Samenvatting Stress en gezondheid
Hoorcollege 1 Introductie
Introductie tot stress
Definitie van stress
Iedereen weet wat stress is, maar we weten het toch niet helemaal want er zijn verschillende
definities. Er is dus niet echt consensus over wat stress is. De eerste definitie geeft aan dat de
perceptie van de persoon belangrijk is om te kijken wat stress is. Als je denkt dat je het niet alleen
aankan dan kan het zorgen voor stress. De definitie: “Een toestand of gevoel ervaren wanneer een
persoon van mening is dat de eisen de persoonlijke en sociale middelen die het individu kan
mobiliseren, overstijgen. "
De tweede definitie is meer fysiologisch. Het is een beloop van wat er gebeurd wanneer we stress
ervaren. De definitie: "Een constellatie van gebeurtenissen, bestaande uit een stimulus (stressor) die
een reactie op de hersenen op gang brengt (stressperceptie), die fysiologische vecht- of
vluchtsystemen in het lichaam activeert (stressreactie)."
Verschuiving in stressvolle gebeurtenissen ...
Als het gaat om het ervaren van stress is er een wisseling geweest in de afgelopen tijd. Heel vroeger
was er sprake van acute fysieke crisis (aangevallen door wild dier) of chronische fysieke crisis (tekort
aan voedsel voor lange periode). De laatste jaren is er een verschuiving gekomen naar een meer
psychologische crisis, sociale crisis of lange psychologische crisis (stress van werk, erbij horen etc.).
Als je kijkt naar de ‘oude’ stress dan zien we het nog bij dieren terwijl bij mensen meer de stress van
de laatste jaren een rol speelt.
Waarom is het belangrijk om stress & gezondheid te studeren?
Klinische casus 1
“Een 45 jaar oude vrouw vond haar man dood in huis. Ze kwam bij de eerste hulp terecht. Haar
symptomen waren ernstige pijn op de borst, maar geen obstructie van de kransslagader.” De
diagnose is takotsubo cardiomyopathy hierbij zet het hart ineens heel erg uit en blijft ook verwijd
waardoor er allemaal klachten kunnen ontstaan.
Deze vrouw heeft dezelfde symptomen als bij een hartinfarct, maar de aanleiding van het takotsubo
cardiomyopathy heeft te maken met het hart-en-vaatstelsel dat beschadigd is. Het wordt veroorzaakt
door het ervaren van een stressvolle gebeurtenis, zoals de dood van haar man. Je ziet hoe het in hele
acute situaties stress effect kan hebben op onze gezondheid.
Klinische casus 2
“Een 32 jaar oude man verloor zijn baan een jaar geleden en zijn vriendin heeft het 6 maanden
geleden uitgemaakt. Hij is opgenomen in het ziekenhuis voor lever problemen.” Dit komt door
langdurige stress alcoholgebruik ziekte.
Dit is meer een chronisch beloop van hoe stress invloed kan hebben op je gezondheid. De man had
langdurige stress door verschillende oorzaken en is daardoor gaan drinken. Deze consumptie heeft
ervoor gezorgd dat hij een ziekte heeft ontwikkeld.
Hartziekte bij stressniveau
Je ziet binnen hart-en-vaatziekte hoeveel mensen aangeven
dat ze stress ervaren. De grafiek gaat erover hoe vaak ze zich
kalm voelen oftewel geen stress hebben. Je dat dat 25% zich
niet echt kalm voelt.
Pagina 1 van 83
,Stress en gezondheid
Verschillende manieren waarop stress invloed kan hebben op gezondheid:
Stress gezondheid (acuut)
Stress psychologische problemen gezondheid
Stress psychologische problemen gedragscomponenten gezondheid
Stress in klinische praktijk
In de klinische praktijk zien we terug dat mensen die stress ervaren ziektes kunnen ontwikkelen
waarbij ze niet fysiek ziek zijn geweest, maar door stress dit wel gaan ontwikkelen. We zien ook terug
dat mensen meer mentale problemen gaan ontwikkelen en het een negatief effect heeft op herstel
nadat mensen een ziekte hebben gehad (bv. na operatie hoge niveaus van stress, ze herstellen ook
moeilijker en blijven langer in het ziekenhuis liggen).
