Grondwettelijk recht
Algemene inleiding
Basisbegrippen en centrale thema’s van het
grondwettelijk recht
De grondwet
Betekenis en Functies van de grondwet
Declaration of Independance US: Thomas Jefferson
Déclaration des droits de l’homme et du citoyen
Angelo-Amerikaanse en Franse constitutionele teksten zijn geïnspireerd op charters uit de tijd van het
Ancien Régime in onze gewesten gesloten
Charter van Kortenberg (1312)
Blijde Inkomst van het Hertogdom Brabant (1356)
Plakkaat van Verlatinghe (1581) (dit was inspiratie voor Amerikaanse onafhankelijkheid)
Nederlandse staten verklaarde zichzelf onafhankelijk van de Spaanse troon
Functie 1: Democratische organisatie van de
overheidsmacht
Organisatie van de democratische machtsuitoefening: het instellen van een regering,…
Grondwet gemeenschap constitueert zich tot rechtsgemeenschap
Grondwet = primaire (belangrijkste/hoogste) bron binnen een rechtssysteem bevat regels over de
totstandkoming en de geldigheid van de overige rechtsbronnen
Niet-democratische grondwetten = façadegrondwetten
Functie 2: Beperking van de overheidsmacht
Geïnspireerd door John Locke (Two treatise of government) & Charles de Montesqieu
Door het verdelen van de overheidsmacht tussen diverse ambten,
instellingen of organen = machtenscheiding
Horizontale machtenscheiding = trias politica
Machten
Wetgevende functie
o Opstellen algemene regels
Uitvoerende functie
o Naleven algemene regels
Rechterlijke functie
o Beslechten geschillen betreffende de regels
1
, Montesqieu
Is hier de grondlegger van in zijn boek De l’esprit des lois = over de geest van de wetten
o Vergelijkende studie van bestaande regeringsvormen
Meer bepaald in het hoofdstuk Over de Engelse staatsinrichting (De la constitution
d’Angleterre)
o Brits systeem was volgens hem superieur
2 manieren waarop je deze functies kunt verdelen
Absolute machtenscheiding
o 3 overheidsfuncties kunnen zuiver worden afgebakend + zijn elk volledig
onafhankelijk
o Franse Grondwet van 1791
rechter had geen controle op handelingen UM momenteel is daar
jurisdictioneel dualisme = verschillende types rechtscolleges bestaan naast
elkaar
<-> angelsaksisch systeem: jurisdictioneel monisme: gewone
rechter is ook bevoegd voor geschillen tussen bestuur en burger
verbod van rechterlijke grondwettigheidscontrole
Hier kwam wel verandering in met oprichting Grondwettelijke
Raad
Machtsevenwicht/Checks and balances
o Machten moeten participeren in elkaars uitoefening
o Machten moeten samenwerken
o Machten moeten elkaar controleren
o minder machtsmisbruik
o Hiervoor koos Montesqieu & James Madison
James Madison
Verdedigde op basis van Montesqieu de complexe machtsevenwichten in de Amerikaanse
Grondwet
VS: afzonderlijke verkiezingen voor president en parlement (congres) presidentieel systeem en
geen parlementair systeem
Presidentieel systeem = sterker geneigd naar absolute machtsverdeling
Controle op uitvoerende macht: Art. 159 GW: hoven, rechtbanken en Raad van State passen besluiten
niet toe als ze in strijd zijn met hogere rechtsnormen
Controle op wetgevende macht: grondwettelijk hof
VS na revolutie: rechter werd gezien als bescherming tegen UM en WM
Federalist Papers:
- Auteurs: James Madison + Alexander Hamilton + John Jay
- Waarom: negatieve visie op voorgestelde Grondwet weg werken
Checks and balances VS
- President heeft veto, maar kan worden weggestemd bij 2/3 de meerderheid in congres
Verticale machtenscheiding = territoriale machtenscheiding
Verdeling vd macht over verschillende territoriaal omschreven overheden gelaagde rechtsorde
constitutioneel pluralisme (één gebied heeft meerdere grondwetten)
