WIJSGERIGE PEDAGOGIEK: DEEL 1
Inhoud cursus
- Geschiedenis betekent dat zaken kunnen veranderen
- 4 verschuivingen: Oudheid → Christendom/Middeleeuwen → Moderne tijd (16e 19e eeuw) → Hedendaagse
tijd
- Het ontstaan van de pedagogiek, de filosofie, de democratie, etc.
INLEIDING
Pedagogiek
= academische studie van het opvoeden
De essentie van opvoeden: Wat is opvoeden? (HANNAH ARENDT)
Opvoeden volgens Hannah Arendt:
- = het kind beschermen tegen de wereld en vooral de wereld beschermen tegen het kind
- Opvoeden is een ontmoeting tussen 2 generaties (dus de oude generatie dat al in de bestaande wereld leeft
en de nieuwe generatie)
- Essentie van opvoeden: de oude generatie moet aan de nieuwe generatie doorgeven wat ze belangrijk
vinden, want als niemand dit zou doorgeven dan zou de wereld vergaan
- Opvoeden is conservatief (het bewaren van een betekenisvolle wereld)
- Centraal in pedagogiek (volgens Arendt): niet het kind, maar de wereld (beschermen van de wereld)
- Het is belangrijk dat er nieuw leven komt, maar het kind of de nieuwe generatie is ook een vorm van
geweld; want ze hebben de mogelijkheid tot nieuwheid; dus dat wil zeggen dat ze opnieuw kunnen
beginnen met de wereld; het kan de wereld vernietigen of veranderen (dus het kind is niet onschuldig)
- Die mogelijkheid tot verandering van de manier van leven, maakt ons tot mensen en onderscheid ons van
dieren (leeuwen leven al jaren hetzelfde leven)
Link film ‘Children of men’: Wat als er geen wereld meer door te geven valt? Wat als er geen kinderen meer
geboren worden? → opvoeden verdwijnt
Wijsgerige pedagogiek
Historisch gezien:
- Oorspronkelijk verschilt de term ‘Pedagogiek’ niet met ‘Wijsgerig’
- Is Socrates een pedagoog of een filosoof? Dit is moeilijk te beantwoorden, omdat in het begin het
verschil tussen filosofie en pedagogiek niet duidelijk was
Nu:
- Wel een onderscheid tussen ‘wijsgerige pedagogiek’ en andere pedagogieken
- Wijsbegeerte (wijsgerige pedagogiek) = een ‘speculatieve’ bezigheid; tot kennis komen door na te
denken
- Bij andere pedagogieken gaan we op een ‘empirische’ manier kennis opbouwen; baseren op
observaties en wetenschappelijk onderzoek
- Wijsgerige pedagogiek is vandaag een onderdeel van een ruime discipline, waarin de klemtoon ligt op
empirisch onderzoek
Wijsgerige pedagogiek ≠ filosoferen over opvoeding
- De band tussen filosoferen en pedagogiek is cultureel en taalkundig bepaald; het is iets typisch voor de
Duitse en Franse pedagogische traditie (ook die van ons) → niet voor bv. de Engelse
1
, - Dat zie je duidelijk als je kijkt naar de Engelstalige wereld, daar spreken ze over ‘education studies’ (om
historische redenen bestaat daar geen discipline die overeenstemt aan wat wij pedagogische
wetenschappen noemen; education studies is een samenvoeging van andere disciplines (sociologie,
filosofie, biologie, etc.) die zich bezighouden met opvoeding)
- Pedagogiek wordt niet vertaald als ‘pedagogy’ want het betekent iets anders (= onderwijskunde)
- Voor ons is pedagogiek iets naast sociologie, filosofie, biologie, etc. = het is een autonome discipline
Wijsbegeerte en Pedagogiek
Ze zijn gelijkoorspronkelijk; historische reden:
Vroeger → geen noodzaak om betekenis te zoeken:
- Men ging ervan uit dat het menselijk leven gelijkaardig is als de wetten van de natuur (alles lag vast →
vader een smit = zoon een smit, je bent een meisje? = taak om kinderen te baren)
Later → wel noodzaak om betekenis te zoeken:
- In de Griekse stadstaat (6de en 5de Eeuw voor Christus) gebeurde de ontdekking dat niets ‘van nature’
gegeven is + dat er geen noodzaak zit in de manier waarop ze tot dan geleefd hebben + dat verandering
altijd mogelijk is
- Op dat moment ontstaat filosofie, pedagogiek, democratie, westerse kunst, de school (bv. de zoon van
de smit leert daar andere dingen dan het maken van hoefijzers, zo wordt hij geïnteresseerd in iets
anders), etc.
