De renaissance & de oriëntatie op de klassieke oudheid
In de 15e eeuw begon in Italië de renaissance. Er ontstond een nieuw levensgevoel,
geïnspireerd door de oudheid. Humanistische geleerden gingen klassieke teksten
bestuderen. Ook in de kunst en architectuur herleefde de oudheid.
De renaissance
De renaissance (wedergeboorte) ontwikkelde zich vanaf de 15 e eeuw in Italië door de
grote welvaart, dankzij handel tussen machtige Italiaanse stadstaten en rijke steden
in Vlaanderen en het Midden-Oosten.
Er ontstond een nieuw mens-, wereldbeeld en levensgevoel, hun levensmotto
veranderde van memento mori (gedenk te sterven) in carpe diem (pluk de dag).
Ze kregen belangstelling voor het klassieke erfgoed. Ze gingen de middeleeuwen
zien als een donkere tussenperiode, die hun eigen tijd scheidde van een glorieuze
oudheid. Vanaf 1500 verspreidde dit zich over de rest van Europa, waarmee de
vroegmoderne tijd begon.
Het humanisme
Het humanisme speelde een belangrijke rol bij de herontdekking van de klassieke
oudheid. Ze wilden de denkwereld van klassieke auteurs begrijpen zoals die echt
was geweest, los van het christendom. Het kritisch bestuderen heeft ervoor gezorgd
dat er veel fouten werden ontdekt in vertaalde teksten uit de middeleeuwen.
De Turkse verovering van Constantinopel in 1453 gaf het humanisme een extra
impuls, geleerden uit Constantinopel vluchtten naar Italië en namen veel
oorspronkelijke Griekse manuscripten en kennis van de Griekse oudheid mee.
De ontwikkeling tot verstandig en mondig individu werd een nieuw opvoedingsideaal.
De ideale mens was een uomo universalis. Geleerden en kunstenaars volgden niet
alleen de ideeën van de Kerk, maar ontwikkelden een kritische houding en deden
zelf onderzoek. Men was nieuwsgierig. Door ontdekkingsreizen kregen mensen een
ander wereldbeeld. Ze kwamen erachter dat de wereld en het heelal anders in elkaar
zaten dan eeuwenlang was gedacht.
Erasmus van Rotterdam, een belangrijke humanist, propageerde een christelijk
humanisme. Volgens Erasmus moest de studie van oude teksten ertoe leiden dat het
christendom werd verdiept en gezuiverd. Dankzij de boekdrukkunst verspreidden
ideeën van belangrijke humanisten als Erasmus zich snel door Europa.
Copernicus ontwierp in de 16e eeuw een wiskundig model van het zonnestelsel
waarin niet de aarde, maar de zon een stilstaand middelpunt was. Het was een
aanloop naar de wetenschappelijke revolutie van de 17 e eeuw, die het wereldbeeld
zou veranderen.
In de gebouwen keerden de klassieke zuilen terug. Kunstenaars wilden de
werkelijkheid zo echt mogelijk weergeven, ze onderzochten de natuur en de
menselijke anatomie. De kerk bleef een rijke en belangrijke opdrachtgever en de
Bijbel bleef een grote inspiratiebron, maar er werd plaats gemaakt voor de
zelfbewuste kunstenaar die zijn kunstwerk signeerde.
,Het begin van de Europese expansie
In de 15e eeuw kenden Europeanen nog maar een klein deel van de aarde: Europa,
het Midden-Oosten en de noordkust van Afrika. Van de rest van Azië en Afrika
wisten ze weinig af. Amerika en Australië waren hier nog onbekend. De verovering
van Constantinopel (1453) legde de handel van het oosterse koopwaar stil. Turken
en Arabieren stonden handelaren niet toe over land om naar het verre Oosten te
reizen, dus gingen ze zelf een route over zee vinden.
Portugezen naar Azië
Portugezen begonnen begin 15e eeuw de kust van West-Afrika te verkennen.
Bartholomeo Diaz voer in 1488 rond Kaap de Goede Hoop en stichtten aan de west
kust van Afrika handelsposten waar ze textiel en ijzerwaren ruilden tegen slaven en
goud. In 1498 stak Vasco da Gama de Indische Oceaan over naar India. De
Portugezen drongen in 1510 door de Indonesische archipel en ontdekten de
Molukken in het Oosten. Ze begonnen met stichting van versterkte handelsposten
aan de Aziatische kusten en begonnen met handel met Chinezen, Japanners en
andere Aziatische volkeren.
