Gezondheidsgedrag: Interactie tussen individu en
omgeving
Thema 1: Omgevingsinvloeden
1.1 Omgeving en gezondheid
Boekhout, J., Nijkamp, M., & Vollink, T. (2018). Samengesteld artikel Open Universiteit: Health
Behavior: Interaction between individual and environment
De mate waarin we sporten, onze voedingskeuzes en onze mentale mentaliteit worden beïnvloed
door de feitelijke fysieke, sociale, economische en politieke omgeving waarin we ons dagelijks
leven leiden.
- Laag 1: Het individu met zijn/ haar genetische
samenstelling en leefstijlfactoren.
- Laag 2: De sociale omgeving (familie, vrienden, buren,
collega's). Deze laag is om het individu heen gewikkeld.
- Laag 3: Leef- en werkomstandigheden
- Laag 4: Algemene sociaaleconomische, culturele en
ecologische omstandigheden.
De lagen zijn met elkaar verweven en werken op elkaar in.
Als je één laag wilt beïnvloeden, moet je mogelijk ook een
van de andere wijzigen.
Figuur 1: Het regenboog model van gezondheid
Het Health Field Concept en de omgevings-impact op de gezondheid.
The Health Field Concept
De toename van fastfoodrestaurants en de toenemende voorkeur van tieners voor scooters in
plaats van fietsen zijn voorbeelden van negatieve effecten van de omgeving op de gezondheid.
Peers en rolmodellen kunnen een positieve invloed hebben. Regelgeving die door de overheid
wordt opgelegd, zoals rookverboden, kan ook een positieve invloed hebben op onze gezondheid.
De verschillende determinanten van gezondheid en de verschillende niveaus van omgevingen
vormen een brede interesse voor de gezondheidspsycholoog. Deze brede reikwijdte komt overeen
met het concept van Het Health Field Concept van Lalonde (1974). Het Health Field Concept omvat
vier belangrijke factoren die mogelijk de gezondheid kunnen beïnvloeden. Het concept 'Health
Field' identificeert de verbanden tussen individueel gezondheidsgedrag (levensstijl), aanleg
(menselijke biologie), de kwaliteit en toegankelijkheid van de gezondheidszorg, en de persoonlijke
omgeving (zowel fysiek als sociaal en economisch)
Omgeving Levensstijl
Alle zaken die verband houden met de gezondheid Persoonlijke beslissingen, waarover het individu controle
buiten het menselijk lichaam en waarover het heeft. Zelfopgelegde risico's die worden veroorzaakt
individu weinig of geen controle heeft. Omvat de door ongezonde levensstijlkeuzes, kunnen bijdragen aan
fysieke en sociale omgeving. of veroorzaken, ziekte of overlijden.
Menselijke biologie Gezondheidszorg organisatie
Alle aspecten van gezondheid, fysiek en mentaal, De kwantiteit, kwaliteit, rangschikking, aard en relaties
ontwikkeld in het menselijk lichaam als resultaat van van mensen en middelen bij het verlenen van zorg.
organische totstandkoming.
Figuur 2: The Health Field Concept (Lalonde)
Omgevingsimpact op gezondheid
Een vaak genoemd onderscheid tussen invloed niveaus is macro, meso en micro. Niet alle
ecologische modellen maken gebruik van het micro-meso-macro-onderscheid, en de modellen die
dat wel doen, verschillen in de manier waarop ze de niveaus of het aantal niveaus dat ze gebruiken
definiëren. Een bekend model, dat verschillende soorten omgevingen toepast op macro- en
microniveau's van invloed, is het ANGELO-model (Analysis Grid for Environmental Linked to
Obesity). Het ANGELO-model is ontwikkeld als een raamwerk om de obesogene omgeving te
, begrijpen, dwz omgevingen die het gemakkelijk maken om ongezond te eten en een zittende
levensstijl te leiden.