Verdeling van taken tussen lokale, regionale, supranationale en internationale niveaus
Bekendste vormen: federalisme en decentralisatie
2
, Als op één niveau een regering niet gevormd kan worden, heb je altijd nog een andere
Subsidiariteit beginsel: wat op een lager niveau beslist kan worden moet niet op een hoger niveau
besloten worden hoe kleiner de groep, hoe groter de impact
Door het verankeren van fundamentele en rechten en vrijheden
1215: Magna Carta
o Men kan je niet eeuwig opsluiten zonder vonnis
1356: Blijde Inkomst Brabant
1689: Bill of Rights (Engelse)
1789: Déclaration des droits de l’Homme et du Citoyen
1948 : Universele verklaring van de Rechten van de Mens
1950: Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens
(in de Amerikaanse grondwet stonden geen grondrechten toen de VS is opgericht, die van de VS zijn
vastgelegd in amendementen omdat die later pas zijn toegevoegd)
Er is altijd een spanning tussen eerste en tweede functie
De grondwet als maatschappelijk contract
Hobbes & Locke
Contract tussen vrije burgers
In de natuurstaat zijn wij allemaal vrij, door overheid op te richten staan wij die vrijheid af
Staat krijgt geweldsmonopolie
Staat moet onze persoonlijke vrijheid en grondrechten respecteren
Staat mag macht niet misbruiken
Grondwet in materiële en formele zin
Grondwet in materiële zin: het geheel van fundamentele regels over de organisatie en de beperking
van het overheidsgezag (enigste def die we moeten kennen)
Grondwet in formele zin: de grondwet zelf die in de codex staat
Grondwet in materiële en formele zin valt niet samen
Bv. BWHI is grondwet in materiële zin maar niet in formele zin
Bv. de procedure voor de vorming van een regering: Op federaal niveau neemt koning
initiatief, op Vlaams niveau: voorzitter grootste Vlaamse partij dit is niet opgenomen in de
grondwet in de formele zin
3 Classificaties
De grondwet en de democratievorm
Directe en representatieve democratie
Directe democratie
Bv. in de stadsstaten van het Oude Griekenland daar konden alle vrije mannelijke burgers
deelnemen, town meetings in VS
Bv. referenda, volksraadplegingen
Representatieve democratie
= indirecte democratie
Volk kiest vertegenwoordigers die het representeert
Enige werkbare vorm in grotere staat
3
, Manier om machtsmisbruik tegen te gaan
Nadelen
o Kloof tussen politici en burgers men pleit voor repressentatieve democratie aan
te vullen met de participatieve en deliberatieve democratie maar nadelen daarvan
zijn beperkte representativiteit en elitair karakter
Participatieve en deliberatieve democratie
Participatieve democratie
Doel: burger rechtstreeks bij het beleid te brengen bv. door volksraadplegingen/petitierecht
Deliberatieve democratie
Uit gesprekken, discussies
Je gaat random burgers loten bv. 100 en die gaan moeten discussiëren en daaruit haal je de
beslissing
Meerderheidsdemocratie en consensus- of pacificatiedemocratie
Meerderheidsdemocratie
De enigste besluitvormingsmethode die zorgt dat elke burger hun stem even zwaar gehoord
wordt is de meerderheid
Komt uit gelijkheidsbeginsel en ook vrijheid
Maar bij 2/3de meerderheid weegt de stem van de minderheid eigenlijk zwaarder door
Pacificatiedemocratie
Geïntroduceerd door Arend Lijphart
Breuklijnen
o In België is taal de belangrijkste
o Alarmbelprocedure, regering moet evenveel franstalige als nederlandstalige zijn
ookal zijn de Vlamingen met meer
De grondwet en de regeringsvorm
Parlementair systeem
Regering is
o of uit de meerderheid in het parlement samengesteld
o of politieke verantwoording aan het parlement verschuldigd
Enkel parlement wordt verkozen
