PW Wetenschapsfilosofie Samenvattingen
Literatuur college 1: Classics (1) – From positivism to Popper’s falsificationism
Chalmers, A. F. What Is This Thing Called Science?
H5 Introductie falsificatie
Introductie
Karl Popper was de krachtigste pleitbezorger van een alternatief voor inductivisme dat ik
‘falsificationisme’ zal noemen. Popper werd opgeleid in Wenen in de jaren 20, in een tijd waarin het
logisch positivisme werd verwoord door een groep filosofen die bekend werd als de Weense Kring
(Vienna Circle). Een van de bekendste hiervan was Rudolph Carnap, en de botsing en het debat
tussen zijn aanhangers en die van Popper zou een kenmerk zijn van wetenschapsfilosofie tot de jaren
60. Popper zelf vertelt het verhaal van hoe hij ontgoocheld raakte door het idee dat wetenschap
bijzonder is omdat het kan worden afgeleid uit de feiten, hoe meer feiten, hoe beter. Hij werd
achterdochtig over de manier waarop hij zag dat freudianen en marxisten hun theorieën
ondersteunden door een breed scala aan voorbeelden, respectievelijk menselijk gedrag of historische
verandering, te interpreteren in termen van hun theorie en te beweren dat ze op grond hiervan
werden gesteund. Het leek Popper dat deze theorieën nooit fout konden gaan, omdat ze voldoende
flexibel waren om elk geval van menselijk gedrag of historische verandering als verenigbaar met hun
theorie op te vangen. Dientengevolge konden ze, hoewel ze de indruk wekken krachtige theorieën te
zijn die door een breed scala aan feiten worden bevestigd, in feite niets verklaren omdat ze niets
konden uitsluiten. Popper vergeleek dit met een beroemde test van Einsteins algemene
relativiteitstheorie, uitgevoerd door Eddington in 1919. De theorie van Einstein had de implicatie dat
lichtstralen zouden moeten buigen als ze dichtbij massieve objecten zoals de zon komen. Als gevolg
hiervan zou een ster die zich buiten de zon bevindt, verschoven moeten lijken van de richting waarin
hij zou worden waargenomen zonder deze buiging. Eddington zocht naar deze verplaatsing door de
ster te zien op een moment dat het licht van de zon werd geblokkeerd door een zonsverduistering.
Het bleek dat de verplaatsing werd waargenomen en de theorie van Einstein werd bevestigd. Maar
Popper maakt duidelijk dat het misschien niet zo was. Door een specifieke, toetsbare voorspelling te
doen, kwam de algemene relativiteitstheorie in gevaar. Het sloot waarnemingen uit die in strijd
waren met die voorspelling. Popper trok de moraal op dat echte wetenschappelijke theorieën, door
welomlijnde voorspellingen te doen, een reeks waarneembare toestanden uitsluiten op een manier
die volgens hem de freudiaanse en marxistische theorie niet lukte. Hij kwam tot zijn kernidee dat
wetenschappelijke theorieën falsifieerbaar zijn.
Falsificationisten geven vrijelijk toe dat de observatie wordt geleid door theorie en deze
veronderstelt. Ze laten ook graag elke bewering varen die impliceert dat theorieën als waar of
waarschijnlijk waar kunnen worden vastgesteld in het licht van observationeel bewijs. Theorieën
worden opgevat als speculatieve en voorlopige vermoedens of gissingen die vrijelijk door het
menselijk intellect zijn gecreëerd in een poging om problemen te overwinnen waarmee eerdere
theorieën zijn geconfronteerd om een adequaat verslag te geven van sommige aspecten van de
wereld of het universum. Eenmaal voorgesteld, moeten speculatieve theorieën rigoureus en
meedogenloos worden getest door observatie en experiment. Theorieën die niet bestand zijn tegen
observationele en experimentele tests moeten worden geëlimineerd en vervangen door verdere
speculatieve vermoedens. De wetenschap vordert met vallen en opstaan, door vermoedens en
weerleggingen. Alleen de sterkste theorieën overleven. Hoewel het nooit met recht van een theorie
kan worden gezegd dat deze waar is, kan hopelijk worden gezegd dat dit de beste beschikbare is; dat
het beter is dan al het voorgaande. Er ontstaan voor de falsificationisten geen problemen over de
,karakterisering en rechtvaardiging van inductie, omdat wetenschap volgens hen geen inductie
inhoudt.
De inhoud van deze beknopte samenvatting van falsificationisme wordt in H6 en H7 ingevuld.
