Onderdeel Literatuurgeschiedenis (van Middeleeuwen tot nu) Mondeling Nederlands 6VWO
Middeleeuwen (1100 - 1500)
Historische Context
• Rooms-katholieke kerk in West-Europa. Reageerden op de opkomende godsdienst: de islam door kruistochten
te houden.
• Nederlands en België waren toen de Lage Landen en bestond uit een aantal gewesten, in ieder gewest werd
een eigen streekgebonden variant van het Middelnederlands gesproken.
• 8e-11e eeuw -- feodale maatschappij --> dienstrela e die vrije mannen hadden met hun adellijke heer
(trouw/bescherming). Als beloning voor de dienst ontvingen de mannen (vazallen of leenmannen) een
wapenrus ng en inkomsten van hun leenheer: vaak een stuk land. Agrarische maatschappij
• 11e eeuw -- standentheorie: Adalbero (bisschop van Laon) beschreef een maatschappij verdeel in drie
groepen. 1. De geestelijkheid (bidden, indelen in: reguliere geestelijkheid = monniken en nonnen die in
klooster volgens de regels leefden, en seculiere geestelijkheid = paus, bisschoppen, pastoors die in de steden
aan de hoven en in de parochies de zielzorg voor de gelovigen verrich en) 2. Strijden (adel en ridders, waren
het leger, kregen steeds meer aanzien) 3. Werken (boeren en vissers).
• Feodale adel en ridders leefden volgens de opva ngen van een eercultuur.
• 14e eeuw: Hanze, samenwerkingsverband van kooplieden in steden.
• Tot de 12e eeuw werd er voornamelijk geschreven door monniken in kloosters. In de 12e eeuw kwam daar
door verstedelijking verandering in. Er ontstond een schrijfcultuur. 3 literaire milieus: adel, geestelijkheid
(kloosterlingen, religieuze groepen) en burgerij (wereldlijk publiek in de steden).
• 15e eeuw: uitvinding boekdrukkunst in Europa (voor die jd schreven kopiisten teksten over in manuscripten
-- nu sneller + goedkoper verspreiden van verhalen en kennis).
Culturele Context
• Symboliek stond centraal -- concrete, zichtbare dingen verwezen naar een diepere, hogere werkelijkheid.
Personen/kleuren/getallen konden symbool zijn voor iets 'hogers'. Bijv. licht -- Jezus Christus werd gezien als
het Licht der Wereld.
• Middeleeuwse beeldhouwers/schilders/bouwmeesters werkten in opdracht. A ankelijk van de mecenas
(opdrachtgever). Niet origineel, voegden hun werk in de bestaande tradi e. Func e: publiek beleren.
• 12e eeuw -- hoofsheid. Hoofs is afgeleid van het woord hof: kastelen waar vorsten en de leiders van de
ridderschap hof hielden. Het duidt bepaalde gedragsregels aan om spanning te voorkomen. Kwaliteit:
zel eheersing. --> Hoofse liefde: man moest dienstbaar zijn aan de aanbeden vrouw. Als wereldlijke cultuur
vormde zij een tegenwicht tegen de cultuur van de kerk.
• Theocentrische samenleving --> God/kerk centraal, in de hemel komen is het doel -- Memento Mori, gedenk
te sterven. Aards leven is gericht op het hiernamaals.
Literaire Ontwikkelingen
• Van veel middeleeuwse teksten kennen we de schrijvers niet want kunst was gemaakt voor God, de schrijver
deed er niet toe.
• Schrijvers werkten in opdracht. De mecenas gaf de opdracht een literair werk te schrijven of vertalen. Omdat
een schrijver in opdracht werkte, kende hij zijn publiek goed. Daardoor kon hij rekening houden met de
wensen, verwach ngen en literaire voorkeuren en kennis van zijn publiek.
• Func e literatuur was: vermaken maar vooral ook het publiek iets leren.
• Een middeleeuws verhaal gaat al jd terug op een of meerdere andere teksten = bronteksten.
• Orale vertelcultuur: Middeleeuwse teksten werden voorgedragen, ze func oneerden binnen een
voorleescultuur -- deels voorlezen, deels uit het hoofd --> rijm om het makkelijker te onthouden.
• Ridderromans was eliteliteratuur -- educa eve func e, ontspanning
• Voorhoofse ridderroman:
• Karelepiek -- middeleeuwse voorhoofse verhalen waarin Karel de Grote centraal stond.
• Karel ende Elegast -- over dreigende ordeverstoring die door de trouw van een andere vazal
wordt voorkomen. Speelt in de feodale wereld, de wereld van trouw en gehoorzaamheid.
Bloederige gevechten, ruwe omgangsvormen, vrouw ondergeschikte posi e.