Politieke samenhang tussen parlement en regering (is er niet in presidentieel systeem)
o Regering is verantwoording verschuldigt aan parlement, ministers kunnen op het
matje worden geroepen bij parlement
Politieke samenwerking tussen parlement en regering
Hoewel het uitgangspunt is dat het parlement de regering controleert, is het zwaartepunt
verschoven naar de regering regering kan beleid rechtstreeks omzetten in wetgeving
(hierdoor is het efficiënter)
Staatshoofd is onschendbaar en heeft vooral ceremoniële functie
Bv. VK
Presidentieel systeem
Apparte verkiezingen president en parlement
President maakt geen deel uit van parlement
De regering is verantwoording verschuldigd aan de president
Voegt scheiding der machten het hardst door
President in VS is afhankelijk van parlement om het beleid om te zetten
4
, o Die heeft een meerderheid nodig
Bv. Mexico
Semi-presidentiëel regime
Bv. Frankrijk door de Grondwet van de Vijfde Republiek
o President wordt rechtstreeks verkozen en heeft belangrijke bevoegdheden waarvoor
hij geen verantwoording moet afleggen
o President deelt uitvoerende functie met eerste minister en regering die wel politiek
afhankelijk van het parlement zijn
De grondwet en de staatsvorm
Heeft te maken met de verticale machtenscheiding
Soevereiniteit
hoogste gezag, hoogste macht (de soeverein is diegene die aan geen hogere macht is onderworpen)
Externe soevereiniteit
o Verwijst naar onafhankelijkheid van een land
Interne soevereiniteit
o Verwijst naar hoogste gezag binnen een land
Kompetenz-Kompetenz
Bevoegdheid van de bevoegdheid
Soevereiniteit ligt bij het niveau dat kan beslissen wie welke bevoegdheden krijgt
In België berust de Kompetenz-Kompetenz bij het federale niveau het wordt op het
federale niveau beslist wie voor wat bevoegd is
Eenheidsstaat, centralisatie en decentralisatie
Gecentraliseerde eenheidsstaat
Alle overheidsfuncties (wetgeving, rechtspraak & bestuur) worden uitgeoefend door
instellingen/organen die behoren tot het centrale bestuur
Wat wel kan: deconcentratie
overdragen van bepaalde taken van het bestuur naar lagere instanties/ambten
Deze instanties/ambten hebben geen rechtspersoonlijkheid + maken deel uit van centraal
niveau
Maar de centrale overheid hebben hier het hiërarchisch toezicht over overste kan zich in
plaats stellen van het ondergeschikte bestuur = substitutiebevoegdheid
Komt niet in hedendaagse democratieën voor
Gedecentraliseerde eenheidsstaat
Onderscheid tussen
Territoriale decentralisatie
o Algemeen omschreven bevoegdheden worden toegekend aan overheden bevoegd
voor een bepaald grondgebied
o Politieke vertegenwoordiging lokale democratie laagste niveau van
democratische inspraak
o Bv. gemeenten, provincies
Functionele decentralisatie
o Specifiek omschreven bevoegdheden aan overheidsdiensten die in een bepaald
beleidsdomein over expertise beschikken
o Doel: efficiënte en onafhankelijke besluitvorming
Kenmerken
5
, Besturen hebben eigen rechtspersoonlijkheid
Gedecentraliseerde besturen staan onder administratief toezicht (= bestuurlijk toezicht)
o Ze kan maar 2 dingen controleren: of het gedecentraliseerde bestuur heeft
gehandeld in overeenstemming met
Hogere normen
Het algemeen belang
o Het kan niet zich in de plaats stellen van het gedecentraliseerde bestuur en dan een
beslissing nemen
Bevoegdheden staan omschreven in (grond)wet
Geen kracht van wet
o Regels van de provincies gemeentes staan lager en moeten hogere normen
respecteren
Voorbeelden: Frankrijk, Nederland
Decentralisatie en federalisme sluiten elkaar niet uit! Bv. België
Federalisme
