1
Deze samenvatting van ethiek bestaat uit:
Immanuel Levinas: de Ander
Zygmunt Bauman: vaste en vloeibare moderniteit
6.5 Het menselijk gelaat uit: Richard de Brabander, Van gedachten wisselen
Hulpverlening (blz. 131 – blz. 140) uit H6 De actualiteit van Levinas: toepassingen van zijn filosofie uit:
Duyndam, J. & Poorthuis, M. (2003) Levinas. Rotterdam: Lemniscaat.
Beroepscode voor de sociaal werker
Ik heb het boek van Zygmunt Bauman samengevat en hier voorbeelden aangekoppeld, zoals ook de
bedoeling is op het tentamen. Voor de rest heb ik er belangrijke informatie uit de powerpoint en uit
het college aan toegevoegd.
In het laatste kopje heb ik de beroepscode samengevat.
Ethiek les 1:
Literatuur: 6.5, het menselijk gelaat:
Het menselijk gelaat:
Er staan twee vragen centraal.
- Het werk van Heidegger: de vraag naar het zijn.
- Emmanuel Levinas: de relatie tot de ander. Dit houdt een kritiek op het werk van Heidegger
in
Heidegger: ‘de anderen zijn veeleer degenen waar we onszelf doorgaans niet van onderscheiden.’
Levinas: de Ander is nu juist wel degene die zich van mij onderscheidt: ‘’Alle mensen zijn voor elkaar
verantwoordelijk, en ik meer dan iedereen’’
Levinas houdt zich bezig met ethiek over het denken, zorg en welzijn.
Meer van hetzelfde:
De westerse filosofie streeft naar het bezit van waarheid, denken dat niet meer wordt beperkt door
iets wat onherleidbaar, ongrijpbaar en onbegrijpelijk is.
Levinas ziet de westerse filosofie als de mens; het willen veroveren van de wereld, alle kennis
bezitten en beheersen.
Een mens plaatst zich in het middelpunt; het centrum van de wereld, dit maakt hij onderschikt aan
zijn wil en doelen. Een mens is zelfredzaam en schrijft zichzelf de wet voor -> Levinas ziet de westerse
filosofie als egologie -> een vorm van denken die betrekking heeft op jou als persoon; het draait om
jou.
De Ander:
Levinas spreekt van een totalitaire manier van denken die de relatie tot de Ander uitsluit. Zijn
filosofie is een kritiek op de westerse filosofie die al het andere tot het Zelfde of een totaliteit
herleidt.
, 2
Waarom wordt ‘de Ander’ met hoofdletter geschreven?
- Om aan te geven dat de Ander zich niet tot het Zelfde laat herleiden.
Voor Levinas is deze Ander een mens waarin we de Ander erkennen.
Het gelaat van de Ander:
God is voor Levinas het goddelijke dat niet te begrijpen is en dat het menselijke oneindig overstijgt.
Zijn opvatting ontleent hem aan de joodse religie, waarin God ons aanspreekt in het gelaat
van de Ander en ons ter verantwoording roept.
Het goddelijke manifesteert zich in het gelaat van de Ander; geen herkenbaar gezicht; het is een
weerloosheid, die die uitdrukking zegt: ‘’Gij zult niet doden’’ -> betekenis: ‘’Gij zult de ander als
Ander erkennen’’
De Ander is een spoor van god, maar wel in de vorm van een mens.
De ontmoeting met de Ander verstoort mijn zelfgenoegzame bestaan.
De ethische relatie
Voor Levinas is ethiek de grond van alles, maar het basisprincipe is dat hij voor iedereen
verantwoordelijk is. De Ander maakt inbreuk op mij bestaan en maakt het besef los dat er iets niet
klopt, ook al zeggen de regels, wetten, gewoonten, waarden en normen dat we juist handelen
De verantwoordelijkheid die op onze schouders rust is enorm: wij zijn verantwoordelijk voor het lot
van onze medemens, maar dit wordt afgeschoven door de verantwoordelijkheid te beperken als
gezinsvoogd, thuishulp, maatschappelijk werker.
Levinas denkt dat rechtvaardigheid als de gelijke verdeling van goederen en rechten.
De problematiek van de beul
Er zijn eerste personen, maar ook derde personen wie mijn naaste is. Daarom maakt het uit wie je als
eerste helpt; de eerste de beste, of de derde persoon. Iedereen is uniek en onvergelijkbaar, maar
vergelijken doen we toch.
Als mens zijn we verantwoordelijk voor het lot van ieder ander; dat moet het principe van ethiek
zijn. Deze grenzen worden niet bepaald door regels/wetten, maar door de derde en al die anderen
voor wie zijn lot ik verantwoordelijk ben.
