Week 1 – NATUURRECHT
Taken van rechtsfilosofie
- Conceptuele analyse
Een verheldering van een bepaald concept/begrip.
o Wat is het recht?
o Wat is de rechtstaat?
o Wat zijn mensenrechten?
- Normatieve analyse
Gaat over evalueren en voorschrijven.
Probeert antwoord te geven op de vraag wat ik of jij moeten doen.
o Welke rechten zouden we moeten hebben?
o Moeten we de wet gehoorzamen?
o Is het huidige systeem wel rechtvaardig?
o Welk mensenrecht dient zwaarder te wegen?
Natuurrecht vs. rechtspositivisme (de spanning ertussen)
Korte samengevat:
- Natuurrecht
Een geheel van regels en wetten dat voorafgaand aan en onafhankelijk van het positieve
recht bestaat.
Goddelijk recht, recht van de rede etc.
Veronderstelt dat het positieve recht zoveel mogelijk in overeenstemming gebracht moet
worden met het natuurrecht.
- Rechtspositivisme
Betoogt dat het geldend recht bestaat uit de wetgeving die de aangewezen autoriteit heeft
uitgevaardigd. Een strikte scheiding tussen recht en moraal.
Al het recht dat is uitgevaardigd door een soeverein, die in staat is om gehoorzaamheid af
te dwingen door middel van sancties, dat is recht.
1
,Verhaal van Antigone
Betreft een burgeroorlog in Thebes. Twee zoons van de koning Oedipus staan aan verschillende
kanten in dit conflict.
Polyneikes leidt een buitenlandse macht van de stad Argos en valt de stad Thebes aan die wordt
verdediging door de andere broer Eteokles.
Creon is de koning van Thebes en die beveelt het lijk van de landverrader Polyneikes
onbegraven te laten.
Niemand mag om hem rouwen of hem begraven, zo wel dan volgt steniging.
Antigone werd voor een dilemma gesteld:
Moet ze naar het recht van Creon luisteren en accepteren dat haar broer niet begraven wordt?
Dat kon ze niet accepteren, want de goden bevelen dat de doden met bepaalde rituelen
begraven worden, want anders bereikt haar broer nooit het hiernamaals. Het is een vreselijke
straf om niet begraven te worden voor de Oude-Grieken.
Dus het dilemma van Antigone:
- Het recht van koning Creon gehoorzamen en haar broer niet begraven.
- Een hogere wet gehoorzamen, een wet die haar gebiedt dat de doden geëerd moeten
worden en begraven.
Antigone kiest voor het gehoorzamen van het hogere goddelijke recht.
Ze begraaft het lichaam van haar broer.
Antigone wordt betrapt en voor koning Creon gebracht.
Er volgde een wereldberoemd dialoog:
Creon: En toch waagde je mijn verbod te trotseren?
Antigone: Het was Zeus toch niet die het uit liet gaan. En evenmin heeft het recht van de
onderaardse goden ons mensen ooit met dit gebod belast. Verder vond ik niet dat uw
bevelen zo machtig waren dat zij de ongeschreven godenwetten mochten tarten. U bent
een sterveling, die wetten zijn van alle tijden… ik wilde de goddelijke wet niet breken uit
angst voor een menselijk verbod, zodat ik voor het gerecht der goden als beklaagde zou
komen te staan.
2
,Het dialoog valt uiteen in twee posities:
- Natuurrechtelijke positie van Antigone
Beroept zich op een hoger recht in dit geval het goddelijke recht.
Zij meent dat wanneer de wetten van de staat (Creon) niet in overeenstemming zijn met
de wil van de goden (hoger recht) dan hoeven de wetten van de staat niet gehoorzaamt
te worden.
Kenmerken van het natuurrecht:
o Universeel: het is altijd en overal geldig, wat de lokale geschreven wetten ook
maar stellen.
o Is hoger dan het positieve recht
o Het is van nature gegeven, het is niet door mensen in een wetboek
opgeschreven. Bv. goddelijk recht, menselijke rede, natuurlijke orde.
o Als positief recht geldig wil zijn en ons een plicht wil opleggen, dan MOET het in
overeenstemming zijn met het natuurrecht en omgekeerd ook.
Wanneer het positieve recht niet in overeenstemming is met het natuurrecht, dan
is het positieve recht ook niet geldig, bindt het ons niet en legt het ons geen
plichten op.
- Rechtspositivistische positie van Creon
Beroept op zich op de positie dat positief recht altijd gehoorzaamt dient te worden, of het
nu recht of onrecht is.