- Het besef groeide dat ze zelf vorm kunnen geven aan het leven + dat je opnieuw kan beginnen → men
moest hier over nadenken hoe dat te doen (= filosofische als pedagogische uitdaging)
- Een pedagogische uitdaging/ vraag als “hoe gaan we om met die nieuwe generatie?”
- Hierdoor ontstond spanning → dus balans zoeken tussen zelfvorming en vorming door anderen
- Opvoeden verschilt met indoctrinatie = de ander in zijn vrijheid laten (zelf opvoeden) en beslissingen
nemen voor de nieuwe generatie (vorm geven aan het leven en opnieuw beginnen met het leven zal
altijd mee gestuurd worden door anderen die ons iets willen bijbrengen)
Hierin zitten 2 centrale kwesties:
1. Hoe vorm geven aan het individuele leven en collectieve leven?
2. Hoe kunnen we een juiste verhouding vinden tussen zelfvorming en vorming door anderen (opvoeden
verschilt met indoctrinatie)
Filosoferen als een manier van leven
Men heeft vaak een verkeerd beeld over filosofen en wat zij doen ↔ in oorsprong is filosofie een manier om
vorm te geven aan het leven; met de idee dat er geen vaste manier van vorm geven aan het leven is (je kan
anders leven dan de vorige generaties)
➔ Filosofie heeft te maken met hoe we vorm geven aan het leven en hoe we de nieuwe generatie
hiermee kunnen helpen
Filosoof-zijn = (1) een heel bewuste keuze die komt met consequenties; (2) ‘werken aan zichzelf’, zichzelf
vormen/opvoeden (en dit vergt veel inspanning, oefening en aandacht!)
MOLLENHAUER: BOEK ‘VERGETEN SAMENHANG’ (1983)
- Het boek gaat over de essentie van opvoeden: wat bedoelen we met opvoeden?
- Mollenhauer spreekt negatief over opvoeden
- Het boek bevat uit het leven gegrepen voorbeelden van verkeerd gelopen opvoeding → het boek opent
met Kafka’s brief aan zijn vader (Kafka is bang van zijn vader), tevens haalt Mollenhauer Sartre zijn
situatie boven (die blij is dat zijn vader stierf)
- Dat opvoeding mis kan lopen ligt niet aan de individuen die hiervoor verantwoordelijk zouden zijn, maar
aan de complexiteit van het opvoeden zelf (er is iets aan opvoeden wat we moeilijk onder woorden
kunnen brengen)
2
, - Mollenhauer vroeg zich af of we dat erg moeten vinden dat opvoeden soms anders of fout loopt? →
Mollenhauer zijn antwoord is ‘nee, dat hoort bij opvoeden’
- Maar pedagogen maken zich wel zorgen over het fout lopen van opvoeden → volgens Mollenhauer
hebben zij het foute idee dat opvoeden altijd goed moet lopen + dat zij als pedagogen het recept
moeten ontwikkelen voor een goede opvoeding
- Dit is een verkeerde visie volgens Mollenhauer want dan gaan we ervan uit dat opvoeden iets is als
technisch handelen (= ‘p →q’ → wat een garagist doet als uw wagen kapot is: er is een probleem met
uw wagen → dus naar de garagist, want die heeft expertise (interventie dat uw probleem gaat
verhelpen) → hij lost het probleem op = gewenste resultaat)
- Stel dat opvoeden wel een technisch handelen zou zijn → bv. probleem: uw lief bedriegt u, expertise:
een pil wat maakt dat uw lief u niet meer bedriegt, resultaat: probleem opgelost → MAAR de kans is
groot dat je die pil niet zou gebruiken of indien wel, je later spijt zou krijgen, omdat de persoon er zelf