Het heeft negatief effect op behandelingen die worden aangeboden, want ze zijn minder trouw aan de
behandeling. Het heeft ook een negatief effect op de patiënt-arts communicatie. Binnen de klinische
praktijk zien we het op veel vlakken terug.
Wat wordt beschouwd als een ‘not done’ uitleg ...
Mensen die de ziekte hebben ontwikkeld als we
gaan kijken naar hoe we het kunnen verklaren. In
de top 3 staan depressie, overspannenheid en
vermoeidheid dat ze niet willen horen als reden
voor de ziekte. Dit zijn aandoeningen waarbij
stress een grote rol speelt. Hierdoor is de
communicatie met de arts ook heel belangrijk.
Definitie van stress
Dit is de juiste definitie van stress: "Een toestand of gevoel dat wordt ervaren wanneer een persoon
merkt dat de eisen de persoonlijke en sociale middelen die het individu kan mobiliseren, te boven
gaan." (psychologisch perspectief)
Homeostase
Als je biologisch zou kijken dan zeggen we dat alles in principe een stressor is wat homeostase zal
verstoren in ons lichaam. Homeostase zijn de ideale waardes in je lichaam van zuurstof, temperatuur
etc. Alles wat dat verstoord wordt gezien als stress. Het brein zoekt naar homeostase.
Een stressfactor kan alles zijn dat de homeostase verstoort; stress-respons is de actie van het
lichaam om de homeostase te herstellen.
Is stress slecht?
Stress kan ervoor zorgen dat het je helpt om te overleven, maar kan er ook voor zorgen dat je ziek
wordt. Adaptief zorgt ervoor dat je gewaarschuwd wordt en je lichaam zich klaar kan maken. Op het
moment dat je te dicht bij de trainrails staat en je hersenen denken gevaar dan is het goed. Je
stressrespons is ook getriggerd en dan is het nuttig. Stress is pas ongezond als het chronisch wordt.
Adaptief Disruptief
Acuut Chronisch
Korte duur Lange duur
Snel herstel Langzaam herstel
Het lichaam voorbereiden op gevaar Vroeg begin
Gevaar signaleren Het lichaam voorbereiden op ??
Wat signaleren ??
Pagina 2 van 83
, Je kunt zien op de bovenste lijn dat het gaat om minuten/uren
en er is een begin en een duidelijk eindpunt. Het is niet erg
dat je het vaker ervaart als je lichaam maar herstelt.
Het wordt minder goed als de stressoren niet echt een einde
hebben en lang duren en er helemaal geen herstel is. Dat is
chronische stress wat maanden of jaren kan duren.
Positieve consequenties van blootstelling aan stress
Stress heeft zeker ook positieve effecten en consequenties. De kortdurende stress verhoogt de
immuun-bescherming. Als iemand stress heeft vlak voor de vaccinatie dan werkt dit ook beter omdat
je immuunsysteem even geactiveerd is en beter reageert op de lichamen die worden ingespoten,
waardoor het een betere respons ontwikkelt. Acute stress kan er ook voor zorgen dat mentale en
fysieke prestaties verbeteren.
Chronische stress zorgt ervoor dat auto-immuun symptomen worden onderdrukt. De aanmaak van
bepaalde stoffen zorgt ervoor dat het immuunsysteem wordt onderdrukt waardoor de symptomen
minder worden. Dit moet niet te lang duren want dan is het ook niet goed.
Negatieve consequenties van de blootstelling aan stress
Er zijn voor- en nadelen voor het ervaren van stress en het is afhankelijk van hoelang een stressor
duurt en of het adaptief is of juist helemaal niet.