Hij stelt dat er geen hoger recht bestaat dat eisen stelt aan zijn positieve recht. Het enige
wat er is, is het veranderlijke geschreven recht dat uitgevaardigd is door een legitieme
autoriteit.
Kenmerken van het rechtspositivisme:
o Er is geen noodzakelijk verband tussen het gestelde recht en de moraliteit.
Onrechtvaardigde wetten zijn alsnog wetten die ons binden en plichten opleggen.
Ze dienen gehoorzaamt te worden, ook als je het er niet mee eens bent.
Een strikte scheiding tussen recht en moraal.
o Het recht is geldig wanneer het door een legitieme overheid is gesteld.
Creon in een dialoog met zijn zoon, de verloofde van Antigone:
‘’’Wie uit hoogmoed de wetten overtreedt of tracht zijn meerdere de wet te stellen,
hij zal zich nooit verheugen in mijn gunst. Wie staatshoofd is, moet worden
gehoorzaamd in groot en klein, of het recht of onrecht is… Rebellie tegen het
gezag is het ergste kwaad…. Dus houd ik orde en wet te allen tijde hoog.’’
3
,Benadrukking verhaal Antigone
o Tragedie van Antigone
Zij sterft voor datgene waar ze in gelooft, het goddelijk recht.
Het gehoorzamen van de goddelijke wetten en het rechtdoen aan haar
familieband(broer).
Ze begraaft dus haar broer Polyneikes tegen het bevel van Creon.
o Tragedie van Creon
Men kan ook stellen dat het ook een tragedie voor koning Creon is.
Creon kon niet anders dan haar doden, want Antigone was zijn gezag openlijk
aan het tarten.
De overleden broer die de stad verdedigde kon niet op dezelfde manier
behandeld worden als de overleden broer die de stad juist aanviel.
Dat schept een slecht precedent voor anderen om hetzelfde te doen.
Daarnaast is Antigone de dochter van een voormalige koning.
Ze verkondigde haar verzet compromisloos, zonder schaamte en zelfingenomen.
Ze bood geen excuses aan en smeekte niet om genade.
Het was moeilijk voor Creon om voor een andere oplossing dan executie te
kiezen, omdat hij anders groot gezichtsverlies zou lijden.
Concluderend kon koning Creon dus niet anders handelen.
Hij veroordeeld Antigone ter dood, maar betaalt zelf ook een gruwelijke prijs.
Zijn zoon, de verloofde van Antigone, pleegt zelfmoord als hij het lijkt van
Antigone ziet, maar de vrouw van koning Creon ook toen ze van de dood van
haar zoon hoorde.
Het is dus net zo goed ook Creons tragedie.
Moraal van het verhaal van Antigone
Creon heeft onrechtvaardig gehandeld door de wil van de goden te tarten.
Het positieve recht moet in overeenstemming gebracht worden met het natuurrecht
anders ontstaan er problemen.
De goden eisen een gepaste begrafenis, zonder welke overleden niet kan worden
toegelaten tot de onderwereld.
Creon heeft dit verboden en moet daarvoor een gruwelijke prijs betalen.
Het boek eindigt met een citaat:
´´De gave van het verstand is het kostbaarste bezit voor een gelukkig leven. Wie
sterfelijk is, mag nooit uit het hoogmoed met een god in het strijdperk treden. Het
noodlot straft de trotse man met zware slagen. Hij leert pas wijsheid in zijn laatste
levensdagen.´´
4
,Het natuurrecht van Thomas van Aquino
Hij stelt dat een onrechtvaardigde wet helemaal geen wet is en dus overtreden mag worden.
De persoon Thomas van Aquino
Voegde zich tegen zijn zin in bij de Dominicaanse bedelorde en werd door zijn broers gevangen
gezet in een kasteel op bevel van zijn moeder.
Hij is een scholastieke theoloog en filosoof en een heilige.
Scholastiek = een filosofische stroming die populair was in de middeleeuwen.
Typisch is de dialectische methode.
Het is een heleboel heen en weer tussen verschillende gezichtspunten, voor en tegen van een
bepaalde stelling.
Na zo een vraagstelling geeft Thomas een aantal vóór waarop hij zijn eigen positie neerzet en
vervolgens gaat hij een voor een de argumenten van zijn tegenstanders weerleggen.
Dat is die dialectische methode die typisch is voor de scholastiek filosofie.
Thomas van Aquino wilde een synthese van Christelijke theologie creëren door de Katholieke
doctrine en het werk van Aristoteles samenbrengen.
Het hoofdwerk van Thomas van Aquino is de Summa Theologiae.