Een logisch punt voor falsificationisme
Volgens het falsificationisme kan worden aangetoond dat sommige theorieën onjuist zijn door een
beroep te doen op de resultaten van observatie en experiment. Er is een eenvoudig, logisch punt dat
de falsificationist hier lijkt te steunen. In H4 is al aangegeven dat, zelfs als we aannemen dat echte
observationele uitspraken op de een of andere manier voor ons beschikbaar zijn, het nooit mogelijk
is om alleen op die basis tot universele wetten en theorieën te komen door logische
gevolgtrekkingen. Het is echter mogelijk om logische deducties uit te voeren uitgaande van
enkelvoudige observatieverklaringen als premissen, om door logische deductie tot de onwaarheid
van universele wetten en theorieën te komen. Als we bijvoorbeeld de stelling krijgen: ‘Een raaf die
niet zwart was, werd waargenomen op plaats x op tijdstip t’, dan volgt hier logischerwijs uit dat ‘Alle
raven zijn zwart’ onjuist is. Dat is het argument:
Premise (uitgangspunt): Een raaf, die niet zwart was, bevond zich op plaats x op tijdstip t.
Conclusie: Niet alle raven zijn zwart.
is een logisch geldige aftrek. Als het uitgangspunt wordt beweerd en de conclusie wordt ontkend, is
er sprake van een tegenstrijdigheid. Een of twee meer voorbeelden zullen dit tamelijk triviale
logische punt helpen illustreren. Als door waarneming in een of ander testexperiment kan worden
vastgesteld dat een gewicht van tien kilogram en een gewicht van één kilogram in vrije val met
ongeveer dezelfde snelheid naar beneden bewegen, dan kan worden geconcludeerd dat de bewering
dat lichamen vallen met snelheden die evenredig zijn aan hun snelheid. gewicht is niet waar. Als
zonder twijfel kan worden aangetoond dat een lichtstraal die dicht bij de zon komt, wordt afgebogen
in een gebogen baan, dan is het niet zo dat licht noodzakelijkerwijs in rechte lijnen reist.
De onwaarheid van universele uitspraken kan worden afgeleid uit geschikte enkelvoudige uitspraken.
De falsificationist maakt volop gebruik van dit logische punt.
Falsifieerbaarheid als criterium voor theorieën
De falsificationist ziet wetenschap als een reeks hypothesen die voorlopig worden voorgesteld met
het doel het gedrag van een bepaald aspect van de wereld of het universum nauwkeurig te
beschrijven of te verklaren. Geen enkele hypothese is echter voldoende. Er is één fundamentele
voorwaarde waaraan elke hypothese of systeem van hypothesen moet voldoen, wil het de status van
wetenschappelijke wet of theorie krijgen. Om een onderdeel van de wetenschap te zijn, moet een
hypothese falsifieerbaar zijn. Alvorens verder te gaan, is het belangrijk om duidelijk te zijn over het
gebruik van de term ‘falsifieerbaar’ door de falsificationist. Hier zijn enkele voorbeelden van enkele
eenvoudige beweringen die falsifieerbaar zijn in de bedoelde zin:
1. Op woensdag regent het nooit.
2. Alle stoffen zetten uit bij verhitting.
3. Zware voorwerpen, zoals een baksteen, wanneer deze aan de oppervlakte worden losgelaten
van de aarde vallen recht naar beneden als ze niet worden belemmerd.
4. Wanneer een lichtstraal wordt gereflecteerd door een vlakke spiegel, is de hoek van inval
gelijk aan de reflectiehoek
Bewering 1 is falsifieerbaar omdat het kan worden vervalst door te observeren dat op woensdag
regen valt. Bewering 2 is falsifieerbaar. Het kan worden vervalst door een waarnemingsverklaring dat
een bepaalde stof, x, niet uitzet bij verhitting op tijdstip t. Water in de buurt van het vriespunt zou
dienen om 2 te vervalsen. Zowel 1 als 2 zijn falsifieerbaar en vals. Beweringen 3 en 4 kunnen waar
zijn, voor zover ik weet. Desalniettemin zijn ze falsifieerbaar in de bedoelde zin. Het is logisch
mogelijk dat de volgende steen die wordt losgelaten naar boven ‘valt’. Er is geen logische
tegenstrijdigheid in de bewering: ‘De steen viel naar boven bij het loslaten’, hoewel het kan zijn dat
een dergelijke bewering nooit wordt ondersteund door observatie. Bewering 4 is falsifieerbaar
omdat een lichtstraal die onder een bepaalde schuine hoek op een spiegel valt, denkbaar zou kunnen
worden gereflecteerd in een richting loodrecht op de spiegel. Dit zal nooit gebeuren als de wet van
,reflectie waar is, maar er zou geen sprake zijn van een logische tegenstrijdigheid. Zowel 3 als 4 zijn
falsifieerbaar, ook al zijn ze misschien waar.
