Leerdoelen Europees recht 2020 – 2021
Thema I: De verhouding tussen de EU en de Nederlandse rechtsorde
HC 1: De legitimatie van de Europese Unie: geschiedenis, organisatie en kernbergrippen van
de Europese rechtsorde
HC 2: Methoden van doorwerking
Thema II: De interne markt
HC 3:: Inleiding tot de interne markt en vrij verkeer van goederen
HC 4: Vrij verkeer van personen: werknemers, diensten en EU burgerschap
HC 5: Harmonisatie van wetgeving
Thema III: Het EU mededingingsrecht
HC 6: regels voor ondernemingen: doelstellingen, structuur en procedures
HC 7: Regels voor ondernemingen: staatssteun en handhaving
Thema IV: Het stelsel van EU rechtsbescherming
HC 8: Rechtsbescherming I: Rechtswegen voor de EU rechter
HC 9: Rechtsbescherming II: Rechtswegen voor de nationale rechter
HC 10: Fundamentele rechten in de EU
,Thema I: De verhouding tussen de EU en de Nederlandse rechtsorde
HC 1: De legitimatie van de Europese Unie: geschiedenis, organisatie en kernbergrippen van
de Europese rechtsorde
HC 2: Methoden van doorwerking
Inleiding
In dit eerste Thema staat de verhouding tussen EU en nationaal recht centraal. Waarom is het EU recht zo
belangrijk voor de Nederlandse rechtspraktijk? Op welke terreinen komt er zoal EU recht tot stand? En waar
haalt de EU haar legitimiteit vandaan? Hoe zijn de bevoegdheden van de Europese Unie en Nederlandse
instellingen verdeeld bij de totstandkoming van EU wetgeving, de toepassing ervan, en bij de handhaving en
rechtsbescherming? Wanneer, en op welke wijze, past de nationale rechter het Unierecht toe? Om het klassieke
concept van de trias politica toch nog maar eens te gebruiken: binnen zowel de wetgevende, de uitvoerende als
de rechterlijke macht, werken EU en Nederlandse instanties samen. Hoe verloopt die samenwerking dat nou
precies?
Structuur van de EU en verhouding EU-lidstaten
In hoorcollege 1 kijken we eerst naar de ontstaansgeschiedenis van de Europese samenwerking, van Europese
Gemeenschap voor Kolen en Staal naar Europese (Economische) Gemeenschap en uiteindelijk naar Europese
Unie. Er wordt met name aandacht besteed aan de wijzigingen die het Verdrag van Lissabon aan de
samenwerking tussen de EU-instellingen en de bevoegdheden van de EU teweeg heeft gebracht.
De EU en Nederland
Het Unierecht is vandaag niet meer uit de Nederlandse rechtsorde weg te denken. Niemand weet precies hoe
groot de invloed van de EU is, maar zeker is dat een groot deel van de in Nederland toepasselijke wetgeving
direct of indirect tot het Unierecht is te herleiden. Daarbij moet natuurlijk niet uit het oog worden verloren dat
Nederland participeert in de besluitvorming op Unieniveau en dus invloed kan uitoefenen op de inhoud van
wetgevingsmaatregelen, al wisselt de mate van invloed per beleidsterrein. Wanneer besluiten in de Raad van
Ministers worden aangenomen met unanimiteit (zoals bijvoorbeeld op het terrein van directe belasting), dan
heeft Nederland effectief een vetorecht. Worden besluiten genomen met (gekwalificeerde) meerderheid (dit
geldt bijvoorbeeld voor wetgeving met betrekking tot de interne markt), dan kan het ook zijn dat Nederland
gebonden is aan een besluit waar het tegen stemde. Dit is een gevolg van de aard van het supranationale
karakter van de Unierechtelijke samenwerking. De Europese Verdragen bepalen of een besluit op een bepaald
terrein met unanimiteit of met gekwalificeerde meerderheid wordt aangenomen, welke rechtsinstrumenten de
Europese instellingen tot hun beschikking hebben en op welke manier deze instellingen (dat wil zeggen: de
Commissie, de Raad van Ministers en het Europees Parlement) zich tot elkaar verhouden.
