VERSCHILLEN OMARMEN
Transcultureel systemisch werken
Nel Jessurun & Roxane Warring
Compleet boek
, Hoofdstuk 1 – De systeemoptiek
De westers georiënteerde welzijns- en gezondheidszorg gaat ervan uit dat er voor ieder
probleem en iedere klacht een oorzaak, een reden of een verklaring is. Deze wordt binnen
de geestelijke gezondheidszorg (de ggz) vaak samengevat in een DSM-5-classificatie of een
diagnose. Die classificatie of diagnose bepaalt de te volgen behandeling. De belangrijkste
stromingen en de psychosociale zorg en het maatschappelijk werk zijn in de kern gebaseerd
op een lineaire kennisleer en analytische theorie.
1.1 Van lineair naar circulair
De lineaire kennisleer gaat ervan uit dat mensen of voorwerpen absolute kenmerken van
zichzelf hebben. We spreken van lineair-causale verbalen, met een oorzaak en een gevolg:
de situatie waarin iemand verkeert, is het gevolg van een logische reeks van opeenvolgende
gebeurtenissen.
Volgens de analytische theorie, die gebaseerd is op de lineaire kennisleer, bevindt de
oorzaak van de meeste klachten zich in de mens en in een verstoorde ontwikkeling. Een
cliënt is te helpen door de oorzaak van de klachten te vinden en weg te nemen of door hem
te leren om beter met de problemen om te gaan.
De circulaire kennisleer daarentegen gaat ervan uit dat mensen alleen relatief kunnen
waarnemen en dat betekenisgeving ook relatief is. Mensen en dingen kunnen worden
beschreven in eigenschappen of vormen, maar alleen in relatie tot andere mensen en
voorwerpen, omdat die contrasterende eigenschappen of vormen hebben. Als ik groter,
aardiger en gestructureerde ben dan jij, dan ben jij kleiner, minder aardig en minder
gestructureerd dan ik.
De systeemtheorie gaat uit van deze circulaire benadering van situaties en interacties. De
systeemtheorie gaat niet uit van lineaire causaliteit, maar van causaliteit: abnormaal gedrag
is tegelijkertijd de oorzaak én gevolg van interactieprocessen.
Het lineaire denken is dominant in de hulpverlening, zowel in de grote therapiestromingen als
in het domein van de beleidsmaker. Dit komt doordat dit denken minder complex is en meer
gevoel van controle geeft dan circulair denken. De dynamiek van circulariteit als
uitgangspunt nemen voor het hulpverleningscontact levert een grote kans op een goede
aansluiting bij de ervaringen van het cliëntsysteem in de huidige samenleving. Binnen
circulaire causaliteit en de systeemtheorie is ruimte voor de complexiteit van het leven.
Verschillen bieden informatie die aanleiding geeft tot onderzoek, zonder dat er
waardeoordelen aan worden gegeven. Plus het helpt bij het wisselen van perspectief en het
inzicht krijgen in andermans situatie.
Nel Jessurun & Roxane Warring
Verschillen omarmen: Transcultureel systemisch werken
,1.2 De theoretische basis van de systeemoptiek
Het woord ‘systeem’ is afgeleid van het Griekse woord sustéma dat ‘samenstelling’ of
‘bijeenplaatsing’ betekent.
‘’In de natuurwetenschappen is een systeem een verzameling van elementen waarin de
onderliggende relaties zodanig met elkaar vervlochten zijn dat deze verzameling als een
samenhangend geheel kan worden beschouwd. In de menswetenschappen is een systeem
een verzameling individuen die met elkaar verbonden zijn, bijvoorbeeld een gezin, een
familie, een klas of een vriendengroep.’’
De systeemtheorie richt zich op de processen en interacties die zich afspelen rondom een
klacht of probleem door te kijken naar de wisselwerking tussen delen van het systeem.
1.2.1 Uitgangspunten van de systeemtheorie
De systeemtheorie is gebaseerd op de volgende uitgangspunten:
1. Het geheel is meer en anders dan de som der delen (Samen bereik je meer dan
alleen)
2. Een deel kan alleen begrepen worden in samenhang met het geheel;
3. Een verandering in een deel beïnvloedt elk ander deel en daarmee ook het geheel
4. Het geheel vertoont een sterke neiging tot het handhaven van een intern evenwicht
(behoefte om hetzelfde als ‘normaal’ te blijven doen).
1.2.2 Systeemoptiek om te ‘verbreden’
Bij de systematische manier van werken moeten professionals ruimte maken voor een
circulaire en holistische kijk. Deze werkwijze veronderstelt dat klachten en problemen van
individuen voortkomen uit een keten van met elkaar verbonden patronen van gedrag en
denken over dat gedrag. Voor het verhelpen of verminderen van klachten moet het hele
systeem, direct of indirect, betrokken worden bij het zoeken naar oplossingen.
