Leerdoelen en opgaven
Hoofdstuk 1: Introductie
Kroniek en annalistiek. Schakels in een keten
Het tekstboek van deze cursus begint met een verhandeling over annalen en kronieken, de
twee oudste genres in de Nederlandse historiografie. Annalen zijn van oorsprong de
jaarboeken (Lat. annus = jaar) waarin Romeinse hogepriesters allerlei gedenkwaardige
gebeurtenissen optekenden, waaronder godsdienstige feesten, natuurverschijnselen en
krijgsverrichtingen.
In de middeleeuwen hielden kloosterlingen annalen bij. Aanvankelijk waren dat niet meer
dan korte notities. De annalen van het Zwitserse klooster Sankt Gallen hebben bijvoorbeeld
over het jaar 709 niet meer te melden dan: ‘strenge winter. Hertog Godfried overleden’.
Kloosterannalen uit latere eeuwen, zoals de beroemde Annales Egmundenses van de abdij
van Egmond, zijn gelukkig uitvoeriger van stof.
Uit de annalen ontwikkelden zich de kronieken (Gr. chronos = tijd). Beperkte de annalist zich
tot het registreren van memorabele gebeurtenissen uit het afgelopen jaar, de
kroniekschrijver stelde zich ten doel de hele geschiedenis – van een stad, van een land of van
de hele wereld – vanaf het begin tot aan zijn eigen tijd te beschrijven. Kronieken zijn evenals
annalen strikt chronologisch van opzet: de compositie wordt beheerst door de opeenvolging
van jaren.
Hoewel eerbiedwaardig door hun ouderdom hebben annalen en kronieken de reputatie saai
en stoffig te zijn. Niet helemaal ten onrechte. De lezer hoort voortdurend de doffe dreun der
jaren. Het relaas is meestal feitelijk – al wordt het soms onderbroken door persoonlijke
ontboezemingen – en de stijl doorgaans zakelijk. Dat mag dan zo zijn, de annalen en
kronieken van weleer hebben ons nog heel wat te zeggen. Om te beginnen zijn het
onmisbare bronnen van gegevens. De zakelijke stijl heeft ook zijn charmes: doordat de
gebeurtenissen onopgesmukt worden beschreven, is de confrontatie met het verleden
directer dan bij een meer literaire benadering. Wat de saaiheid betreft: luie lezers vervelen
zich al snel. Wie annalen en kronieken aandachtig en onbevangen bestudeert, zal
herhaaldelijk worden verrast. Wat op het eerste gezicht taaie kost leek, blijkt bij nader inzien
vaak interessant, grappig, bizar, choquerend en soms zelfs een eye-opener te zijn.
Hoofstuk 1: Leerdoelen
Na het bestuderen van deze leereenheid moet u kunnen aangeven
1. Wat de betrekkelijke waarde is van periodiseringen en genreonderscheidingen in de
geschiedschrijving
- Periodiseringen en genreonderscheidingen zijn een ‘tool’ en geen absolute waarheden
en scheidslijnen. In het steeds achteraf temporeel willen indelen van de geschiedenis,
die in de daarop volgende tijd steeds met andere ogen zal worden bezien, kan een
menselijke hebbelijkheid worden gezien. Elk periodiseren en rubriceren doet niet
volledig recht aan de intrinsieke waarde van het overgeleverde.
2. Welke invloed tijd en plaats uitoefenen op elke vorm van geschiedschrijving
,- Tijd en plaats zorgen ervoor dat elke vorm van geschiedschrijving gebonden is aan de
kaders tijd en ruimte, dus dat het ergens op een bepaald moment geschreven is. Het
is belangrijk om te beseffen dat als je een primaire bron wilt begrijpen, je je moet
inleven in de predisposities die de persoon die het schreef had.
3. Welke functie de geschiedschrijving heeft voor de beleving van het continuüm
verleden, heden en toekomst
- Elke vorm van geschiedschrijving doet een poging een historisch besef levende te
houden, een besef van veranderlijkheid én continuïteit tussen verleden en toekomst.
4. Hoe schrijvers van annalen en kronieken hun eigen rol beleefden tegenover die van
hun voorgangers en opvolgers
- Chroniqueurs en annalisten zagen zichzelf als ‘doorgevers’. Ze waren schakels binnen
een lineair-finalistische geschiedopvatting. Hun opvolgers hadden vooral de opdracht
de inmiddels tot stand gekomen ‘nieuwe geschiedenis’ toe te voegen.