Spanjaarden naar Amerika.
Christoffel Columbus ontdekte in 1492 Amerika, maar jaren later bleek dit Amerika te
zijn door de reis van Vespucci. De Spanjaarden veroverden daarna grote delen van
Zuid- en Midden-Amerika en een deel van Noord-Amerika. In 1519 verovert
Hernando Cortés het rijk van de Azteken (Mexico) en in 1530 nam Francisco Pizzaro
het Incarijk (Peru) in bezit. De Indiaansen werd vernietigd en aan dwangarbeid
gesteld, maar door Europese ziektes stierven indianen grotendeels binnen een
eeuw.
Nederland
In de winter van 1596/1597 overwinterd Willem Barentsz op Nova Zembla door dat
ze waren vastgelopen. Cornelis de Houtman bereikte tegelijkertijd Azië via het
zuiden. De Vorst van Bantam op Java gaf hem toestemming om er peper te kopen.
Engelsen koloniën in Amerika
In 1585 werd er een tijdelijke kolonie, Roanoke (North Caroline) gesticht. Virgina
werd in 1607 gesticht met behulp van Indianen (Pocahontas). In 1620 werden er
twee andere koloniën gesticht. New England, door strenge protestanten en
Massachusetts, door Pilgrim Fathers, calvinisten die vonden dat de kerkhervorming
in Engeland niet ver genoeg ging.
Onder koning Karel II werd in 1660 bijna de hele Noord-Amerikaanse oostkust
gekoloniseerd. Hertog van York kreeg New York in 1664 na het inpikken van Nieuw
Nederland (gouverneur Peter Stvyvesant gaf zich over) samen met het stadje Nieuw-
Amsterdam op het eiland Manhatten. William Penn kreeg in 1681 Pennsylvania.
In 1700 waren er 13 Engelse koloniën tussen Frankrijk (Lovisiana) en Spanje
(Florida), met ieder een eigen parlement, gekozen bestuur en Engelse gouverneur.
In het noorden waren het vestigingskoloniën, ze leefden van landbouw, nijverheid en
handel. In het zuiden was de economie vooral gericht op export van rijst, katoen,
tabak, kleurstof indigo en profiteerde Engeland van de importheffingen.
,De Reformatie
Erasmus en zijn strijd
Erasmus vergeleek originele Griekse teksten van het Nieuwe Testament met de
Latijnse Vulgaat. Hij stelde vast dat de Vulgaat wemelde van de fouten en maakte
daarom in 1516 een nieuwe vertaling. Zijn Bijbelonderzoek versterkte zijn kritiek
(misbruik van macht + celibaat) op de kerk en dreef ook spot met geestelijken in zijn
boek Lof der Zotheid. Hij pleitte voor een zuiver geloof zonder uiterlijk vertoon. Hij
werd een wegbereider van de Reformatie of Hervorming. Zelf brak hij niet met de
kerk van Rome. Hij vond kerkhervormers als Luther te intolerant en fanatiek.
Luther en zijn strijd
In 1517 schreef hij een brief met de 95 stellingen aan de bisschop. Dankzij
boekdrukkunst verspreidde zijn ideeën razendsnel over West- en Noord-Europa:
de zondige mens kon de genade van God niet verdienen met aflaten.
In 1521 werd Luther de kerk uitgezet, in Brussel werden zijn boeken verbrand, maar
in het Duitse Rijk had hij veel aanhangers en machtige beschermers. Keizer Karel V
nodigt hem uit om een dreigende scheuring te voorkomen, maar hij weigert zijn
woorden te herroepen en wordt vogelvrij verklaard. Hij werd gered door de vorst van
Saksen en in de burcht van de Saksische vorst in Eisenach vertaalde hij de Bijbel in
het Duits.
Calvijn en zijn strijd
Een humanistische geleerde die heiligenverering en andere zaken die niet in de
Bijbel stonden nog strenger afwees en nog nadrukkelijker stelde hij vast dat de mens
zondig en slecht is. Hij is de vormer van het calvinisme. Volgens hem stond vast wie
naar de hemel en wie naar de hel ging. Volgens Luther moesten de vorsten het
geloof bepalen, maar volgens Calvijn waren ze ook ‘dienaresse Gods’ en mochten
de lagere bestuurders tegen de overheid in opstand komen wanneer ze niet de ‘ware
godsdienst’ bevorderen.
