Week 1
Beantwoord de volgende vragen over de eerste twee hoofdstukken van het boek. Soms moet
je hierbij aanvullende informatie zoeken. Bovendien veronderstelt het boek soms termen en
namen als bekend, terwijl ze dat misschien niet bij iedereen zijn. Zoek de betekenis van deze
termen en namen dan zelf op (bv. islamisme, salafisten, hudud, Ennahda)
Hoofdstuk 1
1. Wie is Shadi Hamid? Wat is zijn achtergrond en vakgebied?
Shadi Hamid studeerde onder andere politieke wetenschappen aan de Oxford University.
Daarnaast studeerde hij aan de Georgetown University School of Foreign Service. Hij was
als onderzoeker betrokken bij het Stanford University Center on Democracy, Development
and the Rule of Law. In Jordanië onderzocht hij de deelname van islamisten aan het
democratische proces. Tevens was hij onderzoeker bij het American Center for Oriental
Research in Amman, waar hij onderzoek deed naar de relatie tussen de Moslim
Broederschap en de Jordaanse regering.1 Hij is dan ook erg thuis in de politieke
wetenschappen met een zwaar accent op de Islamitische invloed op de politiek. Hij werkt
bij een centrum voor het Midden-Oosten dat zich bezighoudt met public policy. Het
centrum – Brookings – is een soort denktank. Brookings is erg gericht op Amerikaanse
politiek en onderzoekt relaties tussen de V.S. en o.a. het Midden-Oosten. Het centrum
voorziet de Amerikaanse overheid regelmatig van beleidsadvies. Het centrum is dus
redelijk veel betrokken bij beleid omtrent het Midden-Oosten. Hamid is dus ook echt
gericht op beleid van Amerika in het Midden-Oosten, houd dat in je achterhoofd bij het
lezen van het boek.
Roy daarentegen heeft meer een achtergrond in religiewetenschap.
2. Wat is volgens de inleiding het hoofdonderwerp en het doel van dit boek, en wat is de
relatie tussen dat doel en de titel ‘Islamic Exceptionalism’?
De staten van het Midden-Oosten zijn over het algemeen kunstmatig gecreëerde staten
(door het Westen). Het hoofdonderwerp is verkenning van relatie tussen islam, religie en
politiek, staat.
Het doel van het boek is om de kracht van ideeën en hun rol in de existentiële gevechten
die de fundamenten van het Midden-Oosten hebben doen opschudden te duiden in plaats
van enkel zin te geven aan de trieste, angstaanjagende gebeurtenissen op zichzelf. De
auteur probeert daarbij de oorlogen en culturele diversiteit van het Midden-Oosten te
duiden en aan te geven in hoeverre de islam bijdraagt aan die polarisatie. De vraag is
daarbij of dit alles wordt veroorzaakt door religie of door politiek? Als deze twee al ooit
van elkaar kunnen worden gescheiden. Dit doel verhoudt zich in die zin tot de titel van het
boek, omdat de auteur aangeeft dat de visie over de verhoudingen tussen de islam (de
religie) en de politieke orde nu eenmaal anders is. Om diezelfde reden is het simpelweg
onwaarschijnlijk dat het Midden-Oosten het Westerse model gaat volgen van reformatie
gevolgd door verlichting waarin de religie geleidelijk aan in het privédomein wordt
geduwd en dus een seculiere staatsinrichting het gevolg is.
Om te benadrukken dat de fundamentele verschillen tussen de islam en het christendom
een belangrijke rol spelen in de staatsvorming van de landen van het Midden-Oosten heeft
1
https://cddrl.fsi.stanford.edu/people/Shadi_Hamid
1
, de auteur welbewust gekozen voor het woord ‘exceptionalism’, omdat zijns inziens dit
woord geen waardeoordeel omvat.
3. a) Wat is liberaal determinisme? Geef hierbij een voorbeeld uit de geschiedenis.
De idee van het liberaal determinisme is dat de geschiedenis zich onvermijdelijk beweegt
met de bedoeling naar een meer redelijke, seculiere toekomst. Seculier betekent dat er een
scheiding van geloof en staat is. De godsdienstige macht en de staatkundige macht zijn dan
dus niet in de handen van dezelfde persoon, dan wel instantie en hebben ook geen
beslissende invloed op elkaar. De gedachte is dat deze modernisering onvermijdelijk is,
omdat de modernisering die in het Westen is begonnen een superieur systeem is. Daarom
zal in de loop van de geschiedenis de rest van de wereld dat geleidelijk omarmen.