moet voor kiezen u graag te zien en u trouw te zijn + het is eigen aan een relatie dat de kans tot
mislukken erin zit (dit maakt het juist mooi)
- Opvoeden is ook iets waarbij we NIET willen technisch handelen: het gaat niet enkel over het oplossen
van een probleem of een last, er is meer aan de hand (dit onderzoekt Mollenhauer in zijn boek)
- OPVOEDEN IS DUS GEEN TECHNISCH HANDELEN
- Uiteraard hebben we bepaalde ‘resultaten’ voor ogen wanneer we opvoeden, maar in realiteit loopt
het dikwijls helemaal anders. De vraag is of we dat ‘erg’ moeten vinden: misschien verliezen we iets uit
het oog als we opvoeding zien als een technische kwestie
Opvoeden als technisch handelen: de case van het behaviorisme (WATSON EN SKINNER)
- Behaviorisme gaat ervan uit dat opvoeden een technisch handelen is
- Watson en Skinner (grondleggers van het Behaviorisme) hadden ongelijk → dachten heel extreem
- Behaviorisme = leertheorie die stelt dat mensen en dieren zaken leren door het toedienen of het
wegnemen van bepaalde prikkels (Bv. Skinnerbox: ratten leren op de juiste hendel te duwen om eten te
krijgen)
- Basisidee: je kan iedereen alles leren door het belonen en wegnemen van negatieve prikkels
- Watson: Ieder kind kan getraind worden om eender wat te worden als je maar de idee van het
Behaviorisme toepast (van advocaat tot bedelaar)
- Skinner: baby’s vroeg weghalen van de ouders en opvoeden in een kliniek, waarbij ze niet aan het
toeval worden overgelaten (zoals in het echte leven), maar aan een trainingsprogramma gebaseerd op
het Behaviorisme → Waarom? Omdat er veel misloopt in de wereld omdat mensen niet goed omgaan
met lijden/ pijnlijke momenten → Skinner denkt dat we hier anders en beter kunnen op reageren: door
gerichte manipulatie (het uitstellen van onmiddellijke behoeftebevrediging) leren kinderen reageren
met totale zelfbeheersing en perfecte frustratietolerantie (controle van de emoties) → Skinner zegt dat
kinderen dat zo opgevoed worden al van hun 6 jaar volwassen zijn (terwijl in zijn ogen anderen nooit
volwassen worden omdat ze geen controle hebben over hun emoties)
- Skinner baseert zich op opvoedingsmethoden van het verleden die gebaseerd zijn op zelfbeheersing en
frustratie tolerantie (Spartanen, Jezus) → vroeger werd dit met toeval gedaan en Skinner doet dit op
een systematische manier omdat hij de ideale maatschappij wil creëren (‘hemel op aarde’): een
maatschappij die puur gebaseerd is op het verstand
- Skinner gelooft in de maakbaarheid van de (toekomstige) samenleving, gedreven door een extreme
democratische gedachte = in het verleden is opvoeding te veel aan het toeval over gelaten: sommigen
hadden het geluk een betere opvoeding te krijgen dan anderen (bv. Britse elitescholen vs. ‘de grote
vuilnisbak’) → iedereen moet evenveel kans krijgen om het te maken in het leven → dus ‘geluk’ moet
worden gedemocratiseerd → door biologisch ouderschap te verbannen; iedereen voedt alle kinderen
op (leven in een commune) + de leerkracht verbannen; in plaats daarvan kwamen teaching machines (jij
beantwoordt vragen en de computer verbetert u als je fouten maakt) → zo zal het onderwijs niet
afhangen van de leerkracht (zijn slechte mood, etc.)
