1
SOCIOLOGIE: DE ARENA’S VAN HET
ARBEIDSBESTEL
HOOFDSTUK 2: DE SOCIOLOGISCHE KIJK OP ARBEID
WAT IS WERK?
Er bestaat geen eenduidige definitie van werk. Wat hier wordt beschreven, is eerder een richtsnoer.
SMALLE EN BREDE DEFINITIES
“Voor rekening van een derde”: dit interpreteren we als werken voor een WG. In dit geval doet een
zelfstandige geen werk.
“In hun levensonderhoud voorzien”: gaat dit alleen om betaalde activiteiten? Bv. een vrouw die zieke man
verzorgt thuis, hoort hier niet bij.
Heel brede definitie. Werk beperkt zich niet tot
betaalde activiteiten. Niet-betaalde activiteiten (bv.
huishouden doen) worden ook als werk beschouwd.
De precieze grens tussen betaalde arbeid, werk en
niet-werk is bepaald door sociale afspraken.
DE SOCIALE CONTEXT
Wat is werk? Dit is afhankelijk van de historische, ruimtelijke en culturele omgeving.
Het is niet onmogelijk een definitie te geven van werk. Maar iedere definitie:
- Is een symbool van de huidige cultuur.
- Is een spiegel van de heersende machtsrelaties.
WERK EN NIET-WERK
Minimale voorwaarden van werk:
- Werk is een vorm van sociaal handelen die de natuur transformeert.
- Werk heeft een zekere economische waarde: het gaat om activiteiten die bijdragen aan het vervullen
van behoeften in een wereld waar middelen schaars zijn. Het gaat om de activiteiten die als
maatschappelijk waardevol kunnen worden beschouwd. Dit is meer dan enkel de behoeftes die nodig
zijn om fysiek te overleven.
- Werk wordt als waardevol (nuttig) ervaren door uitvoerder, naaste omgeving en samenleving. Het is
productief!
Werk bepaalt onze status in de samenleving en de manier waarop we hierin participeren. Bv. wanneer iemand
chirurg is, heeft men hoge verwachtingen omtrent het inkomen, intelligentie, … van die persoon.
Samenvatting sociologie Schakelprogramma bedrijfskunde 2016-2017 Sofie Van Haute
, 2
DE WAARDE VAN WERK
Niet alleen betaald werk is waardevol. Ook activiteiten die niet betaald worden, kunnen nuttig zijn. Bv:
vrijwilligers van sportverenigingen.
Werk is waardevol in verschillende betekenissen. Verschil tussen:
1. Intrinsieke gebruikswaarde: het nut van de activiteit voor de omgeving, samenleving, …
maatschappelijk nut.
2. Economische ruilwaarde: waarde van werk als we het zouden verkopen op een markt (=arbeidsmarkt)
marktwaarde.
Verschil tussen werk en arbeid: betaalde arbeid = werk met gebruikswaarde + ruilwaarde.
Nut voor de maatschappij
Ja Neen
Ja Mantelzorg Bankroof
Neen Slavenarbeid Sisyfusarbeid (Griekse
Nut voor het individu mythologie – rotsblok tegen
een berg op duwen).
In de 20ste eeuw was er vaak uitsluitend aandacht voor de ruilwaarde. Dit wordt de enge economische visie
genoemd.
BETAALDE ARBEID, WER K EN REPRODUCTIEF WE RK
Verschil arbeid en arbeidskracht:
Arbeid: de eigenlijke activiteit/inspanning die gedaan wordt om goederen en diensten te produceren.
Arbeidskracht: het vermogen om te werken.
- Het is het potentieel van een bepaalde persoon om arbeid te verrichten.
- Het is een belofte op arbeid die wordt verkocht op de arbeidsmarkt (WN’s bieden arbeid aan, hier
wordt een bepaalde prijs voor betaald in de veronderstelling dat productieve arbeid gepresteerd zal
worden).
- Het is aan de koper om de arbeidskracht te laten “renderen”.
- Arbeidskracht raakt uitgeput door het verrichten van arbeid ontstaan van behoefte aan reproductie
van de arbeidskracht.
Soorten werk:
- Betaalde arbeid (bv. productiearbeider)
- Onbetaald werk (bv. mantelzorg, vrijwilligerswerk): productief werk, maar kunnen we niet kwalificeren
als arbeid.
- Reproductief werk (bv. gezinsmaaltijd bereiden, wassen, eten kopen, …)
o Schaduwwerk
o ! Wanneer voor typisch reproductief werk beroep gedaan wordt op een arbeidskracht
aangeboden op de arbeidsmarkt (zoals huishoudhulp), dan transformeert deze activiteit in
(productieve) arbeid.
