Rechtstaat
1. Idee en oorsprong van de rechtsstaat
Wat is een rechtsstaat?
In een totalitaire staat dringt de staat door tot in het persoonlijke levens van de burgers. Het is
meestal een corrupte staat en vaak ook een politiestaat. Een rechtsstaat is een staat waarin
burgers worden beschermd tegen machtsmisbruik en willekeur van de overheid. Nederland is
daarnaast democratisch ook een sociale rechtsstaat; er zijn wetten en voorzieningen om de
welvaart en het welzijn te bevorderen van de burgers. In een rechtsstaat is relatief veel sociale
vrede en cohesie. Vertrouwen en wederkerigheid is er tussen burgers maar ook tussen staat en
burger. Beiden houden zich aan de wetten, enzo ontstaat er ook rechtszekerheid.
Hoe is de rechtsstaat ontstaan?
Sinds de 16e eeuw had Europa weinig gelukkige perioden gekend. Door de drukpers kon nieuwe
kennis verspreid worden. Het wereld- en mensbeeld begon te veranderen. Vanaf de 2e helft van
de 18e eeuw kwam er steeds meer verzet tegen de onrechtvaardige samenleving van armoede,
uitbuiting van sociale ongelijkheid. De 18e eeuw was de eeuw van Verlichting en van het
verlangen naar maatschappelijk geluk. De burgerij geloofde in de kracht van de rede. Men
geloofde in een gelukkige samenleving, met vrijheid als 1e voorwaarde. Hoe dat bereikt kon
worden, werd veel over gediscussieerd. Vooral de filosofie van het sociaal contract had veel
invloed, van Hobbes, Locke en Rousseau. Dat houdt in dat mensen een sociaal contract moeten
sluiten waarin ze tot afspraken komen om in natuurlijke vrijheid en gelijkheid te kunnen leven.
Mensen moeten elkaars bezittingen met rust laten. De staat moet de veiligheid van de burgers
daarin garanderen en krijgt het monopolie op geweld. Om zeker te zijn dat de staat geen
misbruik maakt van zijn geweldsmonopolie, is de staat gebonden aan wetten die de burgers zelf
opstellen. Zo is de staat meester en knecht tegelijk. Volgens het voorstel van Montesquieu wordt
de staatsmacht opgesplitst in een wetgevende, uitvoerende en rechtssprekende macht; de trias
politica. De grondbeginselen van de rechtstaat zijn:
-Het beginsel van de grondrechten; vrijheid en gelijkheid
-Het soevereiniteits- en democratiebeginsel; het sociaal contract
-Het legaliteitsbeginsel; de staat dwingt sociaal contract af maar is gebonden aan wetten
-Het beginsel van de trias politica; de macht wordt gescheiden
De eerste rechtsstaten
Na de losmaking van de Engelse koning in 1776, riepen Amerikaanse kolonisten in hun
Onafhankelijk-heidsverklaring hun nieuwe samenleving uit, gebaseerd op vrijheid en gelijkheid.
In de grondwet werd de basisstructuur vastgelegd dat de staat de eerste taak kreeg om de
vrijheid en gelijkheid van de burgers te beschermen. De staatsmacht werd gebonden aan de Bill
of Rights, de grondrechten van de burgers. Deze 3 vormen samen de Amerikaanse constitutie.
De Franse Revolutie volgde in 1789. ‘Vrijheid, gelijkheid, broederschap of de dood!’ was de
boodschap. De Verklaring van de Rechten van de Mens en Burger in 1791 was het begin van
een samenleving waarin de burgers onschendbare grondrechten hebben. Er was chaos totdat
Napoleon 1799 een staatsgreep pleegde en een verlichte dictatuur vestigde, waarin de
machthebber rekening houdt met de bevolking. Zijn ideeën werden verspreid en zijn Code Civil
was ook in Nederland het begin van burgerlijk recht. Na de slag van Waterloo in 1815 waarin
Napoleon verslagen werd volgde in heel Europa een restauratie: de machtsverhoudingen
kwamen werden weer hersteld. Het revolutionaire vuur bleef echter smeulen. In de 19e eeuw
werd in West-Europa door middel van felle politieke gevechten de rechtsstaat stap voor stap
dichterbij gebracht.