Fysieke omgeving Economische Politieke omgeving Sociaal-culturele
omgeving omgeving
Micro FA: wandelmogelijkheid FA: Toegangsprijs FA: Planning sportfaciliteiten FA: Perceptie van veiligheid
in de buurt speeltuin in de buurt
V: Beschikbaarheid V: Prijsopbouw V: Kwaliteitscontrole catering V: Familie eetcultuur
snackautomaat supermarkten in kinderdagverblijven
Macro FA: Klimaat FA: Brandstofprijzen FA: Verkeersreglement FA: Rolmodellen in de
stimulerend fietsen massamedia
V: Voedingsindustrie V: Voedselproductie V: Vet- en suikerbelasting V: Drinkcultuur
(bijv. kindermenu) condities
Figuur 3: The ANGELO model. FA = Fysieke activiteit, V= Voeding
Het perspectief van de gezondheidspsycholoog
De gezondheidspsycholoog kan mensen helpen bij het maken van gezondheidskeuzes (primaire
ziektepreventie) en kan helpen bij het voorkomen van negatieve gevolgen voor de geestelijke
gezondheid van fysieke problemen (secundaire en tertiaire preventie).
De ontwikkeling van gezondheidspsychologie
Lalonde's publicatie over het gezondheidsveldconcept markeerde een internationale
paradigmaverschuiving in de medische wetenschap van gezondheid, zoals gedefinieerd door de
afwezigheid van ziekte, naar gezondheid als gevolg van een complexe reeks verschillende
soorten determinanten. Deze gezondheidsdeterminanten omvatten factoren waarop het individu
invloed kan uitoefenen en factoren waarover het individu geen of slechts beperkte controle heeft.
Kort nadat deze nieuwe kijk op gezondheid officieel was aangenomen, beloofde de
Wereldgezondheidsorganisatie steun voor 'gezondheid voor iedereen door betere
gezondheidsbevordering'. Deze 'gezondheid voor iedereen'-benadering bevestigt opnieuw dat
sociale rechtvaardigheid en gelijkheid voorwaarden zijn voor gezondheid. Deze benadering richt
zich op het verkleinen van gezondheidsongelijkheden tussen zowel derdewereldlanden en
ontwikkelde landen, als op het verkleinen van gezondheidsongelijkheden binnen landen.
De opkomst van dit nieuwe perspectief op gezondheid heeft geleid tot het maatschappelijke besef
dat voor het begrijpen van gezondheid als geheel rekening moet worden gehouden met de
psychologische en sociale context van gezondheid en ziekte. Dit resulteerde in een verschuiving in
de samenleving naar een meer holistische of biopsychosociale benadering van gezondheid.
Als gevolg hiervan identificeerde het Ottawa-Charter (een internationale overeenkomst) vijf
verschillende gezondheidsgerelateerde actiegebieden:
- Opbouwen van openbaar gezondheidsbeleid
- Versterking van de gemeenschapsactie
- Ontwikkeling van persoonlijke vaardigheden
- Heroriëntering van de gezondheidszorg naar preventie van ziekte en bevordering van
gezondheid
- Creëren van ondersteunende omgevingen.
De maatschappelijke verschuiving heeft ook de rol van gezondheidspsychologen veranderd, omdat
zij ook rekening moeten houden met de gezondheidsomgeving.
De biopsychosociale benadering komt ook voor in de definitie van gezondheid van de
Wereldgezondheidsorganisatie (WHO): 'Gezondheid is een toestand van volledig lichamelijk,
geestelijk en sociaal welzijn en niet alleen de afwezigheid van een ziekte of een handicap'.
Echter, is de definitie bekritiseerd sinds de aanneming ervan, omdat:
- volledige gezondheid bijna onmogelijk is om tegelijkertijd te bereiken in deze drie domeinen.
- gezondheid in deze formulering als een statisch begrip wordt beschouwd, terwijl gezondheid
eigenlijk een dynamische toestand is.
Er werd een nieuwe definitie van gezondheid geformuleerd in lijn met de positieve psychologische
trends die de medicalisering van de samenleving tegenwerken. Deze definitie definieert
gezondheid als 'het vermogen tot aanpassing en zelfbeheersing, in het licht van de fysieke,
emotionele en sociale uitdagingen van het leven'. De biopsychosociale benadering en de
verschuiving van de focus van ziekte naar positieve gezondheid, naast andere trends in de