De tijd van Thomas van Aquino
In de 13e eeuw in Italië komt Europa langzaam uit de middeleeuwen.
Gaat gepaard met grote economisch en geografische ontwikkelingen.
Mensen gaan van het land naar de stad etc. Universiteiten worden gesticht.
Thomas Van Aquino woonde in het koninkrijk Sicilië, was een kruispunt van culturen.
Samen met Toledo in Spanje is Sicilië de belangrijkste plek waar kennis uit de islamitische wereld
ingang vond in de westerse wereld.
Van belang: via Sicilië kwamen de werken van Aristoteles.
Toentertijd was Frederik II de keizer. Hij werd de Stupor mundi genoemd, wonder van de wereld.
Hij was echt een cosmopoliet(iemand die de hele wereld als zijn vaderland beschouwt), in Sicilië opgegroeid met een
Duitse vader.
Hij sprak zelf Arabisch, Duits, Italiaans, Latijns en was bevriend met de sultan van Egypte.
Hij stond ook echt intellectuele ontwikkelingen voor, niet alleen van zichzelf maar ook van zijn
koninkrijk. Daarom stichtte hij de universiteit van Napels.
Waarom is deze informatie belangrijk?
Rond deze tijd stroomt de kennis van de Arabieren Europa in via Toledo en Sicilië.
Het werk van veel Griekse filosofen was na de oudheid verdwenen uit Europa en die filosofische
traditie werd erna voortgezet in de Arabische wereld.
Via die Arabische wereld kwam het werk van Aristoteles voor het eerst in eeuwen weer Europa
binnen.
Thomas van Aquino kwam veelvuldig in aanraking met het werk van Aristoteles en zijn Arabische
commentatoren Averroes (Ibn Rushd) dat is DE commentator en Avicenna (Ibn Sina).
Die filosofie speelt een cruciale rol in het denken van Thomas van Aquino. Hij wil een synthese
creëren tussen deze nieuwe filosofie die Europa is binnengekomen (Aristoteles) die op sommige
punten in spanning lijkt te staan met de christelijke doctrine, en dat wil hij juist samenbrengen.
5
,Het belang van Aristoteles.
In de Summa verwijst Thomas van Aquino naar Aristoteles als DE filosoof.
Dus de tijd van Thomas is een tijd van transitie, ontwikkeling en dynamiek.
Hij stond in het midden van een hele spannende tijd.
Het werk van Thomas van Aquino – Summa Theologiae
Gaat over een grote verscheidenheid aan onderwerpen.
Aard van god, de mens, zonde, deugd, politieke filosofie, rechtsfilosofie etc.
Een stukje uit de Summa 95.2:
Menselijke wetten zijn alleen wetten voor zover zij van de wet van de natuur afgeleid zijn. wijken
zij af van de natuurwet, dan zijn het geen wetten, maar verdorvenheid van de wet.
Thomas van Aquino – zijn definitie van de ‘wet’
Betreft een conceptuele vraag, namelijk een verheldering van het begrip wet.
Een wet is een bepaalde afgekondigde ordening van de rede, met betrekking tot het
gemeenschappelijke goede, dat afkomstig is van hem die de zorg voor de gemeenschap heeft en
deze wet ook kan afdwingen desnoods met geweld.
CRITERIA WET:
Een wet is een bepaalde:
- Afgekondigde
Moet publiekelijk zijn zodat de mensen weten wat de wet is.
- Ordening van de rede
De wet is een bepaalde regel die mensen tot een bepaalde handeling moet aanzetten of
ze juist daarvan afhouden.
Dus een leidraad dat zorgt voor een orde in de samenleving.
De wet is zowel een regel voor het toekomstig handelen en het is een maat aan de hand
waarvan we ons verleden handelen kunnen beoordelen.
- Met betrekking tot het gemeenschappelijke goede
Een wet moet niet gericht zijn op de belangen van de heerser of de regering zelf, maar op
die van de gemeenschap als geheel.
- En afkomstig van hem die de zorg voor de gemeenschap heeft
Een wet moet door de juiste autoriteit worden afgekondigd.
- Hebben dwingende kracht (q. 96.
Ze kunnen afgedwongen worden, desnoods met geweld.
Thomas van Aquino – verschillende soorten wetten
- Eeuwige wet = Gods ordening van de Kosmos
- Natuurlijke wet = de Eeuwige wet voor ons, voor zover wij deze kunnen kennen
- Menselijke wet = positieve wetten die in ons wetboek staan
willen ze geldige wetten zijn, dan moeten ze in overeenstemming zijn met het
natuurrecht, als ze daarvan afwijken, dan zijn het niet alleen onrechtvaardige wetten
maar dan zijn het niet eens echte wetten.
