTES MEGALOMANIE
Comtes ambitie reikte zeer ver: reorganisatie van alle wetenschappen onder toezicht van de sociologie
© sociologie als overkoepelende, synthetische wetenschap die alle kennis in zich opnam en een juiste
plaats toewees, dat kon alleen de sociologie want zij had de hele mensheid als voorwerp
© een serieuze wetenschap van de mensheid omvat alles wat er te weten viel over de ontwikkeling van
de mensheid, dus ook alle kennis die de mens had verworven + de kennis over de manier waarop die
kennis was verworven
© uitkijktoren van war je alle kennis kan overschouwen en organiseren
Voor de sociologie was een allesomvattend begrip van de mensheid weggelegd voor de metafysica en religie
streefden naar samenhang, orde en overzicht volgens Comte onontbeerlijk in iedere samenleving, maar
fantasie van de metafysica niet aangepast aan de moderne, industriële tijd: nieuwe synthese nodig op basis van
feiten ipv. verbeelding
Met Comte was het positieve tijdperk aangebroken: begrip van de mensheid wetenschappelijk gebaseerd
De positivisten:
© willen meer dan de wereld begrijpen, het gaat om de verovering en herinrichting van de wereld,
algemene mobilisering van hulpbronnen mensen op de juiste plaats zetten en optimaal laten
functioneren
1
, © grootheids- en almachtsfantasieën, megalomanie als gemeenschappelijk kenmerk drukt een
positivistische machtsverhouding tov. de wereld uit
© leidden vaak marginale levens, er volgde meestal ontgoocheling op hun dromen (zelfmoordpogingen)
Erfenis van het positivisme: feitenkennis moet onze koers bepalen, kennis moet efficiënt handelen bevorderen,
handelen moet productief of minstens effectief zijn, de wetenschap moet de wereld sturen zo alledaags dat
we de megalomanie waaraan dit idee ontsproot zouden vergeten
SAINT-SIMON (1760-1825)
= Comtes leermeester
© Spant de kroon qua grootheidswaan
© Nam als tiener deel aan de Amerikaanse revolutie, terug in Europa ging hij in zaken en dat leverde een
aardig kapitaal op, zodat hij zich kon storten op studie ontwierp plannen voor de reorganisatie van
het onderwijs en de opvoeding in Frankrijk
© Tijdens de Frans Revolutie ijverde hij tegen de voorrechten van de adel, zijn eigen stand en werd
opgesloten daar verscheen Karel De Grote (van wie zijn familie beweerde af te stammen) in zijn
droom en zei dat Saint-Simons prestaties als filosoof de zijne als krijgsman en politicus zouden
evenaren
© Stelde vervolgens zijn leven volledig in op de jacht naar kennis: onverzadigbare honger naar kennis
© Al wat er te weten viel zou in zijn hoofd samenkomen en daar tot een groots inzicht opflitsen
© ‘de mens moet werken’ werklust: vanaf 1803 stroom van plannen, manifesten, brieven etc.;
stuurde zijn publicaties naar wetenschappers, industriëlen en politici (bv. Napoleon): er moest naar
hem geluisterd worden
‘LE PRINCIPE ORGANISATEUR’
De Wet van de zwaartekracht, die het heelal haar eenheid gaf, zou ook de grondslag van de maatschappelijke
orde moeten vormen resultaat zou herinrichting van de Europese samenleving zijn: iedere natie zou
(evenredig aan haar zwaartekracht) beperkt blijven in haar omvang en invloedssfeer vrede en voorspoed
Idee werd aanschouwd als krankzinnig Saint-Simon beschouwde waanzin als zijn eretitel: nieuwe kennis vat
hij op als een vorm van waanzin
Hij beoogde alle kennis samen te brengen in één grote positieve fusie (= grootste waanzin): weinigen waren
hiertoe in staat, de meeste filosofen bleven gevangen in hun beperkte perspectief en putten zich uit in kritiek
op anderen kritiek was aan vervanging toe: ontdekking en reorganisatie
De grootste ontdekking is die van het organiserend principe zelf:
© Saint-Simon zou de ‘positieve filosofie’ in het leven roepen en zo de maatschappelijke orde in
overeenstemming brengen met de kosmische orde
© Kennis moet worden gesynthetiseerd tot een groter, alomvattend geheel van kennis
© Dit idee beschouwt hij als zijn grote ontdekking
© Vestiging van een kennismaatschappij: hij bepleit de koppeling van kennis aan macht en organisatie
nieuwe, wetenschappelijk gestuurde samenleving
© Kennis + macht + organisatie = heilige graal van de menselijke orde en vooruitgang (tijdperk van de
fysico-politiek)
POLITIEK ALS WETENSCHAP VAN PRODUCTIE
2
,De ‘regering’ zou worden vervangen door een ‘bestuur’, dat niet toevertrouwd zou zijn aan een klasse van
edellieden, maar in handen zou zijn van de natuurlijk leiders van de maatschappij zelf, de leiders van de
productie politiek zou geen warboel zijn van elkaar bekampende partijen, maar zou ‘de wetenschap van de
productie’ zijn
hervorming van het parlement nodig: de stem van de wetenschap, de kunst en industrie zou klinken
© 3 kamers: Kamer van Uitvinding met ontwerpers (aantal ingenieurs, dichters, schilders enz
vastgelegd), die plannen ter verbetering van de Franse samenleving ontwerpt (wegen, kanalen etc.)