- Vrije tijd (vb. pc-game spelen)
o Onderscheid met reproductief werk is niet altijd evident.
o Vrije tijdsactiviteiten hebben hoogstens een persoonlijk nut.
De grens tussen vrije tijd en reproductief werk kan flinterdun zijn.
Samenvatting sociologie Schakelprogramma bedrijfskunde 2016-2017 Sofie Van Haute
, 3
DE BREDERE WAARDE VAN WERK
Werk heeft niet enkel een economische waarde, maar ook een psychologische en sociale waarde.
DE BREDERE WAARDE VOOR HET WERKENDE INDIVIDU
Sociaal psychologe Jahoda bestudeerde de gevolgen van werkloosheid na de sluiting van een spinnerij. Ze
constateerde dat zowel gevolgen waren van het inkomensverlies als van de werkloosheid zich uitstrekten voor
de getroffen WN’s.
Met latente dimensies van werk doelde ze
op de bredere waarde van werk: sociale
banden, gevoel van eigenwaarde en sociale
status, structuur die werk geeft, het gevoel
nuttig te zijn, …
Bij sluiting van de fabriek hadden deze
factoren grote gevolgen voor de
psychische gezondheid van WN’s. Hoe
langer de situatie van werkloosheid
duurde, hoe moeilijker het was om terug
uit de put te kruipen en opnieuw aan de
slag te gaan.
Wat we doen voor de kost, heeft een grote invloed op onze identiteit en op wie we zijn in de ogen van
anderen:
1. Materiële opbrengsten: beloningen en andere materiële opbrengsten die via arbeid worden
verkregen. Iemands plaats op de arbeidsmarkt is bepalend voor de sociale status. Levenskansen
verbonden met de positie op de arbeidsmarkt hebben tal van gevolgen op uiteenlopende
levensdomeinen zoals bv. toegang tot sociale voorzieningen, huisvesting, gezondheid, …
2. Psychologische opbrengsten: de geestelijke en emotionele bevrediging die werk kan schenken. Werk
‘geeft zin’. Je job heeft een grote invloed op je persoonlijkheid.
Het gevoel dat je iets waardevols doet, is een belangrijke bron van arbeidsvoldoening.
Aan de andere kant betaal je een ‘psychische kostprijs’: een erg stresserende baan kan de oorzaak zijn
van ernstige mentale gezondheidsproblemen zoals depressie en burn-out.
3. Sociale opbrengsten: je positie op de arbeidsmarkt heeft een sterke invloed op je sociale status en
hoe je de sociale omgeving percipieert.
DE BREDERE WAARDE VOOR DE SAMENLEVING
Werk heeft dus niet alleen materiële gevolgen, maar ook gevolgen voor het welzijn en sociaal functioneren.
Primacy of production thesis: werk (arbeid) speelt voor de meeste mensen in de hedendaagse samenleving
een centrale rol bij het bepalen van hun algemene sociale positie, status en sociaal functioneren. Werk is
bepalend voor de manier waarop mensen samenleven.
Werk heeft een vormende invloed op ons ‘mens-zijn’.
Samenvatting sociologie Schakelprogramma bedrijfskunde 2016-2017 Sofie Van Haute
, 4
Werk heeft invloed op het uitzicht van de menselijke samenleving (transformerende maatschappelijke invloed).
Het arbeidsbestel heeft verschillende gevolgen:
1. Sociale stratificatie: de wijze waarop de ongelijkheid in een bepaalde samenleving vorm krijgt.
2.Structuur van economie en manier waarop we produceren: van de vroegere landbouw en thuisarbeid
naar industriële kapitalisme.
Urbanisatie: emigratie van platteland naar steden.
3. Instituties: maatschappelijke activiteiten (vorming, verzorging, …) werden binnen andere sociale
verbanden (instituties) dan het traditionele gezin georganiseerd (=structurele differentiatie).
WERKEN OM TE LEVEN OF LEVEN OM TE WERKEN?
- Volgens sommigen is arbeid overgewaardeerd: arbeid wordt te vaak als belangrijker beschouwd dan
andere vormen van werk. We moeten werk zien als een gebruiksgoed dat nodig is om een inkomen te
genereren.
- Volgens anderen is arbeid ondergewaardeerd: gegeven de centrale plaats die het inneemt bij het
verlenen van een identiteit aan mensen.
De waarheid ligt in het midden.