Gevolgen van Reformatie
Godsdienstenoorlog in Duitsland (1520-1555)
De godsdienstenoorlog eindige met de Godsdienstvrede van Ausburg. Elke vorst
mocht bepalen welke religie in zij gebied was toegestaan.
Godsdienstenoorlog in Frankrijk (1562-1598)
Een godsdienstenoorlog tussen de katholieken en hugenoten (Franse calvinisten)
dat eindigde met het Edict van Nantes, een wet waarin stond dat Frankrijk katholiek
was, maar dat ook hugenoten rechten hadden.
Anglicaanse kerk (1453)
In Engeland ontstond de Anglicaanse kerk in Engeland, een protestantse staatskerk
met de koning aan het hoofd.
, De Nederlandse Opstand (80-jarige oorlog 1568 – 1648)
In 1515 was Karel V landsheer van de Nederlanden, maar de gewesten vormden
geen eenheid, alle gewesten hadden eigen gewoontes en rechtsregels. Er
ontstonden problemen omdat Karel V en zijn zoon Filips II meer invloed in de
gewesten wilden hebben. Ook gingen ze centraal belastingen heffen en
vervolgden ze fanatiek protestanten (1522: invoering keizerlijke inquisitie). Ze wilden
één christelijke kerk in hun rijk, de RKK. In 1555 volgt Filips II zijn vader op, maar
vertrekt in 1559 naar Spanje, zijn half zus Margaretha van Parma wordt
landvoogdes.
De gewesten en belangrijke edelen (zoals Willem van Oranje die in 1564 voor
godsdienstvrijheid pleitte) verzetten zich tegen de groter wordende macht van de
landsheer, omdat dit ten koste ging van hun privileges. Er brak een opstand uit.
In 1566 vragen 400 lagere edelen om vermindering van geloofsvervolgingen. De
kettervervolging werd tijdelijk stopgezet en in de zomer ontstond bij een hagenpreek
van calvinisten de Beeldenstorm.
In 1567 arriveert de Spaanse Alva namens Filips II om zaken op orde te stellen.
Tienduizenden ontvluchtten de Nederlanden, zo ook Willem van Oranje. Een jaar
later (1568) valt hij de Nederlanden binnen, hiermee begon de Nederlandse
Opstand. De aanval mislukte. En hoewel een van zijn broers bij Heiligerlee een
veldslag won, bleef Alva oppermachtige.
Op 1 april 1572 namen watergeuzen het stadje Den Briel in, wat een nieuwe impuls
gaf aan de opstand. Willem van Oranje en een van zijn broers vielen vanuit het
oosten en zuiden de Nederlanden binnen. Bij Alkmaar (1573) en Leiden (1574)
werden de Spanjaarden teruggeslagen.
Vanaf 1570 voerde Filips ook tegen de Turken in het Middellandse Zeegebied.
In 1576 verlieten Spaanse soldaten Holland en Zeeland en trokken moordend en
plunderend door de zuidelijke gewesten omdat ze al maanden geen soldij kregen.
Hierop sloten de zuidelijke gewesten in Gent vrede met opstandige Holland en
Zeeland: Pacificatie van Gent
In 1579 werd de Hertog van Parma landvoogd en sloot met zuidelijke gewesten een
militair verbond. Willem van Oranje sloot de Unie van Utrecht, een militair en politiek
verbond van de noordelijke gewesten.
In 1580 verklaart Filips, Oranje vogelvrij, waarna de Unie van Utrecht Filips
afzworen als landsheer. In 1581 werd het Plakkaat van Verlatinghe, de
Nederlandse onafhankelijkheidsverklaring, getekend.
Parma veroverde de ene stad naar de andere in Vlaanderen en Brabant. De Opstand
kwam in een diepe crisis toe in 1584 een katholieke fanaticus Willem van Oranje
vermoord en Parma ook nog eens in 1585 Antwerpen in nam.
In 1588 mislukte de Spaanse aanval met de ‘onoverwinnelijke Armada’ onder leiding
van Parma op Engeland, waarmee de Opstand was gered. In 1588 ontstond de
Republiek van de Zeven Verenigde Nederlanden, de voorloper van het