6
, - Goddelijke wet = regels die God ons via de openbaring kenbaar heeft gemaakt, bv Koran
en de Bijbel.
Thomas van Aquino – op welke wijzen wetten onrechtvaardig kunnen zijn?
Volgens vier manieren kunnen wetten tegengesteld zijn aan het algemeen
belang/gemeenschappelijk goede:
1. Onrechtvaardig doel
Wanneer een bestuurder niet is gemotiveerd door het algemeen belang van de
gemeenschap, maar de wet instelt voor zijn eigen belangen.
Wanneer die door hebzucht en eer wordt gemotiveerd in plaats van het algemeen belang,
dan spreek je van tirannie.
2. Onbevoegde autoriteit(maker wet)
De bestuurder die de wet maakt, bezit niet over de juiste autoriteit, de bestuurder gaat
zijn bevoegdheid te buiten.
3. Ongelijke lasten(vorm)
Zelfs een wet die gericht is op het algemeen belang kan onrechtvaardig zijn wanneer de
lasten van die wet ongelijk over de gemeenschap verdeeld worden.
Voorbeeld:
Regering wil hele goede infrastructuur aanbrengen wat in het algemeen belang is. Om
dat voor elkaar te krijgen, gaat de regering disproportioneel de armen belasten om het
infrastructuurproject te financieren.
De wijze waarop het algemeen belang teweeg gebracht wordt, maakt de wet alsnog
onrechtvaardig.
4. Tegengesteld aan het goddelijke goede
Als wetten gedrag voorschrijven dat tegengesteld is aan wat de goddelijke wetten
voorschrijven
Bijvoorbeeld dwingen tot afgoderij.
Bijvoorbeeld tragedie van Antigone (broer niet begraven)
Thomas van Aquino: Dergelijke wetten zijn meer daden van geweld dan wetten!
Onrechtvaardigde wetten kun je geen echte wetten noemen, dit in tegenstelling tot de
rechtspositivisten.
Rechtspositivisten stellen dat wetten die door een erkende autoriteit uitgevaardigd worden, dat
het alsnog wetten zijn, ookal zijn ze niet in overeenstemming met morele of goddelijke principes.
Rechtspositivisten staan dus voor een strikte scheiding van recht en moraal!
7
,Thomas van Aquino: onrechtvaardige wetten zijn geen wetten!
Conceptuele analyse wordt gebruikt om tot een normatieve claim te komen.
‘’Iedere wet (is) tot het gemeenschappelijke welzijn van de mensen geordend en in zoverre bezit
zij de kracht en de aard van de wet. Voor zover zij hierin evenwel tekortschiet, heeft zij geen
bindende kracht.’ (q. 96 a.6).
Punt 1: onrechtvaardige wetten hebben géén bindende kracht.
Punt 2: als een wet niet op het algemeen belang is gericht, dan is het geen wet.
‘’Welbeschouwd, zijn onrechtvaardige wetten niet eens wetten!’’
Punt 3: onrechtvaardige wetten zijn überhaupt niet eens wetten te noemen.
Thomas van Aquino citeert Sint Augustinus:
Lex iniusta non est lex = een onrechtvaardige wet is geen wet.
Uitleg Thomas van Aquino
Een wet moet per definitie gericht zijn op het gemeenschappelijk goed.
Een schending, benadeling of schading daarvan maakt het dus geen echte wet.
Als het geen wet is, dan bindt het dus ook geen mensen. Mensen zijn dan niet meer verplicht om
hetgeen die wet voorschrijft na te leven.
Wetten zijn leidraad voor onze handelingen!
‘’Lex (wet) komt immers van ligare (binden), omdat zij tot handelen bindt’’ (q. 90 a.1)
Een onrechtvaardige wet die strikt genomen geen wet is, bindt de mens niet aan dat voorschrift.
Want typisch voor wetten is dat ze de mens binden en als het een onrechtvaardige wet is, dan
bindt het dus de mens niet.
Concluderend:
- Een wet die het algemeen belang schaadt, is geen wet
- Omdat het geen wet is, bindt het de mensen niet.
- *onrechtvaardige wetten zijn sowieso geen wetten te noemen en binden de mensen niet.
Thomas van Aquino – analyse
- Conceptuele analyse
Definitie van wetten.
Wetten moeten gericht zijn op het algemeen belang
Wetten die dat belang schaden zijn geen wetten.
Wetten vormen bindende voorschriften voor ons gedrag.