Verhouding tussen EU en nationaal recht
De supranationale structuur van de EU wordt vervolgens als aanknopingspunt gebruikt om in hoorcollege 2 de
wijze waarop het EU-recht in het nationale recht doorwerkt te bespreken. In dit verband komen de
fundamentele beginselen van rechtstreekse werking en voorrang van het Unierecht aan bod, zoals ontwikkeld in
de jurisprudentie van het Hof van Justitie. Daarnaast wordt aandacht besteed aan de taakverdeling tussen de
Europese en de nationale instanties. De samenwerking tussen nationale en Europese instanties is gebaseerd op
art. 4(3) EU Verdrag, het loyaliteitsbeginsel.
De tekst van art. 4(3) VEU luidt:
‘Krachtens het beginsel van loyale samenwerking respecteren de Unie en de lidstaten elkaar en steunen zij
elkaar bij de vervulling van de taken die uit de Verdragen voortvloeien. De lidstaten treffen alle algemene of
bijzondere maatregelen die geschikt zijn om de nakoming van de uit de Verdragen of uit handelingen van de
instellingen van de Unie voortvloeiende verplichtingen te verzekeren. De lidstaten vergemakkelijken de
vervulling van de taak van de Unie en onthouden zich van alle maatregelen die de verwezenlijking van de
doelstellingen van de Unie in gevaar kunnen brengen.’
EU-wetgevingshandelingen
Europese wetgevingshandelingen (met name verordeningen en richtlijnen) worden aangenomen door de
Europese instellingen, afzonderlijk of samen, op basis van de bevoegdheden overgedragen door de lidstaten in
de Verdragen (de rechtsbasis) en in overeenstemming met de besluitvormingsprocedures uiteengezet in het EU-
Verdrag (in het bijzonder de gewone wetgevingsprocedure, voorheen de co-decisie of
,medebeslissingsprocedure). Ook nationale instanties spelen hierbij een rol: Nederlandse ambtenaren nemen
bijvoorbeeld deel aan de onderhandelingen in Brussel en Nederland is vertegenwoordigd door één van haar
ministers in de Raad van Ministers. In het geval dat de EU-instellingen een richtlijn aannemen, dan moet de
Nederlandse overheid er vervolgens voor zorgen dat deze correct wordt geïmplementeerd in de Nederlandse
rechtsorde, wat kan betekenen dat bestaande Nederlandse wetgeving moet worden aangepast of dat nieuwe
wetgeving tot stand moet komen.
Uitvoering en toepassing van Unierecht
Bij de concrete uitvoering van Unierecht in de dagelijkse praktijk spelen de Nederlandse instellingen en
(bestuurs)-organen een cruciale rol. Slechts op een aantal terreinen beschikken de EU-instellingen en organen,
en met name de Commissie, over concrete bevoegdheden bij de uitvoering van EU-recht (we zullen later zien
dat het Europese mededingingsrecht één van deze terreinen is). De toepassing van het Unierecht in concrete
gevallen en in de dagelijkse werkelijkheid is eerst en vooral een zaak van de nationale autoriteiten. Dat geldt
voor alle niveaus: landelijk, provinciaal, en gemeentelijk, en ook voor de gedeconcentreerde overheidsdiensten
(of functioneel gedecentraliseerde bestuursorganen) zoals Productschappen en Waterschappen.
Rechterlijk toezicht
Ook de rechterlijke handhaving en de rechtsbescherming zijn verdeeld tussen de EU- rechters (Hof van Justitie
en Gerecht) en de Nederlandse rechters. Wanneer een particulier met een andere particulier of met een
overheidsinstantie een geschil heeft over de toepassing van Europees recht, of wanneer in een geschil een
aspect van Europees recht aan de orde is, dan moet hij zich tot de nationale rechter wenden. Het scharnier
tussen de EU en nationale rechters is de prejudiciële procedure, waar we in hoorcollege 8 naar zullen kijken. In
dit thema wordt aandacht besteed aan de verschillende methoden die de nationale rechter ter beschikking
staan om volle werking te verlenen aan het Unierecht: directe werking, richtlijnconforme uitleg en
overheidsaansprakelijkheid wegens schending van het Unierecht. Overheidsaansprakelijkheid wordt verder
behandeld in het vierde onderdeel van de cursus, over ‘Rechtsbescherming’.
In werkcollege 1 zal volop aandacht zijn voor de doorwerking van het Unierecht in de nationale rechtsorde. Wat
betekent het beginsel van voorrang en directe werking voor het individu dat rechten ontleent aan het
Unierecht? Welke verplichtingen rusten er op de autoriteiten van lidstaten om de volle werking van het
Unierecht te waarborgen?