5. Wat de verschillen, overeenkomsten en overlappingen zijn tussen annalen en
kronieken
- Annalen: chronologisch gerangschikte overzichten per jaar van gebeurtenissen die in
een koninkrijk, bisdom of klooster als markant en voor een beperkte kring van
belanghebbenden als essentieel werden gezien.
- Kronieken: een historisch verhaal in chronologische volgorde, dat meer dan één
generatie bestrijkt.
- Verschil: kronieken doen een poging een ‘complete’ geschiedenis te vertellen. Annalen
zijn jaarverslagen. Ook zijn kronieken bedoelt voor lezers, om te overtuigen en ze
kunnen zelfs propagandistisch zijn. Bij annalen klinken de persoonlijke voorkeuren van
de auteur dus minder duidelijk door.
6. Waarom het een misvatting is annalen en kronieken als typisch middeleeuwse genres
te beschouwen
- Ook na de middeleeuwen hebben annalen en kronieken zich als genres van
eigentijdse geschiedschrijving gemanifesteerd. De tekst is ook daar nog steeds niet
naar thematiek, maar naar tijdsorde gerangschikt.
7. Welke betekenisveranderingen de aanduidingen ‘annalen’ en ‘kroniek’ in de loop der
tijden hebben ondergaan
- Annalen: in tabellen vastgelegde jaarlijsten van Romeinse feestdagen, ambtsdragers
en gebeurtenissen paastabellen (vroegmiddeleeuwse overzichten van de steeds
wisselende paasdatum) lijsten van geestelijke en wereldlijke
hoogwaardigheidsbekleders (pausen en keizers) chronologisch gerangschikte
overzichten per jaar van gebeurtenissen die in een koninkrijk, bisdom of klooster als
essentieel werden gezien voor een beperkte kring van belanghebbenden vanaf
twaalfde eeuw convergeren met kronieken ‘annales’ onder invloed van
humanistische geschiedschrijving.
- Kronieken: wereldkronieken landskronieken stadskronieken.
8. Welke soorten kronieken er kunnen worden onderscheiden en wat daarvan de
kenmerken zijn
, - Universele of Wereldkronieken: beschrijving van het tijdsverloop van de wereld.
Bedoeld om ‘de eigen tijd binnen de wereldchronologie van de Schepping te plaatsen’.
Verhalen uit oudere perioden worden klakkeloos overgenomen uit de Bijbel of van
Kerkvaders, pas wanneer de eigen tijd bereikt wordt maakt men gebruik van
‘memorabilia’ aan zelf ingewonnen informatie en persoonlijke inzichten.
Wereldkronieken zijn zeer geschikt om boeken over te schrijven.
- Regionale of landskronieken: hier staat het, vaak mythische, ontstaan, de
ontwikkelingsgang en de gedenkwaardige voorvallen van een land, vorstendom of
dynastie centraal. Bij deze chronografieën wordt geleidelijk het latijn verdrongen door
de volkstaal (in proza of op rijm). Binnen de Nederlanden speelde dit genre een grote
rol vanaf de twaalfde eeuw.
- Lokale of stedelijke kronieken: op zijn vroegst vijftiende-eeuws. Meestal door een
enkel persoon met als doel: zijn stad van dienst te zijn door met terugwerkende kracht
haar ontstaansgeschiedenis en lotgevallen binnen het tijdsverloop te plaatsen en
tegelijkertijd allerlei eigentijdse voorvallen en memorabilia te noteren zodat
opvolgers uit toekomstige tijden dit ooit ook als ‘echte geschiedenis’ kunnen
opvatten.
9. Waarom het werk van Emanuel van Meteren exemplarisch is voor de genrevervaging
in de Nederlandse geschiedschrijving sinds de late middeleeuwen
- Het droeg verschillende titels (memorien, kroniek etc.) terwijl het werk annalistisch
was geschreven. In de late middeleeuwen was dat een terugkomend iets:
annalistische werken hadden trekjes van kronieken, of droegen de naam kroniek. De
kaders tussen verschillende genres vervaagden of liepen zelfs in elkaar over.
10. Welke waarde annalen en kronieken uit het verleden hebben voor de hedendaagse
geschiedschrijving.
- De feitelijke inhoud.
- De impliciet verwoorde boodschap: het historisch besef van de auteur wat in het
geschrevene schuilgaat.