, 2. Grondwet en grondrechten
Ontstaan van de grondwet
Voor sommige grondwetten staat een preambule, een soort voorwoord met belangrijke info
over de samenleving. De grondwet kent 4 functies:
- de macht van de staat begrenzen en daarmee de vrijheden van de burgers garanderen
- de fundamentele rechten van de burgers vastleggen
- in grote lijnen aangeven hoe de belangrijkste organen van de staat zijn georganiseerd
- de eenheid van de natie uitdrukken
De voorloper van onze grondwet is de Staatsregeling van de Bataafse Republiek in 1798.
Een jaar later werd Nederland een constitutionele monarchie, een koninkrijk met een grondwet.
In 1848 braken er weer revoluties uit in Europa. De grondwet werd veranderd: de koning werd
onschendbaar verklaard en burgers kregen meer rechten. Het kiesrecht het censuskiesrecht:
alleen voor mannen die een bepaald bedrag aan de belasting betaalden. De staat werd een
nachtwakersstaat, mede door de invloed van Thorbecke. Het zorgde voor veel sociale onrust. In
de 2e helft van de 19e eeuw ontstond er een klassenstrijd tussen arm en rijk en arbeid en
kapitaal. Het leidde tot wijziging van de grondwet: in 1917 mochten alle mannen stemmen, in
1919 ook de vrouwen en de staat ging alle scholen bekostigen. In WO2 kwam er een einde aan
de grondrechten en veiligheid van de burgers door de Duitse bezetting. Vlak na de oorlog trad
de oude grondwet weer in werking, onveranderd tot 1983.
Wat staat er in de grondwet?
In de grondwet staat klassieke en sociale grondrechten. Van de klassieke grondrechten vormen
vrijheid en gelijkheid de basis. Deze klassieke grondrechten kunnen we onderscheiden:
- het recht op gelijke behandeling, dus geen discriminatie
- de waarborging van de persoonlijke vrijheid, dus de privacy en het recht op eigendom
- de waarborging van de politieke vrijheid, dus kiesrecht en andere rechten zoals van vereniging
Daarnaast heb je nog de sociale grondrechten. Hiermee werden werkgelegenheid,
bescherming van werknemers, sociale zekerheden, onderwijs etc. de taak van de staat. Hiermee
werd ons land een sociale rechtsstaat ofwel een verzorgingsstaat. Een belangrijk verschil is dat
burgers zich op de klassieke grondrechten kunnen beroepen, maar niet op de sociale
grondrechten. De overheid moet echter wel haar best doen om die rechten te realiseren.
Wat zijn de grenzen van onze vrijheid?
Principiële erkenning van elkaars vrijheid en gelijkheid is een belangrijke voorwaarde voor onze
samenleving. Het gaat dan om wederkerige erkenning; de uitoefening van vrijheidsrechten door
de ene burger mag niet leiden tot schade of vrijheidsbeperkingen voor andere burgers.
Grondrechten kunnen worden uitgevoerd ‘behoudens ieders verantwoordelijkheid voor
de wet’. Bijvoorbeeld: je mag zeggen wat je denkt, dat is vrijheid van meningsuiting, maar je mag
niet discrimineren, omdat je daarmee het recht op gelijke behandeling van de ander overtreedt.
Grondrechten hebben geen absolute gelding. Soms is een beperking ervan nodig, maar daarover
mogen alleen regering en parlement beslissen. Grondrechten hebben verticale werking, ze
worden door burgers uitgeoefend tegenover de staat. Als grondrechten een horizontale werking
hebben, kunnen burgers zich tegenover elkaar op de grondrechten beroepen. Er bestaat geen
rangorde in grondrechten. Daarom moet de rechter bij iedere zaak de belangen van beide
partijen afwegen om tot een eerlijke uitspraak te komen.