Een hypothese is falsifieerbaar als er een logisch mogelijke waarnemingsverklaring of een reeks
waarnemingsverklaringen bestaat die daarmee in strijd zijn, dat wil zeggen, die, als ze als waar
worden vastgesteld, de hypothese zouden vervalsen. Hier zijn enkele voorbeelden van uitspraken die
niet aan deze eis voldoen en die bijgevolg niet falsifieerbaar zijn.
5. Het regent of het regent niet.
6. Alle punten op een Euclidische cirkel liggen op gelijke afstand van het middelpunt.
7. Geluk is mogelijk in sportieve speculatie.
Geen logisch mogelijke waarnemingsverklaring zou 5 kunnen weerleggen. Het is waar ongeacht het
weer. Bewering 6 is noodzakelijkerwijs waar vanwege de definitie van een Euclidische cirkel. Als
punten op een cirkel niet op gelijke afstand van een vast punt liggen, dan zou dat cijfer gewoon geen
Euclidische cirkel zijn. ‘Alle vrijgezellen zijn ongehuwd’ is om een vergelijkbare reden onvervalst.
Bewering 7 wordt geciteerd uit een horoscoop in een krant. Het typeert de slinkse strategie van de
waarzegster. De bewering is onvervalst. Het komt erop neer de lezer te vertellen dat als hij vandaag
een weddenschap heeft, hij zou kunnen winnen, wat waar blijft, of hij nu wel of niet inzet, en zo ja, of
hij wint of niet.
Falsificationisten eisen dat wetenschappelijke hypothesen falsifieerbaar zijn, in de besproken zin. Ze
dringen hierop aan omdat een wet of theorie alleen informatief is door een reeks logisch mogelijke
waarnemingsverklaringen uit te sluiten. Als een uitspraak onfalsifieerbaar is, kan de wereld alle
eigenschappen hebben en zich op welke manier dan ook gedragen, zonder in strijd te zijn met de
uitspraak. Beweringen 5, 6 en 7, in tegenstelling tot beweringen 1, 2, 3 en 4, vertellen ons niets over
de wereld. Een wetenschappelijke wet of theorie zou ons idealiter wat informatie moeten geven over
hoe de wereld zich in feite gedraagt, waardoor manieren worden uitgesloten waarop de wereld zich
(logisch) zou kunnen gedragen, maar in feite niet. De wet ‘Alle planeten bewegen in ellipsen rond de
zon’ is wetenschappelijk omdat hij beweert dat planeten in feite in ellipsen bewegen en banen die
vierkant of ovaal zijn, uitsluit. Alleen omdat de wet duidelijke beweringen doet over planetaire
banen, heeft het informatieve inhoud en is het falsifieerbaar.
Een vluchtige blik op enkele wetten die als typische componenten van wetenschappelijke theorieën
kunnen worden beschouwd, geeft aan dat ze voldoen aan het falsifieerbaarheidscriterium. ‘In
tegenstelling tot magnetische polen trekken elkaar aan’, ‘Een zuur toegevoegd aan een base levert
een zout plus water op’ en soortgelijke wetten kunnen gemakkelijk als falsifieerbaar worden opgevat.
De falsificationist beweert echter dat sommige theorieën, hoewel ze oppervlakkig lijken te lijken op
de kenmerken van goede wetenschappelijke theorieën, in feite alleen maar zich voordoen als
wetenschappelijke theorieën omdat ze niet falsifieerbaar zijn en moeten worden afgewezen. Popper
heeft beweerd dat sommige versies van in ieder geval Marx 'theorie van de geschiedenis, de
freudiaanse psychoanalyse en de Adleriaanse psychologie aan deze fout lijden. Het punt kan worden
geïllustreerd door de volgende karikatuur van de Adleriaanse psycholoog.
Een fundamenteel principe van Adlers theorie is dat menselijke acties worden ingegeven door
gevoelens van minderwaardigheid. In onze karikatuur wordt dit ondersteund door het volgende
incident. Een man staat aan de oever van een verraderlijke rivier op het moment dat er vlakbij een
kind in de rivier valt. De man zal ofwel in de rivier springen in een poging het kind te redden, of hij zal
het niet doen. Als hij toch inspringt, reageert de Adleriaan door aan te geven hoe dit zijn theorie
ondersteunt. Het was duidelijk dat de man zijn minderwaardigheidsgevoelens moest overwinnen
door aan te tonen dat hij ondanks het gevaar dapper genoeg was om in de rivier te springen. Als de
man niet naar binnen springt, kan de Adleriaan weer aanspraak maken op steun voor zijn theorie. De
man overwon zijn minderwaardigheidsgevoel door aan te tonen dat hij de wilskracht bezat om
onverstoord op de oever te blijven terwijl het kind verdronk.
