HET GEZIN CENTRAAL
Handboek voor ambulant hulpverleners
Arjan Bolt
Hoofdstuk 1 t/m 10
,Hoofdstuk 1 – Gezinshulpverlening: doelgroep,
doelen en varianten
1.1 Inleiding
Ambulante gezinshulpverlening is een systeemgerichte vorm van jeugdhulp die hulp biedt bij
het opvoeden in de dagelijkse woonomgeving van gezinnen. Waar de problemen ontstaan,
zijn tevens de oplossingen te vinden. De hulp is bedoeld voor gezinnen met milde tot
ernstige opgroei- en opvoedproblemen, en richt zich niet uitsluitend op het kind of de
jongere, maar op het hele gezin of de hele familie. Kenmerkend voor de werkwijze van de
gezinshulpverlener is dat het gezinsleven het uitgangspunt en het oefenterrein vormt.
Er zijn veel gezinnen in Nederland die gebruikmaken van gezinshulpverlening in een of
andere vorm. Het aantal kinderen en jongeren met serieuze opgroei- en opvoedproblemen
wordt geschat op ongeveer 15%, waarbij voor 5% geldt dat de problemen ernstig en
structureel zijn.
1.2 Doelgroep: de gezinnen en hun vragen
Wat is een gezin?
In 1996 definieerde het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport een gezin als ‘elk
leefverband van een of meer volwassenen die verantwoordelijkheid dragen voor de
verzorging en opvoeding van een of meer kinderen’. Het begrip ‘gezin’ wordt in dit boek
breder opgevat dan uitsluitend een leefvorm met ouders die hun eigen kinderen opvoeden.
Als gezinshulpverlener kom je in aanraking met gezinnen in alle varianten, leefvormen,
gezinssamenstellingen en verhoudingen die er bestaan in de Nederlandse samenleving. Het
gaat erom dat kinderen en jongeren gezien worden in de levenscontext waarin zij opgroeien.
Opgroei- en opvoedproblemen
Als spanningen in huis te hoog oplopen en ouders en hun kinderen niet meer in staat zijn
daar zelfstandig het hoofd aan te bieden, dan ontstaat de behoefte en soms de noodzaak om
een beroep te doen op professionele hulp. De draagkracht van een gezin is hierbij een
belangrijke factor. Ambulant gezinshulpverleners komen in aanraking met gezinnen waarbij
de draagkracht van een gezin niet opweegt tegen de draaglast.
Risicofactoren en beschermende factoren
Gedragsproblemen worden globaal gecategoriseerd in externaliserende en internaliserende
gedragsproblemen.
Externaliserend: gedrag leidt tot botsing met zijn omgeving en de geldende sociale of
maatschappelijke regels en normen.
Internaliserend: het kind ondervindt zelf de meeste hinder van zijn gedragsprobleem.
Bij het dieper ingaan op de kenmerken van de doelgroep geldt de invalshoek dat de
ontwikkeling van het kind, en daarmee het ontstaan van ernstige opgroei- en
opvoedproblematiek, bepaald wordt door een complex samenspel van problemen en
omstandigheden die zich afspelen op vier gebieden van het gezinsleven: kind-, ouder-,
gezins- en bredere omgevingskenmerken. Bij elk van deze kenmerken spelen risicofactoren
en beschermende factoren een rol.
Risicofactoren: gebeurtenissen en omstandigheden die het gezinsleven nadelig
beïnvloeden en die bij kunnen dragen aan het ontstaan en onderhouden van
opvoed- en opgroeiproblemen.
Beschermende factoren: versterken de draagkracht van een gezin en reduceren de
kans op escalatie van problemen.
Arjan Bolt
Het gezin centraal: Handboek voor ambulant hulpverleners
, Kindkenmerken Ouderkenmerken
Gedragsproblemen Ziekte of handicap
Beperkingen Psychiatrische aandoening en
Problematische gehechtheid verslavingsproblematiek
Levensgebeurtenissen LVB (licht verstandelijke beperking)
Beschermende kindfactoren Intergenerationele overdracht problemen
o Een kind met ASS dat tegelijk ook uit eigen (vroegere) opvoeding meenemen
intelligent is, maakt meer kans om en aan kinderen overbrengen door geen
sociale vaardigheden te leren en goed voorbeeld te hebben gehad.
zich te redden in de samenleving Beschermende factoren:
dan een autistisch kind met o Steunende partner
beperkte verstandelijke o Positieve eigenschappen
vermogens. o Steunend netwerk
o Zelfvertrouwen, vaardigheden,
motivatie, positief zelfbeeld, etc.
Gezinskenmerken Omgevingskenmerken
Slechte sociaaleconomische Lage sociaaleconomische status
omstandigheden Werkeloosheid
Werkeloosheid Armoede
Veel conflicten en huiselijk geweld Huisvestingsproblemen
Echtscheiding Slecht onderwijs
Overlijden van een over Wonen in een buurt met verval en
Criminele activiteiten van gezinsleden criminaliteit
Wisselende verzorgers en partners van Blootstelling aan discriminatie en
ouder(s) stigmatisering
Eenoudergezinnen Afwijkende subculturele normen en
Migrantengezinnen waarden
Van licht probleem tot multiprobleem
De aard van de problematiek van de gezinnen die gezinshulpverlening inschakelen zou je
kunnen indelen van ‘licht’ naar ‘ernstig’. Deze onderverdeling is subjectief.
Kwetsbare gezinnen: gezinnen die volgens de definitie te maken hebben met
minstens vijf risicofactoren die het functioneren van het gezin nadelig beïnvloeden.