De negatieve consequenties:
Korte termijn Lange termijn
Emotioneel niveau – negatieve stemming Gezondheid/ziekte
+ auto-immuunziekte
+ cardiovasculaire ziekte
+ kanker
Cognitief niveau – concentratie, geheugen
Gedragsniveau – roken, alcohol
Biologisch niveau – immuun, endocriene
Wat gebeurt er wanneer het lichaam stress ervaart?
Geschiedenis van stress
Als we kijken naar de belangrijke mensen die dit hebben bestudeerd dan begon Darwin dat een
organisme die instaat is om aan te passen langer zal leven. Dit heeft te maken dat als er dreigende
situatie is dat ze langer in staat zijn te overleven. Later kwam Claude Bernard, die zei dat onze
innerlijke staat, hoe die is en de omgeving van organismen stabiel moet stabiel. Want dan kun je je
goed aanpassen aan de omgeving. Dit waren de beginselen om te verklaren hoe verandering effect
op ons kan hebben en wanneer we in staat zijn het beste te overleven. Dit noemde hij milieu interieur.
Cannon kwam met stress response en het belang daarvan. Hoe een organisme zich kan aanpassen
in een omgeving die een stressor bevat. Hij kwam met fight or flight. Dit is meer gericht op het feit dat
je lichaam stress ervaart dat je lichaam zich voorbereidt om te vechten of vluchten.
Het autonome zenuwstelsel
We zien het autonome zenuwstelsel. Deze bestaat uit vrijwillige
zenuwstelsel dus zelf bepalen hoe we dingen aansturen en dit
systeem waarbij we geen controle hebben (autonoom). Dit speelt
een belangrijke rol bij fight or flight. Parasympatisch werkt bij rust
en sympathisch werkt bij activatie.
De communicatie binnen dit zenuwstelsel vindt plaats via
neurotransmitters (korte afstand) en hormonen (lange afstand).
Pagina 3 van 83
,CZS en endocriene systeem
CZS bestaat uit hersenen,
ruggenstelsel en zenuwen en
daarbinnen nog endocriene
systeem en die werken samen.
Het CSZ wordt aangestuurd vanuit
de hersenen via neurotransmitters.
Dit is de eerste reactie. Het
endocriene systeem ook via de
hersenen en dit is een secundaire
reactie van stressrespons dus via
hormonen.
Binnen het CSZ gaat het dus meer om neurotransmitters en bij endocriene systeem worden de
hormonen meer aangestuurd.
Signalering
Er zijn twee belangrijke processen die te maken hebben met signalering:
CNS sympathisch adrenomedullair systeem hormonen (SAM)
o De eerste reactie van stressrespons waarbij adrenaline en noradrenaline wordt
aangemaakt. Dit is hetgeen wat door Cannon het eerst beschreven is.
Hypothalamus hypofyse (pituitary) bijnieren (adrenal gland) hormonen (HPA-as)
o Cortisol (hormoon) zorgt ervoor dat de stressrespons aanblijft
De SAM en HPA-as interacteren met elkaar.
Stress respons hormonen
SAM HPA-as
Adrenaline (epinephrine) Glucocorticoids
+ Cortisol!
+ Steroïde
+ Oestrogeen
+ Progesteron
+ etc.
Noradrenaline (norepinephrine)
Glucocorticoïd hormoon vrijlating (HPA-as)
Dit is nog een plaatje van HPA-as. Het begint in de
hersenen nadat adrenaline vrij is gekomen en in principe
worden er na een paar minuten glucocorticoïd
vrijgemaakt. Die werking volgt een paar minuten
erachteraan.
Extra activering van stresshormonen ...
Er zijn nog meer stresshormonen die geactiveerd worden:
Alvleesklier
Pagina 4 van 83
, o Glucagon – zorgt ervoor dat energie vrijkomt in de bloedbaan
Hypofyse
o Prolactine – seksdrive gaat omlaag
o Vasopressine – bloeddruk gaat omhoog dus ook de hartslag. Je lichaam wordt actief
Hypofyse + hersenen
o Endorfine – pijnperceptie gaat omlaag
o Enkephalins
Maar… ook remming van hormonale systemen tijdens stress
Tijdens stress zijn er ook hormonen die ervoor zorgen dat er inhibitie is van bepaalde gedragingen. De
hormoonproductie hiervan wordt stilgelegd als je actief moet zijn. Het gaat om reproductieve
hormonen zoals oestrogeen en testosteron. Daarnaast geldt dit ook voor het groeihormoon zoals
insuline (zorgt voor opslag energie).
