Hoofdstuk 5 - Tijd van ontdekkers en hervormers (1500-1600)
18 Het begin van de Europese overzeese expansie.
19 Het veranderende mens- en wereldbeeld van de renaissance en het begin van een
nieuwe wetenschappelijke belangstelling.
20 De hernieuwde oriëntatie op het erfgoed van de klassieke Oudheid.
21 De protestantse reformatie die splitsing van de christelijke kerk in West-Europa tot
gevolg had.
22 Het conflict in de Nederlanden dat resulteerde in de stichting van een Nederlandse
staat.
5.1 Renaissance en humanisme
In het noorden van Italië was de internationale handel al vroeg op gang gekomen. Er waren
veel rijke handelaren, die lieten prachtige huizen bouwen en kochten kunstwerken. Het was
hierdoor ook niet verwonderlijk dat de renaissance in Italië begon. Ook was er in Italië nog
veel klassiek erfgoed aanwezig. De rijke handelaren genoten van het leven, dat gold ook
voor de hoge geestelijken. Ze streefden naar pracht en praal en gaven de beste kunstenaars
opdrachten. Dit deden ze vooral om hun kerken en paleizen te verfraaien in de stijl van de
Grieken en Romeinen, zo toonden ze hun bewondering voor de klassieke Oudheid.
In de Middeleeuwen werd al veel nagedacht. De kerk stimuleerde dit, maar het mocht niet
tegen de kerkelijke leer ingaan. Het denken was vooral gebaseerd op het geloof en op de
zorg om na de dood een plek in de hemel te krijgen. In de 15e en 16e eeuw ontwikkelde de
rijke burgerij een andere levenshouding, ze gingen zich meer op het hier en nu focussen.
Ook sommige intellectuelen wilden niet meer kritiekloos de leer van de Kerk volgen. Met
nadenken, argumenteren, redeneren en onderzoeken hoopten zij de wereld beter te leren
begrijpen en, als dat mogelijk was, te verbeteren. Deze levenshouding heet humanisme.
Humanen bediscussiëren ook kerkelijke zaken als zij daar aanleiding toe zagen. Sommige
humanisten bestuurden de mens als biologisch wezen. Ze gingen uit van theorieën uit de
Oudheid, maar volgden deze niet kritiekloos.
5.2 Ontdekkers van nieuwe werelden
Omstreeks 1450 beperkte het wereldbeeld van de Europeanen zich tot Europa, Noord-Afrika
en kleine delen van Azië. De handel werd steeds nationaler. Rond 1450 was de
topografische kaart van het Middellandse Zeegebied dankzij alle handelscontacten
behoorlijk gedetailleerd en betrouwbaar ingetekend. Voor de wereldkaart gold dit nog niet.
Een wetenschapper uit Florence combineerde gegevens van Griekse cartografen met
nieuwe Europese en Arabische kennis over zeeroutes en kustlijnen.
Portugese koningen organiseerden ontdekkingsreizen langs de Afrikaanse kust, om zo een
zeeroute naar Indië te vinden. De Portugezen verkenden verschillende eilandengroepen
langs de Afrikaanse kust. In 1488 voer Bartolomeus Diaz als eerste om de zuidpunt van
Afrika. In 1497 bereikte Vasco da Gama de westkust van India. De Portugezen bezetten er
kustplaatsen en versterkten deze met forten en soldaten. Vanuit deze factorijen dreven ze
handel met de inheemse bevolking. Portugezen veroverden een belangrijk aandeel in de
handel in zijde, specerijen etc. Deze handel was zeer winstgevend, maar ook riskant.
,Ondanks het gevaar waren er nu twee handelsroutes waarlangs Aziatische producten naar
Europa kwamen.
De Spaanse koning en koningin hadden ook interesse in een zeeroute naar Azië. Columbus
kende de kaart van Toscanelli. De Spaanse koning en koningin hadden hier interesse in en
in 1942 kon Columbus drie schepen uitvaren. Hij bereikte de Caraïben. De inwoners
noemde hij Indianen, hij dacht namelijk dat hij Indië had bereikt. In 1494 werd er o.l.v. de
paus het Verdrag van Tordesillas opgezet, om te voorkomen dat Spanje en Portugal oorlog
zouden voeren over de macht in de Nieuwe Wereld. Spanje kreeg het westen, Portugal het
oosten. Vespucci ontdekte dat Columbus’ ontdekte gebied een onbekend werelddeel was,
Amerika. De oostpunt van Zuid- Amerika bleek zuidelijker te liggen, onbedoeld kwam
Brazilië in Portugese handen.
De Nieuwe Wereld trok avonturiers aan, vooral verarmde Spaanse adel ging naar Amerika.
Deze conquistadores trokken gewapend het binnenland in. Hernán Cortés viel in 1519 met
enkele tientallen conquistadores het gebied van de Azteken binnen. De conquistadores
sloten bondgenootschappen met inheemse stammen die vijandig stonden t.o.v. van de
Azteken. Al snel braken er gevechten uit. De Spanjaarden hadden veel betere wapens, ook
namen ze gevaarlijke ziektekiemen mee. Na twee jaar gaven de Azteken zich over.