Het is belangrijk dat arbeid ‘humaan’ is:
- Decent work (waardig werk): werk dat rekening houdt met wensen en verwachtingen van mensen,
fysieke en psychische mogelijkheden, persoonlijke ontwikkeling, voor veiligheid zorgt in de werkplaats,
…
- < -- > ziekmakende arbeid: gevaarlijk, giftig, geen controle, onzeker, …
WERK ALS BETAALDE AR BEID
ARBEID BINNEN EEN KL ASSENRELATIE
Klassieke economen gaan ervan uit dat de waarde van arbeidskracht wordt bepaald door de werking van de
onzichtbare hand van vraag en aanbod. Dat is het geval als de markt voldoende vrij is (vrij van belemmeringen
op het vrijemarktmechanisme).
Sociologen hebben een andere visie op de waarde van arbeidskracht:
- De gebruikswaarde > ruilwaarde van de arbeidskracht.
- Gebruikswaarde = ruilwaarde + meerwaarde uit arbeidskracht. (=materialistische visie)
- Meerwaarde = opbrengst productie – prijs arbeidskracht – prijs productiemiddelen
o Arbeidskracht: het potentieel van een persoon om arbeid te verrichten.
o Productiemiddelen: de fysieke middelen die, los van arbeid, nodig zijn om productieve arbeid
te verwezenlijken (machines, grondstoffen, technologie, …).
- Waarom verkopen WN’s hun arbeidskracht tegen een prijs die lager ligt dan de potentiële
gebruikswaarde?
- De arbeider verkoopt zijn arbeidskracht omdat dat het ‘enige’ middel is om in zijn levensonderhoud te
voorzien, aangezien hij niet beschikt over productiemiddelen.
Marxistische arbeidswaardeleer!
Samenvatting sociologie Schakelprogramma bedrijfskunde 2016-2017 Sofie Van Haute
, 5
DE ARBEIDSVERHOUDING
= wederzijds afhankelijke relatie met tegenstijdige belangen.
- Wederzijdse afhankelijkheid:
Vroeger was er onderscheid tussen mensen die productiemiddelen bezaten (eigenaars) en degenen die
geen productiemiddelen hadden (arbeiders).
o De WN’s konden niet anders dan hun arbeidskrachten te verkopen aan de bezitters van
productiemiddelen. Zij willen voorzien in levensonderhoud zonder te investeren in
productiemiddelen.
o WG’s zijn gedreven om een zo groot mogelijke meerwaarde te realiseren met hun
productiemiddelen. Vanaf ze veronderstellen dat ze met hun productiemiddelen een
meerwaarde kunnen realiseren, zullen ze geïnteresseerd zijn om de arbeidskracht van de
arbeiders te kopen om een nog grotere meerwaarde te creëren.
Zowel de bezitters van productiemiddelen (werkgevers) als niet-bezitters (werknemers) zijn geneigd
zich te engageren in een arbeidsverhouding. Ze winnen beiden.
- Tegenstrijdige belangen:
o WG wil zoveel mogelijk meerwaarde onttrekken aan de arbeid van de WN. Hij betaalt de WN
een prijs (ruilwaarde) die lager ligt dan de economische gebruikswaarde die de arbeider
vermoedelijk zal creëren. uitbuiting (exploitatie)
WG’s proberen meerwaarde-onttrekking te maximaliseren door:
Arbeidsmarkt te verruimen
Productieproces aan te passen doordat er minder arbeidskracht nodig is om
hetzelfde te realiseren, vooral door arbeid te substitueren door kapitaal via
technologie. (=deregulatie)
Productiviteitsstijgingen realiseren: ingrepen in het productieproces zodat WN’s
sneller en efficiënter kunnen werken.
o WN wil zo goed mogelijk in levensonderhoud voorzien. uitbuiting minimaliseren.
WN’s proberen de meerwaarde-onttrekking te minimaliseren door de ruilwaarde per eenheid
arbeidskracht op te drijven.
Hiervoor kunnen ze een individuele strategie ontplooien. WN’s kunnen hun eigen
prijs opdrijven door zotte arbeidskracht aan te bieden (zoals bv. speciale
vaardigheden, grote kennis, …) Deze strategie houdt in je menselijk kapitaal op te
drijven.
WN’s kunnen ook een collectieve strategie hanteren om uitbuiting te minimaliseren.
Je bepaalt als groep reguleringen en correcties op de vrije arbeidsmarkt. Bv:
minimumlonen, maximale werktijden, … af te dwingen. Hiervoor zijn WN- en WG-
organisaties nodig.
Arbeidsverhoudingen: strijd om verdeling meerwaarde/ruilwaarde in het arbeidsproces.
Samenvatting sociologie Schakelprogramma bedrijfskunde 2016-2017 Sofie Van Haute