alsook feesten bedenkt + Kamer van Onderzoek met natuurkundigen en wiskundigen, die de plannen
van de kamer van uitvinding toetsen op hun haalbaarheid en het onderwijs organiseren + Kamer van
Uitvoering met vertegenwoordigers van iedere industrietak die de goedgekeurde ontwerpen uitvoert
en de belastingen heft
© Overige wetgeving: combinatie van directe democratie en wetenschappelijk depotisme - iedereen
mocht voorstellen indienen voor nieuwe burgerlijke wetten en strafwetten, het parlement zou daaruit
een keuze maken (kon alleen maar goede beslissingen maken wegens haar samenstelling)
Vandaag: actuele hervormingsvoorstellen ter modernisering van de politiek vertonen eenzelfde mengeling van
technocratie en populisme geest van Saint-Simon is niet dood
LE PARABOLE
In L’Organisateur verzon Saint-Simon een gedachte-experiment: Le Parabole
© Niet enkel regering en parlement moest hervormd worden, maar de hele samenleving
© Dit gedachte-experiment zorgt ervoor dat hij wegens majesteitsschennis op het hof van assisen
terecht komt machthebbers werden als parasieten afgeschilderd
© Wat zou er gebeuren als er in totaal 3000 van de beste wiskundigen, ingenieurs, architecten,
apothekers enzovoort uit Frankrijk zouden verdwijnen? Rampspoed, het land verliest de ziel van zijn
leven. Maar wat zou er gebeuren als deze blijven leven en er 1000 andere sterven (broer van de
koning, de hertog enz., alle ministers, de kardinalen etc.)? Dat zou niet veel beduiden voor de Franse
samenleving.
© Conclusie: heel het land moet opgevat worden als één grote organisatie, bedrijf het werk moet
goed gecombineerd worden, de hardwerkende bevolking moet bestuurd worden door geleerden,
kunstenaars en bedrijfslieden
© Over de details van de uitvoering van dit plan sprak hij zich niet uit
een nijvere samenleving, de vestiging van een industriële samenleving in de echte zin van het woord
© Belang van efficiënte werkverdeling (een eeuw voor het Taylorisme)
© Lagere volksklassen door goed voedsel en onderwijs geschikt maken voor arbeidzaam leven er
moet worden gewerkt
© Werk wetenschappelijk organiseren
© Beloning voor iedereen evenredig met het werk dat hij deed liefdadigheid en armenzorg wordt
overbodig, maar liefde zou niet verdwijnen: die zou door de arbeid worden gemengd in de gedaante
van filantropie en bereidwillige coöperatie
© Liefde als hoofdbestanddeel van de arbeid: mensen moeten elkaar als broeders beschouwen, elkaar
helpen en ondersteunen (‘altruïsme’, waarmee hij ‘teamspirit’ bedoelt)
oplossing voor maatschappelijk probleem van armoede
3
, TOUT PAR L’INDUSTRIE, TOUT POUR ELLE
Saint-Simon wordt tot de utopische socialisten gerekend veel socialisme predikte hij echter niet, in de zin
van gemeenschappelijk bezit van goederen: hij was niet tegen private eigendom, en sprak al zeker niet over
revolutie
De kern van het eigendomsvraagstuk volgens hem = “Hoe kan het eigendomsrecht worden hervormd zodat de
productiviteit en de rijkdom van heel de samenleving erdoor verhoogt?” lofzang aan de industrie en
wetenschap
hij protesteerde dus enkel tegen een maatschappij die de harde werkers onvoldoende beloonde, maar
zweeg over grove ongelijkheden, waaronder zwakkeren die niet in staat waren te werken en het lot van de
huidige bezittende klasse
de nieuwe industriële orde zou wel vanzelf komen, als er maar gewerkt werd op het pad dat de wetenschap
belichtte: alles door de industrie, alles voor de industrie (een goed werkende industrie is zeer belangrijk, je kan
maar welvaart creëren in een samenleving als je het economisch goed doet)
Saint-Simonisten
De aanhangers van Saint-Simon in Frankrijk, Engeland en Duitsland gingen een stap verder
© ze bepleitten de afschaffing van privaat bezit en beleden een halfmystiek geloof in samenwerking en
mensenliefde mensen moesten beseffen dat ze van elkaar afhankelijk waren
© harde kern droeg zelfs speciale vesten die je onmogelijk alleen kon aantrekken, als herinnering dat
men op elkaar aangewezen is
© alle kenmerken van een sekte
Tussen zelfoverschatting en zelfmedelijden
© schrijven had Saint-Simon geen goed gedaan: financiële middelen uitgeput etc. bedelbrieven
drukken zijn geestesgesteldheid uit: wanhoop en zelfmedelijden; maar: boventoon is altijd
grootheidswaan
© hij vond het onbegrijpelijk dat hij die de sleutel aandroeg voor een duurzame verbetering van het
samenleven door positieve kennis en wist hoe die kennis moest worden georganiseerd, niet van
antwoord op zijn brieven werd gediend
© ontgoocheling door de wetenschappers, kunstenaars en industriëlen waarop hij zo veel hoop had
gevestigd beslist in 1823 een einde aan zijn leven te maken, maar overleefde en hervatte zijn taak
om de maatschappij te hervormen
© schreef aan een vervolgwerk dat de hiërarchie van de industriële samenleving vastlegde
meritocratische piramide: iedereen kreeg een positie overeenkomstig zijn verdienste, met de leiding
voor de klasse van de industriëlen
AUGUSTE COMTE
IN HET SPOOR VAN SAINT-SIMON
Enkel nog bepaling nodig van de rol van de wetenschappers in deze samenleving
dit liet Saint-Simon over aan zijn secretaris Auguste Comte: uit Montpellier, vertelde aan zijn katholieke
ouders dat god irrationeel was en dat hij zelf niet meer zou geloven, werd toegelaten aan de Parijse Ecole
4