Onderzoek van Hans Selye
Hans Selye (1907 – 1982)
De werking van de HPA-as is onderzocht door Hans Seyle. Wat gebeurt er door de activatie van de
HPA-as en die heeft hij toegevoegd aan het systeem.
"Elke stress laat een onuitwisbaar litteken achter, en het organisme betaalt voor zijn voortbestaan na
een stressvolle situatie door een beetje ouder te worden."
Algemeen adaptatie syndroom (GAS; general adaptation syndrome) – H. Selye
De stressrespons of het omgaan van stress maakt bepaalde fasen door. Blootstelling aan stress zorgt
voor bepaalde fysiologische respons die je kunt indelen in:
Alarmfase: lichaam is actief, hoge niveaus adrenaline, je lichaam wil iets gaan doen
o Boost van adrenaline
o Verhoging van energie
o Fight or flight
Resistente fase: respons wordt minder want je lichaam is aan het wachten om iets te gaan
doen. Is aan het vechten tegen de stress. Overlevingsmodus. Je ziet hier al hogere niveaus
van cortisol vergeleken met adrenaline die je in de eerste fase zag
o Herstel
o Omgaan met stress als er geen herstel kan plaatsvinden
o Het lijkt erop of je aan het ‘omgaan’ (coping) bent met stress
Exhaustion fase: je lichaam heeft het opgeheven, stress heeft gewonnen. Je hebt hoge
niveaus van cortisol, maar je bent uitgeput. Klachten met immuunsysteem, nieren of hart-en-
vaatziekte
o De strijd tegen stress opgeven
Symptomen geassocieerd met de fases van stress
Alarmfase:
Energie
[Er kunnen ook acute fases ontstaan, zoals takotsubo cardiomyopathy]
Resistente fase:
Irritatie
Frustratie
Slechte concentratie
Pagina 5 van 83
,Exhaustion fase (na te lang doorgaan in resistente fase):
Vermoeidheid
Burn-out
Angst/depressie
Korte samenvatting van GAS
Alarm fase verhoging adrenaline
Resistente fase verhoging cortisol
Exhaustion fase beschadiging aan lichaam (vb. immuun, nieren etc.)
Seyle vond stress een fysiologische respons. Dit is een niet-specifieke respons van het lichaam naar
elke behoefte en bedreiging.
De reactiviteithypothese
Stressor gaat gepaard met fysiologische respons….
Dit geeft duidelijk weer wat de reactiviteithypothese is. Op moment van stressor zie je dat de
fysiologische respons mooi om de stressor is heen gevouwen. Zo zou het stressrespons moeten
werken, maar wat kan er tegen zijn als je vanuit psycholoog naar dit model kijkt?
Wat zou een argument kunnen zijn van een psycholoog tegen de ‘conclusies’ van H. Selye's
theorie?
Psychologen kijken naar stress
Mason (1975) zei dat de reactie tot stress varieert tussen individuen en binnen individuen (tijd). Het is
dus niet zo simpel als we in de hypothese hierboven zagen. Burchfield (1979) zei dat het niet
aanpassen aan chronische stress duidt op psychologische en niet op fysiologische uitputting.
Model voor verlengde activering
Een stressor kan zich gaan gedragen zoals Seyle voorstelde, maar stress heeft ook effect op de
gezondheid dus gedraagt zich niet altijd zo. Een stressor heeft alleen invloed op onze gezondheid
als het fysiologische effect langdurig is (bijv. Treedt lang voor de stressfactor op of herstelt
langzaam). Stress is slecht als het te vroeg, te veel of niet kan herstellen.