Autonome bevoegdheden worden toegekend aan geografisch afgebakende deelgebieden
Deelstaten staan niet onder toezicht en kunnen hun bevoegdheden volledig autonoom uitoefenen
Bv. Onderwijs, cultuur
o Stel Jan Jambon beslist alle subsidiëring volledig stop te zetten voor de
cultuurinstellingen federale overheid kan hier niks tegen doen want Vlaanderen is
autonoom
Federale overheid kan wel bevoegdheden hercentraliseren
Deelstaten kunnen participeren aan Kompetenz-Kompetenz omdat in de senaat zijn de deelstaten
vertegenwoordigt
Voordelen
Doet recht aan subsidiariteitsbeginsel (alles moet op een zo laag mogelijk niveau worden
gerelgeld)
Bestuur staat dichter bij burger
Democratische inspraak vergroot
Nadelen
Als je op centraal niveau meer doet kun je kostenbesparing en efficiëntiewinst hebben
Verschillende problemen eisen globale aanpak
Beleid ene regio heeft invloed op andere regio
o Bv. legaliseren van drugs in de ene regio kan voor overlast in de andere zorgen
3 vormen
Federale staat
Aanwezigheid
o Centrale (federale) niveau
o Deelstaten
Zijn autonoom (+ niet onderworpen aan toezicht)
Kunnen regels aannemen die kracht van wet hebben (dit kunnen lokale besturen
niet)
beide oefenen gezag uit over een bepaald deel van het grondgebied
Hoogste gezag berust bij centrale (federale) bestuursniveau bevoegdheden zijn terug te vinden in
federale grondwet
wijziging is enkel mogelijk door federale norm te wijzigen
6
, Deelstaten hebben inspraak in uitoefening kompetenz-kompetenz (bevoegdheid van de bevoegdheid)
ze zijn vertegenwoordigd in federale instellingen
Vaak vereiste voor gewone meerderheid
Bv. Canada, Duitsland, VS
Confederatie
Dit is geen staat, het is een internationaal samenwerkingsverband tussen soevereine staten
Basis, juridische grondslag: internationaal verdrag
We spreken eerder over lidstaten, verdragsstaten en niet over deelstaten
Hoogste gezag berust bij deelnemende staten zij beslissen bevoegdheden over te dragen aan
confederatie
Recht van secessie: staten kunnen eenzijdig uit de confederatie treden
Vaak vereiste voor unanimiteit/gekwalificeerde meerderheid
Bv. Europese Unie (volgens sommige), Republiek der Verenigde Provinciën (bestaat nu niet meer)
Federale Unie
Federatie van staten
Ligt tussen confederatie en federatie in
Samenwerkingsverband waar je kenmerken hebt van een federatie en confederatie
Er kan moeilijk worden vastgesteld welk niveau over de ultieme beslissingsbevoegdheid beschikt
Bv. Europese Unie (volgens sommige)
Visies op hoe centrale besluitvorming het best kan worden georganiseerd
Democratisch principe
Beslissingen moeten bij gewone meerderheid worden genomen
Iedere burger moet gelijke kansen hebben om politieke besluitvorming te beïnvloeden
stem van iedere burger dient even zwaar door te wegen
Federaal principe
Rechten van kleinere gebieden moeten worden beschermt tegen (electorale) overmacht
grotere deelstaten
Oplossing: tweekamerstelsel (oorspronkelijk Connecticut Compromise)
o Eerste kamer: vertegenwoordigt (gelijkheid) unieburger (one person, one vote)
o Tweede kamer: vertegenwoordigt deelstaten
Oplossing België: alarmbelprocedure
o Onze senaat is niet paritair samengesteld
Algemene kenmerken waaraan we de staatsvorm kunnen kennen
Centripetale – centrifugale systemen
Centripetaal: van veelheid naar eenheid
Oorspronkelijk: beslissen onafhankelijke staten samen te werken
Bv. VS, Duitsland, EU
Centrifugaal:
Devolutie van bevoegdheden
Bv. België, Spanje, VK
Residuaire bevoegdheden: de bevoegdheden die aan niemand zijn toebekend: in centripetale staten
blijven ze bij deelstaten, bij centrifugaal blijven ze meestal bij de centrale overheid
7