Historiografie = de geschiedenis van de geschiedschrijving en geschiedbeoefening
Palimpsest = opnieuw gebruikt perkamentpapier
Chronografie = geschiedschrijving in nauwgezette tijdsorde
Hoofdstuk 1: Vragen youLearn:
1. ‘Elke tijd is een overgangstijd.’ In hoeverre sluit dit badinerende gezegde aan bij wat
Janssen opmerkt over de verdeling van de geschiedenis in tijdvakken?
Janssen benadrukt de betrekkelijkheid van elke periodisering. In de uitspraak ‘elke tijd is een
overgangstijd’ wordt die relativering tot in het extreme doorgetrokken.
2.
A. Is dit fragment exemplarisch voor het kroniekgenre in zijn zuivere vorm?
B. In de slotparagraaf van zijn essay betoogt Janssen dat oude annalen en kronieken
voor de moderne geschiedschrijving meer zijn dan alleen maar bronnen van feitelijke
, gegevens. Ze hebben ook waarde vanwege de geheel eigen kijk op het verleden die
erin doorklinkt. Deze tekst is daar een mooi voorbeeld van. Van Meteren vestigt
namelijk de aandacht op een verschijnsel waarvoor in de tegenwoordige
(Noord-)Nederlandse geschiedschrijving over de Opstand nauwelijks aandacht is. Er
bestaat een uitgebreide literatuur over de vluchtelingenstroom vanuit de Zuidelijke
naar de Noordelijke Nederlanden, in het bijzonder na de val van Antwerpen (1585),
maar we horen nauwelijks wat over de (Zuid-)Nederlanders die tijdens de Opstand
naar andere landen uitweken en de consequenties van hun emigratie. Hoe is het te
verklaren dat wat Van Meteren de moeite van een uitweiding waard vond, is
verdwenen uit het blikveld van latere Nederlandse historici en het in geschiedenis
geïnteresseerde publiek?
C. Hoe zag Van Meteren de verhouding tussen Nederlanders en Duitsers?
A. Kenmerkend voor het kroniekgenre in zijn zuivere vorm is een strikt chronologische
opzet. Als geheel voldoet het werk van Van Meteren aan dat criterium, maar in dit
fragment wordt de strakke indeling in jaren tijdelijk opgegeven om een bepaald
thema vanuit een breder tijdsperspectief te belichten. We hebben hier dus een
voorbeeld van de excursies waarop Janssen bij de behandeling van Van Meteren
wijst.
B. De geciteerde editie van de Belgische Ofte Nederlantsche Oorlogen dateert uit 1611,
toen de definitieve scheiding tussen Noord en Zuid nog in de schoot van de toekomst
verborgen lag. De naar het buitenland uitgeweken ‘menichte van
Walen/Vlamingen/ende Brabanders’ beschouwde Van Meteren zonder enige reserve
als landgenoten. Daarom kon hij ook trots zijn op de verrichtingen van deze mede-
Nederlanders in den vreemde. In de beleving van de meeste twintigste-eeuwse en
hedendaagse Nederlandse historici – dus aanhangers van de Groot-Nederlandse
gedachte zoals Geyl buiten beschouwing gelaten – horen deze Vlamingen,
Brabanders en Walen echter tot het domein van de Belgische geschiedschrijving.
Vanuit (Noord-)Nederlands perspectief gezien zijn ze veel minder interessant dan de
Zuid-Nederlanders die naar het Noorden vluchtten, waar ze de economie en cultuur
een enorme impuls gaven.
C. In de ogen van Van Meteren behoorde Duitsland tot de buitenlanden waarnaar de
vluchtelingen uitweken. Niettemin beschouwde hij de Nederlanders als Duitsers,
althans ‘van afcomste’, en schreef hij ze de deugden toe die de Duitsers ‘boven
andere natien’ bezitten, zoals eenvoud, oprechtheid en ijver.
3.
A. Hoe oordeelt Van Reyd over de Pacificatie van Gent?
B. Geef in het kort weer wat Van Reyd opmerkt over de schuld van zowel
katholieken als protestanten aan de escalatie van het conflict. Naar wie gaat
zijn sympathie uit?
A. Bij de Pacificatie van Gent was overeengekomen ‘die religie in den tegenwoordighen
staet te laten’, wat erop neerkwam dat het rooms-katholicisme de enig erkende