Conquistadores die gebieden veroverden, kregen als beloning grote landgoederen. Lokale
indianen werkten er verplicht op plantages en in de mijnen, zij waren echter niet geschikt
voor dit zware werk. In 1542 kwamen de Nieuwe Wetten, waarin stond dat indianen niet
mochten worden uitgebuit. Deze wetten veranderden in de praktijk echter weinig. Veel
indianen stierven, er was behoefte aan meer werkkracht. D.m.v. de Trans-Atlantische
slavenhandel kwamen er Afrikaanse slaven naar Amerika. De Spaanse overheid
organiseerde het bestuur van de kolonie. De samenleving werd ingedeeld op afkomst.
Slaven namen de laagste posities in.
De ontdekking van Columbus kreeg enorme gevolgen. Voor de indianen bleek de komst van
de Spanjaarden ronduit rampzalig. Spaanse missionarissen bekeerden de indianen tot het
christendom, al bleven veel indianen ook hun oude goden aanbidden. Er ontstond
driehoekshandel tussen Europa, Afrika en Amerika. Ook voer er jaarlijks een met goud en
zilver beladen vloot vanuit Amerika naar Spanje. De Spanjaarden betaalden er hun oorlog
mee. Spanje verbood andere landen handel te drijven in Spaans-Amerika. Voor Genua en
Venetië had de ontdekking van Amerika een negatief gevolg. De Middellandse zee werd
minder belangrijk als handelsroute, dat kostte de Noord-Italiaanse handelaren veel geld.
5.3 De kerkhervorming
Aan het eind van de Middeleeuwen had de kerk een stevige greep op de samenleving. De
kerk bepaalde onder andere de normen, wie zich hier niet aan hield werd een ketter
genoemd en vervolgd. De paus had zowel religieuze als politieke macht, hij werd gezien als
de plaatsvervanger van God. De leefwijze van de paus leek veel op die van een koning, vol
pracht en praal. Dit leidde tot veel kritiek. De paus had opdracht gegeven tot de bouw van de
Sint-Pieterskerk in rome. Om het geld daarvoor bij elkaar te krijgen liet hij aflaten verkopen.
Met zo’n aflaat zou god al je zonden vergeven, ook dit riep veel kritiek op.
, De Duitse monnik Maarten Luther maakte zich zorgen over de Kerk. In 1517 publiceerde hij
95 stellingen over misstanden in de Kerk. Dankzij de kort daarvoor uitgevonden drukpers
verspreidden Luthers ideeën zich snel. Luther wilde met een hervorming de misstanden
rechtzetten. Hij was ervan overtuigd dat gelovigen genoeg hadden aan de Bijbel, omdat dit
het woord van god was. De paus bestreed Luthers kritiek en deed hem in de Kerkelijke ban.
Hiermee was Luther formeel uit de Kerk gesloten. Luthers volgelingen zagen zich
genoodzaakt om eigen kerkgemeenten te stichten Wat begon als een poging om de kerk te
hervormen, mondde uit in een kerksplitsing.
Steeds meer steden en vorsten gingen over tot het lutheranisme. Behalve het geloof had
ook een ander motief een rol eenmaal luther geworden, kon men namelijk de bezittingen van
de rijke katholieke kerken en kloosters afnemen. Deze ontwikkelingen leidden tot een oorlog
waarin de lutherse vorsten werden bestreden door Karel V en de vorsten die trouw waren
gebleven aan de paus. In 1555 kwam de Augsburgse religievrede tot stand. Onderdanen
moesten daarna het geloof van hun vorst aannemen. Karel V zag dit als een nederlaag en
trad af als keizer.
Calvijn geloofde dat al voor de geboorte vaststond of iemand na zijn dood in de hemel zou
komen. Ook beweerde Calvijn dat als een vorst zich niet aan gods regels hield, zijn volk hem
mocht afzetten. Daarmee was Luther het oneens
De aanhangers van Calvijn in Frankrijk werden hugenoten genoemd. Vrede en oorlog
wisselden elkaar af. In 1598 kreeg elke Fransman met het Edict van Nantes recht op
gewetensvrijheid.
De hervorming leidde tot een reactie van de katholieke kerk: de contrareformatie. Niet alle
kritiekpunten werden aangepakt. De Vulgaat bleef de officiële Bijbel en alle tradities bleven
bestaan. De kerk bleef ook optreden tegen protestanten, ze werden als ketters beschouwd
en vervolgd. De Inquisitie, een kerkelijke rechtbank speciaal daarvoor opgericht, verhoorden
en martelden ketters, soms eindigden ze zelfs op de brandstapel.
5.4 De Opstand
De Nederlanden waren geen eenheid. Overal golden andere regels. Voor Karel V was dat
heel onpraktisch. Hij wilde de Nederlanden centraal besturen vanuit Brussel. Om dat te
organiseren, stelde Karel V die bestuursraden in:
● De Geheime Raad, die bestond uit juristen die nieuwe wetten en regels opstelden.
● De Raad van Financiën, hierin bereidden edelen en juristen belastingmaatregelen
voor.
● De Raad van State, hierin zaten edelen en juristen die politieke adviezen gaven.
Behalve deze drie raden was er ook nog de Staten-Generaal, waarin de landsheer
afgevaardigden van de Gewestelijke Staten bijeen riep om met elkaar te overleggen over de
belastingbetalingen.
Karel V was streng katholiek en eiste dit ook van zijn onderdanen. In 1550 vaardigde hij een
plakkaat uit tegen aanhangers van de hervorming. De felle vervolgingen waartoe deze wet
leidden, gingen veel mensen, ook katholieken, veel te ver. Al snel kreeg de wet de naam
Bloedplakkaat. In 1555 volgde Filips II zijn vader op. Vier jaar later verliet hij de Nederlanden