Echter als iets geen wet is, omdat het onrechtvaardig is, dan bindt het ons niet.
- Normatieve analyse
Conclusie: we mogen onrechtvaardige wetten ongehoorzaam zijn.
De definitie van wetten leidt tot de claim dat sommige wetten overtreden mogen worden
omdat ze niet rechtvaardig zijn. centraal punt natuurrecht.
Betreft het idee dat positief recht in zekere mate moet overeenstemmen met morele
principes, met rechtvaardigheid.
Doet het dat niet dan is het geen geldend recht en bindt het ons niet!
8
,Thomas van Aquino – ongehoorzaamheid
Punt 1:
o Als we niet verplicht zijn om onrechtvaardige wetten te gehoorzamen, dan is het
toegestaan om die wetten te overtreden.
We zijn niet verplicht om bepaalde voorschriften te gehoorzamen wanneer die het
algemeen belang schaden, want het zijn geen echte wetten.
Onrechtvaardige wet = geen echte wet = geen binding
Punt 2:
o Uitzondering op punt 1
‘’Tenzij soms om schandaal of onrust te vermijden, omwille waarvan de mens
zelfs afstand moet doen van zijn recht.’’(q. 96 a.4)
Het kan zijn dat ongehoorzaamheid aan de onrechtvaardige wet juist tot verdere
onrust leidt, met alle negatieve gevolgen zoals chaos etc. van dien.
Ter vermijding daarvan kan het soms verplicht zijn om een onrechtvaardige wet te
gehoorzamen om verdere narigheid te vermijden.
**als het zo is dat ongehoorzaamheid resulteert in verdere sociale onrust, dan kan
dat uiteindelijk het gemeenschappelijke goede nog meer schaden. In zo een
geval kan gehoorzaamheid toch nog gevraagd zijn.
**Antigone-voorbeeld: Je zou misschien wel kunnen zeggen dat haar
ongehoorzaamheid aan de koning in een tijd van burgeroorlog de stabiliteit van de
staat nog verder ondermijnt en dus voor onrust zorgt.
Punt 3:
o Thomas van Aquino erkent ook een algemene plicht om de wet te gehoorzamen.
Waarom?
Echte wetten zijn gericht op het gemeenschappelijk goede.
Als echte wetten gericht zijn op het gemeenschappelijke goede, dan bevordert
gehoorzaamheid aan die echte wetten ook het algemeen goede en dus een plicht
om ze te gehoorzamen.
Punt 4:
o Nuancering op punt 3
Soms kunnen wetten die in het algemeen het algemeen belang bevorderen, in
specifieke gevallen het algemeen belang juist schaden.
In zo een specifiek geval is het geoorloofd om ongehoorzaamheid te zijn aan die
wet, want de wetgever kan dat per definitie niet beoogd hebben.
‘per definitie’ een conceptueel punt.
Wetten behoren het gemeenschappelijke goede te bevorderen.
Doen ze dat niet dan zijn het niet echt wetten,
Degene die een onrechtvaardige wet uitvaardigt is strikt genomen ook geen
wetgever, want dat wat hij uitvaardigt is geen wet omdat het onrechtvaardig is.
Zolang we het over een WETGEVER hebben, gaan we ervanuit dat zij niet de
schadelijke uitwerking op het algemeen belang in dit specifieke geval beoogd
heeft.
9
, Voorbeeld Thomas van Aquino punt 4: Belegerde stad
Stel er is een wet die stelt dat de stadspoorten gesloten moeten blijven en dat die
wet in de meerderheid van de gevallen het algemeen belang bevordert. Bv de
veiligheid van de stad.
In specifieke gevallen kan het alsnog zo zijn dat zo een wet zeer nadelig is voor
de stad. Nadelig bijvoorbeeld als de poorten gesloten blijven.
bijvoorbeeld als burgers die hun stad aan het verdedigen zijn tegen hun vijand en
door de vijand opgejaagd worden zich achter de stadspoorten in veiligheid willen
brengen, dat kan dan niet als die wet tot de letter wordt nageleefd. Als je de wet
naleeft dan blijven de poorten gesloten, worden de stadsverdedigers afgemaakt
en wordt daardoor het algemeen belang geschaad omdat de stad het gevecht aan
het verliezen is.
**De wetgever schrijft algemene wetten voor en kan nooit alle gevallen voorzien
waarop de wet van toepassing zal zijn. Het kan dus voorkomen dat een wet die in het
algemeen het gemeenschappelijk goede dient, in een specifiek geval hier juist
afbreuk aan doet. In dat geval mag je in strijd met de letter van de wet handelen.
10