, Als deze karikatuur typerend is voor de manier waarop de theorie van Adler werkt, dan is de theorie
niet falsifieerbaar. Het is consistent met elk soort menselijk gedrag, en juist daarom zegt het ons
niets over menselijk gedrag. Voordat Adlers theorie op deze gronden kan worden verworpen, zou het
natuurlijk nodig zijn om de details van de theorie te onderzoeken in plaats van een karikatuur. Maar
er zijn tal van sociale, psychologische en religieuze theorieën die het vermoeden wekken dat ze in
hun streven om alles uit te leggen, niets verklaren. Het bestaan van een liefhebbende God en het
optreden van een of andere ramp kunnen verenigbaar worden gemaakt door de ramp te
interpreteren als zijnde gestuurd om ons te berechten of te straffen, afhankelijk van wat het meest
geschikt lijkt voor de situatie. Veel voorbeelden van diergedrag kunnen worden gezien als bewijs ter
ondersteuning van de bewering: ‘Dieren zijn zo ontworpen dat ze het beste de functie vervullen
waarvoor ze bedoeld waren’. Theoretici die op deze manier te werk gaan, maken zich schuldig aan
het ontwijken van de waarzegger en zijn onderhevig aan kritiek van de falsificationist. Wil een theorie
een informatieve inhoud hebben, dan moet ze het risico lopen te worden vervalst/falsified.
Mate van falsifieerbaarheid, duidelijkheid en precisie
Een goede wetenschappelijke wet of theorie is falsifieerbaar alleen omdat ze duidelijke uitspraken
doet over de wereld. Voor de falsificationist volgt hieruit vrij gemakkelijk dat hoe falsifieerbaarder
een theorie is, hoe beter, in een losse zin van meer. Hoe meer een theorie beweert, hoe meer
kansen er zijn om aan te tonen dat de wereld zich in feite niet gedraagt op de manier die in de
theorie is vastgelegd. Een zeer goede theorie zal er een zijn die zeer brede beweringen over de
wereld doet, en die bijgevolg in hoge mate falsifieerbaar is, en die vervalsing weerstaat wanneer ze
op de proef wordt gesteld.
Het punt kan worden geïllustreerd aan de hand van een triviaal voorbeeld.
Overweeg deze wetten:
a) Mars beweegt in een ellips rond de zon.
b) Alle planeten bewegen in ellipsen rond hun zon.
Ik neem aan dat het duidelijk is dat (b) een hogere status heeft dan (a) als een stuk
wetenschappelijke kennis. Wet (b) vertelt ons alles wat (a) ons zegt en meer. Wet (b), de wet die de
voorkeur heeft, is meer falsifieerbaar dan (a). Als waarnemingen van Mars zouden blijken te
vervalsen (a), dan zouden ze ook (b) vervalsen. Elke vervalsing van (a) is een vervalsing van (b), maar
het omgekeerde is niet het geval. Waarnemingsverklaringen die verwijzen naar de banen van Venus,
Jupiter, enz. Die mogelijk vervalsen/falsifiers (b), zijn niet relevant voor (a). Als we Popper volgen en
verwijzen naar die sets waarnemingsverklaringen die zouden dienen om een wet of theorie te
vervalsen als mogelijke vervalsers van die wet of theorie, dan kunnen we zeggen dat de potentiële
vervalsers van (a) een klasse vormen die een subklasse is van de mogelijke vervalsers van (b). Wet (b)
is meer falsifieerbaar dan wet (a), wat neerkomt op zeggen dat het meer beweert, dat het de betere
wet is.
Een minder gekunsteld voorbeeld betreft de relatie tussen Keplers theorie van het zonnestelsel en
die van Newton. Keplers theorie beschouw ik als zijn drie wetten van planetaire beweging. Mogelijke
vervalsers van die theorie bestaan uit verzamelingen verklaringen die verwijzen naar de posities van
de planeet ten opzichte van de zon op bepaalde tijdstippen. De theorie van Newton, een betere
theorie die de theorie van Kepler heeft vervangen, is uitgebreider. Het bestaat uit de
bewegingswetten van Newton plus zijn zwaartekrachtwet, waarbij de laatste beweert dat alle paren
lichamen in het universum elkaar aantrekken met een kracht die omgekeerd evenredig is met het
kwadraat van hun scheiding. Enkele van de mogelijke vervalsers van Newtons theorie zijn
verzamelingen uitspraken van planetaire posities op gespecificeerde tijdstippen. Maar er zijn er nog
veel meer, waaronder die verwijzen naar het gedrag van vallende lichamen en slingers, de correlatie
tussen de getijden en de locaties van de zon en de maan, enzovoort. Er zijn veel meer mogelijkheden
om de theorie van Newton te vervalsen dan om de theorie van Kepler te vervalsen. En