Michigan stress model (Kahn et al., 1964)
Je hebt een objectieve stressor die
invloed heeft op een subjectieve
stressor. Dit kan leiden tot een
stressreactie en uiteindelijk gezondheid
en ziekte. Dit proces kan worden
beïnvloed door persoonlijkheid en
sociale support.
Pagina 6 van 83
, Wat psychologen concluderen
Stress is niet puur fysiologisch, want dan zal het niet schadelijk zijn en dat is het wel. Ons lichaam
reageert op stress afhankelijk van de psychologie daaromheen. Niet iedereen heeft dezelfde
stressrespons. Het verschil per persoon en situatie hoe de stressrespons is. Afhankelijk van waar en
hoe oud je bent kun je er anders op reageren.
De cirkel van stress (Reznick 1989)
De cirkel van stress gaat over de psycho-biologische respons op stress. Als je stress wilt meten
dan moet je daarbij niet alleen de psychologische componenten of fysiologische componenten meten,
maar beide. Het meten van zowel psychologische en fysieke componenten gebeurt in 4 componenten:
Rustende grondfase
Spanningsfase
Reactiefase
Hulpfase
Je meet de frequentie, duur en intensiteit van de stress.
Stressrespons activatie
Stressrespons activatie gebeurt bij alles dat de homeostase uit balans kan brengen. Dit kan adaptief
zijn, maar op het moment dat voor stressor gebeurd is het onnodig. Er kan ook sprake zijn van
anticipatie en dat kan je onderverdelen in nodig (bereidt je voor op een gevecht) en onnodig (bereidt je
op niets voor…angst, neurose). Het is dus niet altijd slecht. Daarnaast heb je ook nog de acute (korte
termijn) en chronische (lange termijn) stress.
Verschillen in stressrespons
Het is belangrijk om te onthouden dat er individuele verschillen zijn in stressrespons (respons
stereotypes). Dit kan gaan over de stress perceptie, proces, appraisal, coping, genetische make-up.
Daarnaast kunnen situaties ook verschillen (situationele stereotypes). Situaties lokken verschillende
biologische reacties uit. Dit zorgt ervoor dat de interactie van omgeving en persoon moeilijk in kaart te
brengen is.
Stressors en stressrespons
Niet alle stressors produceren dezelfde stressrespons. Er is sprake van een hormonale
handtekening voor een bepaalde stressfactor. Daarnaast is gevoeligheid van het lichaam ook
belangrijk voor de reactie. Zoals we eerder hebben gezien speelt de psychologische context ook een
rol. Je kunt daarbij denken aan of je het koud of warm hebt. Te warm/koud is beide stress voor
lichaam, maar de ervaring van de persoon is anders en dat beïnvloedt de stressrespons.
Genderverschillen in stressrespons?
We zien ook dat er verschillen zijn hoe de stressrespons werkt bij mannen en vrouwen:
Fight or Flight Tend and befriend
Mannelijke reactie Vrouwelijke reactie
Meer agressief Verzorgend
Zoeken naar sociale verbondenheid
SNS, glucocorticoïd etc. Oxytocine (zorgen voor baby)
Let op: dit gaat over gemiddelde dus het wil niet zeggen dat ze ook andere responses kunnen laten
zien.
De stressrespons
Wat kan er misgaan binnen het stressrespons. Je hebt ziektes waarbij je geen stress ervaart of juist
weer je veel stress ervaart. Je wil een stressrespons hebben wat op het juiste moment aangaat en ook
weer uitgaat. Er zijn ook momenten dat het lichaam niet meer weet wanneer het uit of aan moet gaan.
Dit zijn allemaal stoornissen die binnen het stressrespons kunnen ontstaan en op den duur effect op
algemene ziekte kunnen hebben. Dus:
Onvermogen om het aan te zetten ziekte
Onvermogen om het uit te schakelen ziekte
Onvermogen om het op de juiste manier aan / uit te zetten ziekte
Hoe om te gaan met stress
Pagina 7 van 83