Regels en wetten moeten niet ingesteld worden om de orde te handhaven, maar om recht te doen
aan ieder ander als Ander; de problematiek van de beul. Een wet maakt onderscheid tussen de een
en de ander; geven we zorg aan de ander, ontnemen we deze aan een derde. Wij schieten in
verantwoordelijkheid tekort en zijn schuldig tegenover de Ander.
De belangrijkste conclusie uit Levinas: we worden niet door algemene regels verplicht voor anderen
te zorgen. Zorgen is het lot van ieder ander, ongeacht wie, op ons nemen.
De actualiteit van Levinas: de toepassingen van zijn filosofie binnen drie contexten.
Totale beschikbaarheid:
Op welke wijze kan de hulpverlener worden behoed voor de dwang van totale beschikbaarheid?
, 3
- Cijfer jezelf niet weg
- De zorg dient te worden verdeeld
Nu wordt het andere artikel besproken samen met Zygmunt Bauman:
Voorbij het vanzelfsprekende:
Filosofie als verwondering en als een zelfoefening van het denken, waarin niets meer vanzelf spreekt.
Daarbij is er verwondering over het alledaagse, over het vanzelfsprekende.
- Protocollen, procedures, resultaatafspraken en methodieken: is dit wel vanzelfsprekend?
Maar vragen bij het vanzelfsprekende kunnen leiden tot verwondering, verbazing, irritatie
Voorbeelden:
1. Mensen ‘moeten meer verantwoordelijkheid nemen. Heeft de mens eigenlijk een vrije
wil?
2. ‘Respect voor privacy’, wat is privacy?, wat is respect?, ten koste van anderen?, is dat
rechtvaardig?, maar wat is eigenlijk rechtvaardigheid?
3. Het zelfbeschikkingsrecht/autonomie is belangrijk, maar leidt dat tot een menswaardig
leven? Maar wat is menswaardig?
Voorbeelden:
- Dementie: ben je wel wilsbekwaam en kun je zelf dingen wel beslissen? Is het leven dan nog
wel menswaardig met dementie en wanneer is je leven menswaardig?
Dit zijn verschillende vragen die hierbij komen kijken.
- Respect voor privacy, behoud je wel je privacy als je overal gefilmd wordt en in de gaten
wordt gehouden?
- Autonomie, ben je wel autonoom als je alle corona regels op moet volgen? (Autonomie: je
eigen regels voor kunnen schrijven.
Het nut van de filosofie:
- Filosofie als vaardigheid en als attitude: kritisch, systematisch nadenken.
(Probleemoplossend kunnen denken)
- Filosofie als vragend, bevragend, ondervragend en bovenal doorvragend.
- Niet tevreden zijn met hoe iets op het eerste gezicht lijkt. Vragen stellen bij het
vanzelfsprekende, het voor de hand liggende.
- Om van ondoordachte meningen tot een doordacht idee te komen.
- Om te verwoorden, te bevragen en te kunnen verantwoorden van eigen opvattingen.
- Om na te denken over wie de mens is en hoe samen te leven? Wat is wenselijk? Wat is
waardevol?
Aantal begrippen en herhaling vanuit ethiek leerjaar 1
Een moreel oordeel is een waardering van menselijk gedrag aan de hand van morele uitgangspunten.
1. Gaat over menselijk gedrag
2. Overstijgt het individuele (is veralgemeniseerbaar: het universaliteitsprincpe)
3. Is normatief (schrijft voor hoe het hoort)
4. Is gericht op het goede
5. Kan morele verontwaardiging veroorzaken
, 4
Als Joke op de tafel in het restaurant staat te springen, vind jij dit absoluut niet oké. Dan vind je dit
van iedereen die dit doet niet oké: het zorgt hierbij voor morele verontwaardiging: ‘’Wat doet Joke
nou, zie je dat? Kan toch niet!’ Daarmee wil je zeggen dat dit niet is zoals het hoort, het over een
doelgroep gaat en over het gedrag van Joke (menselijk gedrag).
Begrippen:
Waarden zijn op zichzelf nastrevenswaardige ervaringen, situaties en standen van zaken, of
eigenschappen van mensen, organisaties of van een samenleving als zodanig. Wanneer we over
waarden spreken, dan hebben we het over zaken die we goed vinden. Bijvoorbeeld welzijn,
autonomie, rechtvaardigheid en vrijheid. Dit zijn zaken die je erg belangrijk vindt en waar je waarde
aan hecht.
Normen zijn concrete gedragsregels of handelingsvoorschriften die aangeven wat wij in bepaalde
situaties behoren te doen of na te laten.
Samen is dit het moraal. Dat is te omschrijven als het geheel van morele normen en waarden dat
door een individu of binnen een groep, instelling of cultuur als een belangrijke richtlijn voor het eigen
handelen wordt beschouwd.
Voorbeeld:
- Wij als samenleving vinden de waarde veiligheid erg belangrijk, dus vinden wij mensen het
asociaal als je roekeloos rijdt in het verkeer. Dan schend je deze waarde en houd jij je niet
aan de norm om veilig te rijden.