• Hoofse ridderroman:
fbti ti ti ti ti tti titi ti tt tititi fh ti
, • Arthurepiek -- middeleeuwse hoofse verhalen over Koning Arthur en zijn ridders. Beroemd
handschri vol verhalen over Arthur en zijn ridders = Lancelotcompila e.
• Vrouw op een voetstuk, ver jndere omgangsvormen, vaak over de graal, gevechten om de
eer. Gaan om een queeste = een zoektocht.
• Geestelijke le erkunde -- kerkelijke cultuur - over religieuze zaken en de kracht van het Christendom --
mensen werden opgeroepen om christelijker te gaan leven. Geestelijke le erkunde in volkstaal (niet La jn)
was bedoeld voor de gewone gelovigen.
• Exempelen = korte verhaaltjes met een religieuze strekking
• Mirakelspelen = middeleeuwse vorm van toneel waarin heiligenlevens centraal stonden.
• Marialegenden -- ter ere van Maria. Bijv. Beatrijs. Hoofdpersoon is een jonge non. Ze verlaat het
klooster om met haar geliefde samen te leven. Na 7 jaar samenleven wordt ze verlaten, Beatrijs
wordt dan pros tuee. Zo kan zij haar 2 kinderen in leven houden. Na 7 jaar van zonde keert ze terug
naar het klooster dat ze verlaten hee . Toen ze het klooster verliet, had ze haar kledij en sleutels bij
het Mariabeeld achtergelaten. Ondanks haar leven in zonde hee Beatrijs steeds trouw de gebeden
ter ere van Maria gebeden. Niemand hee het vertrek van Beatrijs gemerkt. daar hee Maria op
miraculeuze wijze voor gezorgd. Beatrijs keert in het klooster terug en biecht alles op.
• Veel symboliek, benadrukt het belang van de biecht, maar ook de belangrijke rol die Maria
kan spelen in het leven van iedere gelovige. Heb contact met God/Maria want zij vergeven
je. Het publiek leert dat Maria bereid is iedere oprechte zondenaar te helpen -->
Mariaverering.
• Didac sche literatuur -- burgerij groeit en er is behoe e om meer te weten, literatuur is om iets van te leren.
Jacob van Maerlant was een dichter die hierbij aansloot. In Van den Vos Reynaerde wordt de
standenmaatschappij en de hoofsheid belachelijk gemaakt via een sa risch dierenverhaal. Er kwam meer
behoe e aan een wereldse en stedelijke samenleving.
Renaissance (1500 - 1700)
Historische context
• Hervorming = reforma e en contrareforma e -- onvrede over misstanden in de rooms-katholieke kerk.
Ontevredenheid over almacht van de hoge geestelijkheid in de kerk en maatschappij -- de burgerij had geen
invloed in kerkelijke zaken. Ze wensten ruimte voor eigen geloofsinzichten en verlangden naar kerkdiensten in
de volkstaal in plaats van La jn. Er kwamen protesten (protestanten) tegen de katholieke kerk wegen
a atenhandel, omgang met celibaat en corrup e --> Protestanten vooral in de noordelijke Nederlanden.
Zuiden bleef katholiek (opstand 1568-1648)
• Er waren veel opstanden door de interne tegenstellingen --> er werd over deze historische gebeurtenissen
geschreven.
• Joost van den Vondel --> over de dood van Oldenbarnevelt -- hogere middenklasse
• P.C. Hoo -- stedelijke elite, dichter, raadselach g, dubbelzinnig, mythologische verwijzingen en
woordspel, sonne endichter
• Huygens -- wetenschapper, sterrenkundige.
• 1602: oprich ng VOC --> economie groeide. De mach ge groep uit zaken- en bestuurswereld vormde de
groep 'regentenfamilies'. Gouden Eeuw is eigenlijk alleen van toepassing op de hogere middenklasse en elite
van rijke regenten.
Culturele Context
• Kennis en wetenschap werden bevrijd van de overmacht van kerk en theologie.
• Opkomst van het humanisme (Erasmus) -- middeleeuwse theocentrische werd vervangen door een meer
antropocentrisch wereldbeeld = op de mens gericht. Carpe Diem - pluk de dag. Macht van de Kerk
geestelijkheid en ader wordt kleiner --> meer zelf nadenken, bloei van kunst en wetenschap.
Ontdekkingsreizen, Gouden eeuw, welvaart.
• Bloeiende zangcultuur --> liedboeken voor de jeugd. O.a. van G.A. Bredero - komische liederen,
liefdesliederen en religieuze liederen.
• Toneelontwikkelingen (vooral in Amsterdam)
fl
tift ft ft titt ti tt ti fiti ft ft ti titi ftti ft titi tt ft ti