3
, MEIRIEU: pedagogie is geen technisch handelen (tekst: Faire l’école, faire la classe)
- Je kan pas opvoeden als: je het kind in zijn vrijheid laat + je gelooft in vormbaarheid (als je ervan uitgaat
dat alles al vastligt, dan heeft het geen zin om op te voeden, bv. het voorspellen via psychologie wat
iemand kan bereiken in het leven)
- Zo’n houding (er is meer in u dan u denkt) aannemen maakt het verschil (anders krijg je een self-
fulfilling prophecy: als ik denk dat ik het niet kan, lukt het niet)
- Maar die obsessie met vormbaarheid kan omslaan in extreme initiatieven betreffende opvoeding (zoals
het behaviorisme)
- Opvoeden vindt altijd plaats in het spanningsveld tussen sturen en vrijheid bieden → maar opvoeden
blijft altijd een vorm van sturen: luister naar mij + zelfopvoeding (nadenken over wat de opvoeder zegt)
MOLLENHAUER: opvoeden is geen technische kwestie
- Opvoeden is mensen in hun vrijheid laten → dus door deze vrijheid kunnen kinderen ook opvoeding
weigeren → dus mislukking gaat samen met het opvoeden
- Opvoeden behoort niet tot het technisch handelen, wel tot het ‘gebeuren’ → er gebeurt iets (het vindt
plaats, of we het nu willen of niet)
- Gebeuren’ betekent ook ‘geboren worden’: er zit in beiden een passiviteit; je kan het niet volledig
bepalen→ bij elke geboorte, kan er iets nieuws gebeuren en zijn er dus veranderingen mogelijk
(Aerendt) → enkel in de menselijke samenleving is er evolutie in generaties (en kunnen we dus
helemaal opnieuw beginnen → ≠ dieren die altijd hetzelfde leven blijven leven)
- Opvoeden is een interactie (gebeuren) tussen 2 generaties, waarbij de oudere generatie een
betekenisvolle wereld wil bewaren, door deze door te geven aan de nieuwe generatie
- In opvoeding staat het voortbestaan van de wereld op het spel
- De belangrijkste pedagogische vraag volgens Mollenhauer: waarom willen we kinderen? (waarom
willen we dat er een nieuwe generatie in het leven komt?) → het antwoord op die vraag: we willen dat
er een nieuwe generatie komt na ons, zodat datgene wat waardevol is blijft bestaan ook wanneer wij er
niet meer zijn (=existentiële kwestie: we weten dat we allemaal dood gaan, maar toch willen we allen
dat er na onze dood iets overblijft, we willen datgene doorgeven wat we belangrijk vinden) → wordt
getoond in de film ‘Children of Men’
Link film 1 ‘Children of Men’
Verhaal: de mens is onvruchtbaar geworden en kan zich dus niet meer voortplanten → resultaat: een wereld
waarin er geen nieuwe generatie meer is → mensen denken alleen aan zichzelf en willen zelf overleven → niet
heeft nog betekenis
➔ Scéne: school is een lege ruimte, het heeft geen betekenis meer want er zijn geen kinderen meer; dus
dient om te schuilen voor geweld
➔ Scéne: schilderij van Picasso heeft geen waarde meer voor de mensen
Later terug hoop op nieuw leven! Vrouw wordt zwanger
➔ Scéne: naam zoeken voor kind → de mama noemt het kind ‘Dillen’ → naam van Theo zijn overleden
zoon → wijst erop dat ze niet zomaar een naam geven aan het kind, maar een naam met betekenis
➔ Scéne: Theo stapt met vrouw en baby uit een gebouw → het kind begint te huilen en het geschiet stopt
→ er is terug hoop op een nieuw begin, volgende generatie
De essentie van opvoeden = zorg dragen voor de wereld (antwoord van Mollenhauer)
- Opvoeden = een existentiële taak = taak van levensbelang (als we niet zouden opvoeden en we sterven,
dan verdwijnt de wereld)
- Opvoeden gaat dus niet over ‘aardig zijn’ (= voor kindjes zorgen) → idee van Mollenhauer
- Anti-pedagogiek = pedagogiek waarbij voor kinderen zorgen wel centraal staat
4
