CHEMIE
OVERAL
4 HAVO
WWW.CHEMIEOVERAL.NOORDHOFF.NL
VIERDE EDITIE
EERSTE OPLAGE, 2012
AUTEURS
Marij Kabel-van den Brand
Bertie Spillane
ICT
Nico Kabel
Jack Kauw
Patrick van Kempen
EXPERIMENTEN
Iris Jaspers
Noordhoff Uitgevers
BOEK-21000.indb 1 15-10-12 16:05
, Colofon
Omslagontwerp: Lava, Amsterdam, Foto omslag: C. Nuridsany & M. Perennou/Science Photo Library
Ontwerp binnenwerk: Marieke Zwartenkot, Amsterdam, i.s.m. Robin Peterman, Oss
Opmaak: PrePressMediaPartners, Wolvega
Technisch tekenwerk: DDCom, Veldhoven
© 2012 Noordhoff Uitgevers, Groningen, The Netherlands.
Behoudens de in of krachtens de Auteurswet van 1912 gestelde uitzonderingen mag niets uit deze uitgave worden verveel
voudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij
elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enig andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming
van de uitgever. Voorzover het maken van reprografische verveelvoudigingen uit deze uitgave is toegestaan op grond van
artikel 16h Auteurswet 1912 dient men de daarvoor verschuldigde vergoedingen te voldoen aan Stichting Reprorecht
(postbus 3051, 2130 KB Hoofddorp, www.reprorecht.nl). Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen,
readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) kan men zich wenden tot Stichting PRO (Stichting Publicatie-
en Reproductierechten Organisatie, postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp, www.stichting-pro.nl).
All rights reserved. No part of this publication may be reproduced, stored in a retrieval system, or transmitted, in any form or by
any means, electronic, mechanical, photocopying, recording or otherwise without prior written permission of the publisher.
ISBN 978-90-11-11374-9 243255
00-Chemie Overal Uitw 4havo-VW.indd 2 23-10-12 08:31
, Inhoud
1 Scheiden en reageren 4
2 Bouwstenen van stoffen 13
3 Stoffen en reacties 27
4 Moleculaire stoffen 40
5 Zouten en zoutoplossingen 51
6 Reacties van zouten 69
7 Koolstofverbindingen82
BOEK-21000.indb 3 15-10-12 16:05
, 1 Scheiden en reageren
1.1 Chemie om je heen i 1 Alcohol en water zijn in alle verhoudingen meng
baar (beide zijn hydrofiel): oplossing.
2 Water is een hydrofiele vloeistof en wasbenzine
B 1 een hydrofobe: een emulsie.
a 1 mengsel 3 Krijt lost niet op in water: er ontstaat een
2 mengsel suspensie.
3 zuivere stof 4 Suiker is hydrofiel en lost op in water: een
4 mengsel oplossing.
5 mengsel 5 Water is hydrofiel en slaolie is een hydrofobe
6 mengsel vloeistof: een emulsie.
7 zuivere stof j 1 De stof kan gaan verdampen: dit is een fase
8 zuivere stof (vaak is bij de pakken suiker die je in verandering, de moleculen zelf veranderen niet,
de winkel koopt een kleine hoeveelheid van een maar krijgen een grotere afstand tot elkaar.
stof bijgemengd die ervoor moet zorgen dat de 2 Er treedt thermolyse op: de stof ontleedt. Dit is
suiker niet gaat plakken) een chemische reactie en daarbij veranderen de
9 mengsel moleculen wel.
b Een zuivere stof heeft een smeltpunt en een kook 3 Er treedt een verbrandingsreactie op: de (brand)
punt. Een mengsel heeft een smelttraject en een stof wordt boven zijn ontbrandingstemperatuur
kooktraject. met behulp van zuurstof omgezet in oxiden.
c De index is het getal dat in een molecuulformule k 1 Sb
rechts onder elk symbool staat. De index geeft het 2 Sn
aantal atomen van elke soort in het molecuul weer. 3 Zn
d Een cafeïnemolecuul bevat 26 atomen: 8 atomen 4 Ca
koolstof, 12 atomen waterstof, 2 atomen zuurstof en 5 Sr
4 atomen stikstof.
e,f De moleculen van een element bestaan uit één
soort atomen, de moleculen van een verbinding
bestaan uit verschillende soorten atomen. 1.2 Zuivere stoffen en
1 Waterstof: één soort atomen: element
2 Ammoniak: twee soorten atomen: verbinding mengsels
3 Glucose: drie soorten atomen: verbinding
4 Zwaveldioxide: twee soorten atomen: verbinding
5 Water: twee soorten atomen: verbinding A 2
6 Stikstof: één soort atomen: element a Nee, het is een mengsel van verschillende gassen,
7 Waterstofperoxide: twee soorten atomen: voornamelijk zuurstof en stikstof.
verbinding b Nee, het is een mengsel van water en opgeloste
8 Ozon: één soort atomen: element zouten.
9 Alcohol: drie soorten atomen: verbinding
10 Fosfor: één soort atomen: element A 3
g Waterstof, stikstof, zuurstof, fluor, chloor, broom en Cola is een mengsel. Daarin zitten net zoveel verschil