Eén van de eerste voorbeelden uit de Nederlandse geschiedenis waar enige kenmerken
van een beweging naar een meer seculiere staat in terugkomen, is mijns inziens de Unie
van Utrecht in 1579 en het Plakkaat van Verlatinghe. In de Unie van Utrecht werd door
een aantal gewesten van het huidige Nederland afgesproken dat er persoonlijke vrijheid
van godsdienst gold. Hiermee namen zij uitdrukkelijk afstand van de godsdienst die door
Filips II van Spanje hun werd opgelegd. Uiteindelijk bij het Plakkaat van Verlatinghe
maakten bepaalde gewesten ook formeel duidelijk dat zij Filips II niet meer als hun
heerser zagen en zetten zij hem dan ook af. Dit was een directe aanval op de toen
heersende leer van de godssoevereiniteit.
b) Waarom is de auteur het hiermee oneens? Illustreer je antwoord aan de hand van
concrete voorbeelden uit de tekst.
Hamid verzet zich tegen de opvatting van het liberaal determinisme, omdat de islam niet
te vergelijken is met andere religies. Vanwege de religie is het dus heel onwaarschijnlijk
dat de oosterse wereld hetzelfde pad volgen.
De auteur is niet van mening dat de idee van het liberaal determinisme ook heerst binnen
de islam. Hij meent namelijk dat veel Moslims – zelfs seculiere aanhangers – het idee van
een vorm van het kalifaat wel zien zitten. Daartoe draagt hij aan dat uit een enquête blijkt
dat 65% van de Moslims uit Egypte, Marokko, Pakistan en Indonesië, die de enquête
hebben ingevuld, voor het vereniging van alle Islamitische landen in één Islamitische staat
of Kalifaat is.
4. Op p. 14 stelt Hamid dat “the fear of being tarred with the brush of cultural essentialism
prevents us from fully appreciating the role that religion plays in the politics of the Middle
East.” (p. 8 eBook).
a) Zoek de definitie op van het begrip ‘cultural essentialism.’
Essentialisme is de idee dat mensen en dingen van nature karakteristieken hebben die
onveranderlijk zijn. Bij cultureel essentialisme gaat het dan ook om het categoriseren
van groepen mensen van andere culturen op basis van essentiële criteria.
Daarnaast omvat de idee dat het gedrag van mensen voor een deel kan worden
bepaald door de cultuur die mensen hebben.
V.b. uit publieke debat: islam is vrouwonvriendelijk en daarom kunnen we verklaren
dat moslims in de westerse wereld vrouwen aanranden en aanvallen.
2
, b) Wat bedoelt Hamid met deze uitspraak?
Essentialisme is eigenlijk een soort scheldwoord geworden; je kijkt veel te simpel als je als
essentialist naar gedragingen kijkt. Hamid meent echter dat dit te ver door is geschoten,
vanwege onderstaand.
Dat men erg terughoudend is met het stigmatiseren van in dit geval moslims en dat
dat in beginsel goed is, maar er wel toe kan leiden dat men over het hoofd ziet wat
voor wezenlijke rol religie speelt in de politiek van het Midden-Oosten.
Hij noemt als voorbeeld mensen die een zelfmoordaanslag plegen. Dergelijke mensen
kunnen dat om allerlei redenen doen (werkloos zijn, kansloos, etc.), maar religie is hier
echt de belangrijkste factor, omdat het sterven als martelaar gekoppeld is aan het
bereiken van het paradijs.
5. Is de auteur van mening dat het Europese verlichtingsmodel als voorbeeld kan dienen voor
de islamitische wereld of juist niet? Illustreer je antwoord aan de hand van de tekst.
Nee. Volgens hem is er geen reden aan te nemen dat islamitische hervorming zal leiden tot
liberalisme, zoals de Protestantste hervorming de weg vrijmaakte voor de verlichting en
uiteindelijk modern liberalisme. De historische volgorde waarin het proces in het Midden-
Oosten plaatsvindt, verschilt volgens Hamid op een aantal fundamentele punten:
• De Islam heeft al een soort hervorming gehad. Het Islamitisch modernisme van de eind
19e eeuw was een poging om de Islam gereed te maken voor de moderniteit. Het
Islamitisch modernisme was niet zoals de Protestantse hervorming een reactie op de
grote macht van de kerk, maar een poging om de uitdagingen van secularisatie,
Europees kolonialisme en het sluipende autoritarisme van het late Ottomaanse
tijdperk aan te gaan. De geestelijke macht was al redelijk beperkt en overgenomen
door de staten. Als de Protestantse hervorming dus kan worden gezien als het gevolg
van de alomvattende macht van de geestelijke instanties, dan zou het vreemd zijn te
verwachten dat een dergelijk proces ook in de Moslimwereld zou plaatsvinden.
▪ Ottomaanse Rijk stond 19e eeuw onder druk en daarom moest het Rijk
moderniseren. Kwamen naar Europees voorbeeld moderniseringen. Veel
belangrijker – hier doelt Hamid meer op – kwam in de Moslimwereld het idee
dat men achterliep op de westerse wereld, mede vanwege de kolonisatie.
