Ontwerptheorie
samenvatting ppt’s + nota’s + reader
2020 - 2021
6. Barok
6.1. maatschappelijke context
● Absolutisme
○ ‘De vrede van Cateau-Cambrésis (1559) en het concilie van Trente (1563)
brachten Europa een zekere mate van politieke en religieuze stabiliteit. Er
brak nu een periode van reorganisatie aan, een nieuwe fase in de herinrichting
van de stad. De vorsten vestigden hun hoven definitief in die steden die de
nationale hoofdsteden zouden worden. De militaire uitgaven werden besteed
aan de fortificaties rond de steden en langs de grenzen. De ontwikkeling en in de
civiele en militaire scheepvaart maakten het nodig nieuwe havens te ontwerpen
en de oude te moderniseren. De technologische vooruitgang, de
bevolkingsgroei, de toenemende geldcirculatie, de bureaucratisering en
specialisatie van de verschillende functies, en ten slotte de noodzaak om door
middel van uiterlijke vormen uitdrukking te geven aan de veranderende
publieke en particuliere belangen, al deze factoren droegen bij tot een
omvangrijke vernieuwing van het bouwkundig erfgoed.’60
○ hoofdsteden
■ ‘Rome onderging vanaf 1530 een urbanistische vernieuwing die was
afgestemd op de veranderde rol van de Heilige Stoel. Als hoofdstad van
het hertogdom van de Medici kreeg ook Florence een nieuwe stedelijke
inrichting. Nadat het Franse hof zich in 1528 in Parijs had gevestigd,
startte Frans I de herbouw van het Louvre. In 1561 riep Filips II Madrid tot
hoofdstad uit…In London installeerde het hof van de Stuarts zich in
Westminster en nadat de city door de Grote Brand van 1666 grotendeels
verwoest was, werd dit gedeelte van de stad heropgebouwd. De
Habsburgers vestigden zich pas in 1683, na de overwinning op de Turken
bij de Kahlenberg, in Wenen.’61
○ Aangroeiende macht van een gecentraliseerd gezag, steunend op een
toenemende schaalvergroting van de economische bedrijvigheid en de daarvoor
noodzakelijke afzetmarkten (nl. Inzet van koloniale ontginningen en wereldwijde
handel)
○ Door schaalvergroting van economische bedrijvigheid, steeds grotere
afhankelijkheidsrelatie/kloof tussen centrum/rijke machthebbers (hoofdstad,
handelsconcentratie) en periferie/arme ondergeschikten (regionale en lokale
centra, platteland, koloniën).
○ Samengaand met de machts-en economische concentratie,
bevolkingsaangroei van de (meestal hoofdstedelijke) centra: migratie nog
beperkt tot belangrijke residentiële en economische centra, zonder het in
hoofdzaak ruraal nederzettingspatroon van het territorium te doorbreken.
○ → Macht wordt systematisch gevestigd door
■ Monumentaliteit: symboolwaarde
■ Militaire efficiëntie en overzichtelijkheid: structureren van stad en
territorium (vestingen, kanalen, wegen / perspectivische assen)
60
Benevolo, De Europese Stad
61
idem
57
, Ontwerptheorie
samenvatting ppt’s + nota’s + reader
2020 - 2021
■ Dramatische effecten bereikt door de coherente conceptie van ruimte en
het samengaan van de samenstellende elementen ter onderlijning van het
globale resultaat → stadsplanning gericht op volk tegelijk aan het
spektakel/decor te onderwerpen (beklemtonen van totale
beheersing/bezetting van de ruimte) en te laten deelnemen (brood en
spelen: gevoel van verbondenheid met macht)
● “brood en spelen”
6.2. Verandering in Stedelijke context
● wereldwijde schaalvergroting en afhankelijkheidsrelaties: opheffing van ingeboren
begrenzing waarbinnen men zijn wereld waarnam ontwikkeling in wetenschappelijk
theorievorming: Newton en Descartes versus Copernicus (Renaissance): dynamiek,
oneindigheid vs evenwicht, begrenzing
○ “The awareness of the world as a limitless expanse was spreading, and this
widening of scale and experience was projected into the consciousness of the
individual being… This increasing complexity and size had to be mastered.
Unification and synopsis were the obvious means of coping with the new
problems. Isolation of the more or less self-contained space units of the
Renaissance… from the other parts of the city had to be abandoned, and
squares and streets had to be organically related to the entire urban area or at
least to large districts. A continuous flow of spatial utilities was the ideal. …
the closed, intimate, and restful square gave way to an open composition, to
movement and multiformity. The result was a unification on a large scale …
streets, squares and entire cities were conceived and built as coherent units.
Synopsis means, in this connection, optical synthesis … create conditions that
permit viewing the composition as a whole… (e.g) illusion as a legitimate
means of creating space…in other words, the use of theatrical effects’62
○ ‘After a period saturated with geometry, la maniera grande of the Baroque
appears like the eruption of primeval forces that absorb man into the
passionate movement of space and make him an active participant in the
play of light, coalescing forms, and contrasting effects. The cosmology of
Descartes is a typical product of the Baroque. He regards the universe as
infinite, devoid of empty space, and matter as uniform though of endless
variety in form and division. This universe is closely filled with matter without any
vacuum. Consequently, the movement of any particle of matter entails the
movement of all matter. This definition fits without any modification the nature
of Baroque city planning and architecture: infinity … through matter in motion;
in a more realistic sense, through space in motion produced by the excitement,
the restless and undulating plasticity of the projecting and receding volumes of
the buildings that enclose it. The quiet balance of the Renaissance squares and
streets gives way to movement and expansion; the circle to the oval; the
62
Gutkind, International history of city development, Volume IV, Urban development in southern Europe: Italy and Greece.
58
, Ontwerptheorie
samenvatting ppt’s + nota’s + reader
2020 - 2021
square to the rectangle; and limitation (van perspectief) to (eindeloze)
perspective views.’63
● Kenmerken
○ Oneindigheid, expansie
■ Renaissance: afzonderlijke elementen in de verf zetten
○ afsluiten van perspectief
○ onderscheiden van elementen
○ rechte lijnen
○ ommuurde tuin: begrensd
○ nevenschikking tuin en gebouw, stad: isolatie
○ nevenschikking elementen van de tuin: dambord
→ Geen hiërarchie in traject, structurele logica voor invulling percelen
(men hanteert criteria zoals kleur, bloeitijd, hoge struiken om wind
tegen te houden ⇒ pragmatiek/lokale redenen)
● Barok: alles wordt aan elkaar genaaid tot één ervaring
○ geen begrenzende elementen meer
○ geen hemel/lucht: 1 volume
○ krommen
○ muur weg, integraal stedelijk project: expansie
■ hek: volk kan de macht bekijken
○ tuin in dialoog met paleis: as-werking, symmetrie, coherentie
○ patroon opgebouwd rond as: hiërarchie → De ‘promenade’
wordt voorgeschreven door ruimtelijke aanleg. De beleving/het
spektakel staat centraal voor adel (in het decor) en het volk dat
door dubbel hekwerk aanschouwt.
63
idem
59