jood lende molecuulsoorten als er stoffen in zitten: water
h 1 Br2 moleculen, koolstofdioxidemoleculen, suikermoleculen
2 CH4 en fosforzuurmoleculen.
3 CO2
4 H2SO4
5 Cl2
4 Hoofdstuk 1 © Noordhoff Uitgevers bv © Noo
BOEK-21000.indb 4 15-10-12 16:05
OVERAL
4 HAVO
WWW.CHEMIEOVERAL.NOORDHOFF.NL
VIERDE EDITIE
EERSTE OPLAGE, 2012
AUTEURS
Marij Kabel-van den Brand
Bertie Spillane
ICT
Nico Kabel
Jack Kauw
Patrick van Kempen
EXPERIMENTEN
Iris Jaspers
Noordhoff Uitgevers
BOEK-21000.indb 1 15-10-12 16:05
, Colofon
Omslagontwerp: Lava, Amsterdam, Foto omslag: C. Nuridsany & M. Perennou/Science Photo Library
Ontwerp binnenwerk: Marieke Zwartenkot, Amsterdam, i.s.m. Robin Peterman, Oss
Opmaak: PrePressMediaPartners, Wolvega
Technisch tekenwerk: DDCom, Veldhoven
© 2012 Noordhoff Uitgevers, Groningen, The Netherlands.
Behoudens de in of krachtens de Auteurswet van 1912 gestelde uitzonderingen mag niets uit deze uitgave worden verveel
voudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij
elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enig andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming
van de uitgever. Voorzover het maken van reprografische verveelvoudigingen uit deze uitgave is toegestaan op grond van
artikel 16h Auteurswet 1912 dient men de daarvoor verschuldigde vergoedingen te voldoen aan Stichting Reprorecht
(postbus 3051, 2130 KB Hoofddorp, www.reprorecht.nl). Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen,
readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) kan men zich wenden tot Stichting PRO (Stichting Publicatie-
en Reproductierechten Organisatie, postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp, www.stichting-pro.nl).
All rights reserved. No part of this publication may be reproduced, stored in a retrieval system, or transmitted, in any form or by
any means, electronic, mechanical, photocopying, recording or otherwise without prior written permission of the publisher.
ISBN 978-90-11-11374-9 243255
00-Chemie Overal Uitw 4havo-VW.indd 2 23-10-12 08:31
, Inhoud
1 Scheiden en reageren 4
2 Bouwstenen van stoffen 13
3 Stoffen en reacties 27
4 Moleculaire stoffen 40
5 Zouten en zoutoplossingen 51
6 Reacties van zouten 69
7 Koolstofverbindingen82
BOEK-21000.indb 3 15-10-12 16:05
, 1 Scheiden en reageren
1.1 Chemie om je heen i 1 Alcohol en water zijn in alle verhoudingen meng
baar (beide zijn hydrofiel): oplossing.
2 Water is een hydrofiele vloeistof en wasbenzine
B 1 een hydrofobe: een emulsie.
a 1 mengsel 3 Krijt lost niet op in water: er ontstaat een
2 mengsel suspensie.
3 zuivere stof 4 Suiker is hydrofiel en lost op in water: een
4 mengsel oplossing.
5 mengsel 5 Water is hydrofiel en slaolie is een hydrofobe
6 mengsel vloeistof: een emulsie.
7 zuivere stof j 1 De stof kan gaan verdampen: dit is een fase
8 zuivere stof (vaak is bij de pakken suiker die je in verandering, de moleculen zelf veranderen niet,
de winkel koopt een kleine hoeveelheid van een maar krijgen een grotere afstand tot elkaar.
stof bijgemengd die ervoor moet zorgen dat de 2 Er treedt thermolyse op: de stof ontleedt. Dit is
suiker niet gaat plakken) een chemische reactie en daarbij veranderen de
9 mengsel moleculen wel.
b Een zuivere stof heeft een smeltpunt en een kook 3 Er treedt een verbrandingsreactie op: de (brand)
punt. Een mengsel heeft een smelttraject en een stof wordt boven zijn ontbrandingstemperatuur
kooktraject. met behulp van zuurstof omgezet in oxiden.
c De index is het getal dat in een molecuulformule k 1 Sb
rechts onder elk symbool staat. De index geeft het 2 Sn
aantal atomen van elke soort in het molecuul weer. 3 Zn
d Een cafeïnemolecuul bevat 26 atomen: 8 atomen 4 Ca
koolstof, 12 atomen waterstof, 2 atomen zuurstof en 5 Sr
4 atomen stikstof.
e,f De moleculen van een element bestaan uit één
soort atomen, de moleculen van een verbinding
bestaan uit verschillende soorten atomen. 1.2 Zuivere stoffen en
1 Waterstof: één soort atomen: element
2 Ammoniak: twee soorten atomen: verbinding mengsels
3 Glucose: drie soorten atomen: verbinding
4 Zwaveldioxide: twee soorten atomen: verbinding
5 Water: twee soorten atomen: verbinding A 2
6 Stikstof: één soort atomen: element a Nee, het is een mengsel van verschillende gassen,
7 Waterstofperoxide: twee soorten atomen: voornamelijk zuurstof en stikstof.
verbinding b Nee, het is een mengsel van water en opgeloste
8 Ozon: één soort atomen: element zouten.
9 Alcohol: drie soorten atomen: verbinding
10 Fosfor: één soort atomen: element A 3
g Waterstof, stikstof, zuurstof, fluor, chloor, broom en Cola is een mengsel. Daarin zitten net zoveel verschil
jood lende molecuulsoorten als er stoffen in zitten: water
h 1 Br2 moleculen, koolstofdioxidemoleculen, suikermoleculen
2 CH4 en fosforzuurmoleculen.
3 CO2
4 H2SO4
5 Cl2
4 Hoofdstuk 1 © Noordhoff Uitgevers bv © Noo
BOEK-21000.indb 4 15-10-12 16:05