Sommige moslimdenkers pasten dit toe op de Islam. Deze modernisten
verzetten zich dus niet alleen tegen de Europeanen, maar ook tegen het
religieuze establishment. Er waren dus al hervormers die zich afzetten en er
was dus al een reformatie.
• De islam is vanwege zijn fundamenteel andere relatie tot politiek beter bestand tegen
secularisatie.
• Liberalisme en seculier nationalisme zijn onwaarschijnlijke factoren om een stabiel,
legitieme orde in het Midden-Oosten te creëren. In het Midden-Oosten zijn deze
factoren namelijk waarschijnlijk niet genoeg om de eeuwenoude drang van de mens
naar het vormen van groepen via familiale en tribale lijnen en het uitsluiten van
anderen ter bescherming van het eigen voortbestaan te keren naar een grotere,
universele samenleving.
De reformatie was beweging tegen de katholieke kerk in de 15e en met name in de 16e
eeuw. Men kwam in opstand tegen de katholieke kerk op basis van de macht van de
katholieke kerk en ook omdat men andere geloofsideeën had.
3
, 6. Leg uit waarom volgens de auteur “Islam will need to play a significant role in the forging
of political community” (p.30)?
Staten hebben asabiyah (oftwel: sociale solidariteit of groepsbewustzijn) nodig om samen
te binden. Dit groepsbewustzijn zorgt voor cohesie en een gedeeld doel. De vorm die in de
Moslimwereld als meest verbindende factor voor deze sociale solidariteit wordt gezien is
de islam. Om die reden zal dus islam een grote rol moeten spelen bij het vormen van een
politieke gemeenschap, in het bijzonder op plaatsten waar de politieke gemeenschap op
het moment zwak is. Religie kan immers betekenis en legitimatie geven aan ideeën die
anders slechts tijdelijk zijn of lijken.
In West-Europa is de natie het bindmiddel, maar dat is in het Midden-Oosten minder
aanwezig vanwege de kunstmatige vorming van de staten. Door de kunstmatige vorming
is de binding van mensen bij de politieke gemeenschap zwakker en is dus een ander
bindmiddel nodig. De islam kan daar een rol bijspelen.
Kritiek Nanninga: moslims zijn echter onderling ook verdeeld.
Daarnaast zou het afdwingen van seculiere samenlevingen waarschijnlijk leiden tot zeer
veel geweld, omdat gelovigen die menen dat religie een centrale rol moet spelen dan
worden gedwongen om een keuze te maken tussen hun opvatting en hetgeen wordt
opgelegd.
7. Wat bedoelt Hamid op p. 32 met zijn uitspraak “Islamism, on the other hand, doesn’t
necessarily require Islamists.”?
Islamists worden aangeduid als mensen die menen dat de islam of islamitisch recht een
centrale rol in het politieke leven zou moeten spelen en dat het leven expliciet rond de
doelen van de islam moet worden georganiseerd.
Maleisië en Indonesië laten zien dat het zijn van islamist niet een vereiste is voor
islamisme. In Maleisië is 60% van de bevolking Moslim, maar zijn toch wetten gebaseerd
op de Sharia ingevoerd, die ook bij het overige, religieus gefragmenteerde, gedeelte van de
bevolking draagvlak genieten. Zelfs van de seculiere partijen. Ditzelfde geldt voor
Indonesië. Dit suggereert dat islamisme niet noodzakelijkerwijs over islamisten gaat, maar
over een bredere bevolking die openstaat voor het idee om de Islam een centrale rol te
laten vertolken op het gebied van recht en bestuur.
Shariawetgeving is sterker dan het idee van ideologieën en partijen. Er zijn andere partijen
die islamitische wetgeving kunnen invoeren.
8. Ben je het eens met de uitspraak op p. 33 “where many assume that democracy can’t exist
with Islamism, the opposite is more likely true”?
In die zin ben ik het met de auteur eens dat de islam zo diepgeworteld is in het Midden-
Oosten dat men in elk geval de islam niet moet buitensluiten van het proces. Het vanuit
het Westen afdwingen van een seculiere, democratische staat zal niet voldoende draagvlak
creëren in het Midden-Oosten. Dit zal enkel de bevolking meer tegen de overheid en dus
het democratische proces opzetten. Om die reden is dus de islam nodig om draagvlak te
creëren voor democratie. Daarnaast is het voor democratie mijns inziens vereist dat men
over gedeelde waarde en normen beschikt, zonder die gedeelde waarde en normen zal een
minderheid immers niet accepteren dat de meerderheid via het democratische proces de
regels uitmaakt, tenzij deze minderheid zwaar onderdrukt wordt maar dat is dan weer
4