Multiprobleemgezinnen: deze gezinnen kampen naast de opgroei- en
opvoedingsproblemen met tal van andere nadelige omstandigheden.
Hulpvragen
Over het algemeen hebben hulpvragen betrekking op minimaal een van de volgende vier
gebieden:
1. Opvoeding en communicatie;
2. Samenwerking tussen ouders;
3. Gedragsproblemen bij (een van) de jeugdigen;
4. Omstandigheden in de omgeving van het gezin en in hun sociale netwerk die van
invloed zijn op het dagelijks leven van het gezin en het functioneren van de ouders en
jeugdigen.
1.3 Doelen van gezinshulpverlening: gedragsverandering en empowerment
De bedoeling van ambulante gezinshulpverlening is het gezin te helpen om een neerwaartse
spiraal te doorbreken, de balans tussen draagkracht en draaglast te herstellen en zo de regie
over het leven weer geheel te hervinden. De balans herstelt zich als er sprake is van
concrete, aantoonbare en duurzame gedragsverbetering in het gezin. Deze leidt tot afname
van opvoedingsbelasting en dat draagt bij aan de afname van gedragsproblemen en de
toename van probleemoplossende vaardigheden in het gezin.
Duurzame gedragsverandering hangt samen met het begrip empowerment. Empowerment
ontstaat als de gezinsleden de kracht in zichzelf én in hun sociale omgeving weten te vinden
om hun leven zelfstandig aan te kunnen.
Arjan Bolt
Het gezin centraal: Handboek voor ambulant hulpverleners
, Gedragsverbetering in een gezin kan zich op een aantal gebieden manifesteren:
Versterking van de opvoedingsvaardigheden van de ouders;
Afname van de gedragsproblemen van het kind of de jongere;
Afname van de door de ouders ervaren opvoedingsbelasting;
Verbetering van de samenwerking tussen de ouders, ook als ze ex-partners zijn;
Toename van het vermogen van het gezin om daar waar nodig het sociale netwerk
in te schakelen en te benutten.
1.4 Enkelvoudige ambulante gezinshulpverlening
Enkelvoudige ambulante hulpverlening is ambulante jeugd- en gezinshulpverlening die niet
gecombineerd wordt met een andere vorm van hulp of zorg aan een gezin. De
gezinshulpverlener is degene die zich met hulpvragen rond opvoeden en opgroeien van een
gezin bezighoudt. Ambulante gezinshulpverlening wordt per definitie vraaggericht
aangeboden; de inhoud, duur en intensiteit van de hulp is afhankelijk van de hulpvraag.
Als ambulante hulp gestructureerd, planmatig en doelgericht is, draagt het bij aan de
effectiviteit van de hulp. Succesvolle gezinshulpverlening leidt ertoe dat gezinnen de regie
over hun leven weten te hervinden en te behouden en dat hun vermogen tot zelfsturing
bevorderd wordt. De gezinshulpverlener fungeert hierbij als coach door de juiste vragen te
stellen en de gezinsleden te stimuleren op een constructieve wijze naar hun toekomst te
kijken.
1.5 Meervoudige jeugd- en gezinshulp: werken volgens 1Gezin1Plan
Wanneer meerder instellingen zich bezighouden met hulp en zorg aan een gezin, is het altijd
de gewoonte geweest dat elke professional een eigen behandel- of hulpplan formuleerde. De
hulp aan gezinnen is gefragmenteerd als elke betrokken hulp- of dienstverlener op het terrein
waarop hij expert is zijn eigen koers vaart en zijn eigen plan trekt. Het alternatief voor
gefragmenteerde hulp is geïntegreerde hulp, waarbij er sprake is van samenhang tussen de
verschillende vormen van hulp en zorg die aan een gezin verleend worden. Deze
samenhang ontstaat door het opstellen van een gezamenlijk geïntegreerd gezinsplan, hierin
worden alle doelen, afspraken en activiteiten op de levensgebieden waar het gezin
problemen ervaart vastgelegd.
1Gezin1Plan is het werkmodel van integrale hulp aan gezinnen aan de hand van een
gezinsplan. Dit is verankerd in de Jeugdwet met de zinsnede ‘(…) één gezin, één plan, één
regisseur is het uitgangspunt bij de decentralisatie in het sociale domein’.
Het werken met een gezinsplan, op basis van gelijkwaardige samenwerking en gericht op
het versterken van eigen kracht, vormt het fundament van werkzame hulpverveling aan
multiprobleemgezinnen. Dit fundament heeft consequenties voor het handelen van
professionals die in vijf principes, de werkzame elementen van effectieve hulp aan multi-
probleemgezinnen, zijn samen te vatten:
1. Professionals overleggen altijd met cliënten en niet over cliënten.
2. Het gezin is eigenaar en opsteller van het gezinsplan. Hun doelen zijn leidend.
3. Cliënten beslissen (mee) over de in te zetten hulp en zorg.
4. Professionals ondersteunen het gezin om steun uit het sociale netwerk te mobiliseren ten
behoeven van het gezinsplan.
5. Professionals leggen de focus op competenties, krachten en successen van gezinsleden in
hun context.
Werken volgens de uitganspunten van 1Gezin1Plan bij meervoudige hulp aan multiprobleem
gezinnen impliceert dat er een ‘team’ van professionals rond het gezin ontstaat. Dat team
streeft naar empowerment en zelfsturing van het gezin.
Arjan Bolt
Het gezin centraal: Handboek voor ambulant hulpverleners