1.2.3 De wisselende aard van de waarheid
Iedereen is geneigd datgene wat hij kent als waarheid te beschouwen, dit geld ook voor elk
cliëntsysteem. Door systemisch te kijken en te bevragen ontstaat vaak ruimte voor andere
waarheden. Het is belangrijk om hierbij te accepteren dat dé waarheid niet bestaat en dat
waarheid een persoonsgebonden begrip is waarover geen waardeoordeel hoeft te worden
geveld. Een professional bekijkt de situatie vanuit de verschillende perspectieven van alle
betrokken partijen. Meervoudige partijdigheid is hierbij de basishouding.
Een op het systeem gerichte benadering heeft meer kansen, omdat die de klacht in de
context kan plaatsen en andere waarheden kan vinden die misschien minder dicht aan de
oppervlakte liggen, maar eenmaal verduidelijkt wel voor meerdere partijen herkenbaar en
acceptabel zijn. Een professional moet leren leven met verschillende werkelijkheden die
kunnen verschillen met de eigen normen en waarden. Dit is een van de moeilijkste punten
van de systemische en transculturele aanpak.
1.2.4 De factor van macht in de systeemoptiek
Iedere professional krijgt te maken met (on) macht, overheersing en onderdrukking. Als
macht geen rol blijkt te spelen is er sprake van evenwicht in de machtsrelatie. Als
machtsongelijkheid van zelf sprekend of geaccepteerd is, spreken we van gezag of autoriteit:
er is dan sprake van hiërarchisch verschil, maar dit is gewenst, naar tevredenheid of
gedoogd(voorbeelden: relatie tussen ouder en kind, leraar en leerling, politie en burgers).
Nel Jessurun & Roxane Warring
Verschillen omarmen: Transcultureel systemisch werken
, Macht vanuit het lineair-causale perspectief er is hier sprake van een oorzaak en een
gevolg, dus maakt een dader een slachtoffer en overheerst een dominante persoon een
onderdanige persoon. Met andere woorden; er is een ‘schuldige’, naar wie in onze
maatschappij vaak wordt gezocht.
Circulair en systemisch perspectief er is alleen sprake van interactie, onderlinge
verbondenheid en verschil in perceptie. Er is niet direct sprake van een slachtoffer en een
dader, maar vooral van een machtongelijkheid in de interactie, waarbij het niet altijd lukt om
de balans te vinden. Er wordt druk uitgeoefend op het gehele systeem wanneer er
machtsongelijkheid heerst.
Machtsongelijkheid kan in allerlei systemen bestaan en op meerdere lagen.
Macroniveau machtsongelijkheid veroorzaakt racisme, oorlog en volkenmoord,
waardoor de machtongelijkheid in stand blijft.
Mesoniveau machtsverschil veroorzaakt discriminatie, maatschappelijke
ongelijkheid, klassenscheiding en uitsluiting. Verschillende groeperingen in de
samenleving vechten voor nieuw evenwicht en proberen de regels te beïnvloeden.
Microniveau machtsverschil leidt tot angst, onbegrip en huiselijk geweld.
In alle gevallen is er sprake van een verstoord evenwicht, om de vicieuze cirkel te kunnen
doorbreken, is het nodig om de factor macht in de relatie te erkennen.
1.3 Van systeemtheorie naar Family Therapy
Na de Tweede Wereldoorlog waren er vooral in de VS en Groot-Brittannië groepen
behandelaars die tevreden waren over het effect van hun behandelingen bij individuele
cliënten. Men ging beseffen dat het betrekken van het systeem van de cliënt bij de
behandelingen meer en sneller resultaat oplevert dan een individuele aanpak.
Een aantal onderzoekers hebben in de loop der jaren als gezinstherapeuten hun eigen visie
op de systeemtheorie gegeven. Zij waren het in grote maten met elkaar eens, maar legden
andere accenten, bedachten nieuwe concepten en creëerden een nieuwe taal.
1.3.1 De positie van systemisch werken met gezinstherapie in Nederland
Toen Nederlandse maatschappelijk werkers in de jaren zestig van de vorige eeuw in de VS
hadden kennisgemaakt met de systeemtheorie begonnen zij die toe te passen in Nederland.
Het werken met gezinnen werd populair in de brede hulpverlening: in de psychiatrie, in het
maatschappelijk werk en ook in de jeugdzorg. Ze noemden hun aanpak Family Therapy,
systeemtherapie of gezins- en relatietherapie. De afgelopen jaren wordt steeds meer belang
gehecht aan de invloed van het systeem van de cliënt en neemt de vraag naar systemisch
werken en systeemtherapie weer toe.
1.3.2 De positie van de transculturele systeembenadering
In het transculturele concept speelt het cultureel-historisch perspectief van de
(familie)geschiedenis een betekenisvolle rol. Een ander belangrijk thema in deze benadering
is de ontwikkeling van het systeem in zijn context door de tijd en levensfasen heen
(levensfase-multicontextmodel).
Nel Jessurun & Roxane Warring
Verschillen omarmen: Transcultureel systemisch werken