- Criminaliteit is niet oké
Ethiek is de wetenschappelijke of systematische studie van de moraal (de samenleving). In de ethiek
gaat het niet in de eerste plaats om het geven van een antwoord, maar meer om de verantwoording
van het antwoord. Welke afwegingen zijn van belang? Welke belangen, van wie, zijn hierbij
betrokken? Welke waarden spelen er een rol in?
Levinas: oog voor de Ander
- Het kwetsbare gelaat van de Ander roept mij op mijn verantwoordelijkheid te tonen. Het is
een moreel appel van de weduwe, de wees of de vreemdeling. Dus stel, ik zit aan de
keukentafel en er komt iemand naar mij toe. Ik ben dan ik, en de ander die naar mij toe komt
is de Ander -> diegene toont zijn gelaat aan mij en roept op mijn verantwoordelijkheid te
tonen; dat is het moreel appel.
- Door de Ander besef ik dat mijn vrijheid en verantwoordelijkheid niet willekeurig zijn, maar
vorm krijgen door zijn oproep. Omdat de ander zijn gelaat toont, moet ik in actie komen.
- Maar de Ander is onherleidbaar anders. Hij openbaart zich in zijn gelaat, zijn volstrekt
weerloze en naakte gelaat. Zijn gelaat verzet zich tegen de willekeur van mijn vrijheid, tegen
de willekeur waarmee ik hem mijn kijk op het bestaan wil opleggen.
- De Ander toont het oneindige en het ethische. In deze Ander zit de ethiek gelegen, omdat je
wordt opgeroepen je verantwoordelijkheid te tonen.
, 5
Jip en Janneke taal:
Simon (Ander) roept mij op mijn verantwoordelijkheid te tonen: moreel appel. Hij doet een beroep
op mij. Vervolgens besef ik mij dat mijn vrijheid en verantwoordelijkheid helemaal niet willekeurig
zijn, maar dat iedereen hier vorm aan kan geven. Simon geeft hier nu ook vorm aan door mij iets te
vragen, waarbij ik mijn verantwoordelijkheid toon.
Moreel appel: je doet een beroep op iemand
De zin van het mens zijn
- De volle zin van het mens-zijn is het uitstijgen boven de zelfhandhaving. Ethiek is zijn voor de
Ander.
- De Ander brengt de onrust in het bestaan. Ik zit aan de keukentafel en ineens heeft die ander
mij nodig en komt binnen, hé onrust! Het besef dat er iets niet goed is, ook al stelt het recht
van de ‘redelijke samenleving mij nog zozeer gerust.
- De heteronomie van het Ik, de mens is niet autonoom, hij wordt door de Ander aangezet tot
moraliteit.
- De onrust die de Ander oproept leidt tot het verlangen naar het rechtvaardige leven, gericht
op gerechtigheid.
- Oproep tot verantwoordelijkheid, er is een ethische relatie als je die verantwoordelijkheid
op je neemt.
- Pas in de confrontatie met de Ander wordt de vrijheid werkelijk geschokt en tot inkeer
gebracht. Willekeur verandert in goedheid, expansiedrang in gastvrijheid.
Heteronomie: Achter de kudde schapen aan lopen en doen wat een ander van je vraagt.
Autonomie: Jezelf de wet voorschrijven en je eigen regels bepalen.
Voorbeeld: Marie maakt wiskundehuiswerk en jij bent toevallig wiskunde docent. Ze doet een
beroep op jou (etisch appel). Je hebt het druk zat met proefwerken nakijken. Marie, ook wel de
Ander, komt binnen en roept je verantwoordelijkheid op om haar te helpen. Er ontstaat onrust; je
bent afgeleid en wil geen nee zeggen. Je vindt het belangrijk dat Marie het snapt, jij bent tenslotte
docent en jij weet het wel (rechtvaardigheid). Marie zet mij aan tot moraliteit, omdat de samenleving
het zou waarderen als ik andere mensen help: je bent hierin dus niet autonoom. Je neemt je
verantwoordelijkheid, roept haar binnen en gaat de ethische relatie dus aan.
Het appel in de hulpverlening:
De aard van de hulpverleningsrelatie is niet:
- Eenrichtingsverkeer van een deskundige hulpverlener
1. Marie leunt achterover terwijl Marjon haar helpt, Marie moet wel wat geven
- Louter toepassen van technieken
2. Cognitieve gedragstherapie enkel toepassen werkt niet
- Een puur persoonlijke verhouding
3. Ik ben hulpverlener en jij cliënt. De relatie is professioneel.
- Geen totale overgave door de hulpverlener
- Wel omgaan met ethisch appel: je doet een beroep op iemand.
Hoe moet dit dan wel?
- Werkelijkheidservaring: ontmoeting met de andere mens
- Het is geen verdienste, iets wat van buitenaf op hem toekomt