Leerdoelen thema I
- De student nader kennis te laten maken met het proces van EU-integratie, de EU-instellingen en
wetgevingsinstrumenten;
- Inzicht verschaffen in de werkverdeling en samenwerking tussen Nederlandse - en EU-overheden en
instanties;
- Inzicht verschaffen in de wijze waarop Nederlands en Unierecht op elkaar ingrijpen en met elkaar
verbonden zijn;
- De bijzondere status uitleggen die het EU-recht binnen de nationale rechtsorde inneemt;
- De belangrijke rol aantonen die de nationale rechter heeft bij de toepassing en de doorwerking van het
EU-recht;
- De student inzicht verschaffen in de methoden die voorhanden zijn om doorwerking aan het EU-recht
te verlenen ook indien een richtlijn bijvoorbeeld nog niet of niet correct in het nationale recht is
geïmplementeerd of indien de Nederlandse overheid bij de implementatie haar discretionaire
bevoegdheid niet correct heeft gebruikt.
,HC1
Kernbegrippen:
Legitimiteit, instellingen, rechtsinstrumenten, autonome rechtsorde, loyaliteitsbeginsel, beginsel van overdracht
van bevoegdheden
Verplichte jurisprudentie:
- NV Algemene Transport- en Expeditie Onderneming van Gend en Loos tegen Nederlandse administratie
der belastingen
- Flaminio Costa tegen E.N.E.L
Kenmerken van de Europese Unie: Federatie van Staten
- De Europese Unie zit tussen de nationale staat en een internationale organisatie in.
- Overdracht van bevoegdheden: lidstaten dragen bevoegdheden over (soevereiniteit) naar de Europese
Unie. Daardoor kan de EU op veel verschillende terreinen bevoegdheden uitoefenen en zelf wetgeving
en beleid maken.
- Doelstelling van de EU is anders dan bij internationaal recht:
o Doelstelling internationaal recht: vreedzame co-existentie
o Doelstelling Europese Unie: hechter verbond
- De Europese Unie heeft eigen rechtspersoonlijkheid, internationale organisaties hebben dat niet
- De Europese Unie heeft eigen instellingen met eigen bevoegdheden, bij internationale organisaties
hebben de Staten uiteindelijk de bevoegdheden.
- De Europese Unie heeft eigen besluitvormingsprocedures zoals de gewone wetgevingsprocedure met
een gekwalificeerde meerderheid van stemmen waardoor een lidstaat gedwongen kan worden om
bepaalde wetgeving aan te nemen. Internationale organisaties werken vaak met vetorecht, waardoor
een lidstaat niet gedwongen kan worden.
- De Europese Unie heeft eigen rechtsbronnen
- De Europese Unie heeft een verplichte rechtsmacht” Hof van Justitie van de Europese Unie en lidstaten
moeten zich houden aan de uitspraken van het Hof o.g.v. het loyaliteitsbeginsel
- De Europese Unie heeft een eigen interpretatiemethode: teleologische interpretatiemethode: ze kijken
naar de doelstelling van de betreffende Europese wet- en regelgeving. En ook bij het beantwoorden van
bepaalde rechtsvragen interpreteren ze via de doelstelling. Bij het internationaal gerechtshof worden
door middel van grammaticale interpretatie uitspraken tot stand gebracht
Legitimatie van de EU:
De EU is een supranationale organisatie met intergouvernementele aspecten. Binnen de EU dragen de lidstaten
een stuk soevereiniteit over aan de Europese Unie, waardoor de EU onafhankelijk van de lidstaten beslissingen
kan nemen. Maar, omdat in de Raad van Ministers leden zitten uit de betreffende lidstaten, die de beslissingen
in de Europese Unie moeten nemen. De lidstaten beslissen dus indirect nog zelf: de lidstaten hebben invloed op
de beslissingen die binnen de EU worden genomen.
- Supranationaal: de organisatie staat hoger in rang: alles wat de supranationale organisatie beslist
moeten de lidstaten opvolgen
- Intergouvernementeel: de organisatie kan geen beslissing nemen tegen de wil van de staten in. Je bent
alleen aan beslissingen gebonden indien de lidstaat zelf mee instemt.
à Intergouvernementele werking: partijen hebben bepaalde verplichtingen jegens elkaar die zij
moeten nakomen.
Nieuwe autonome rechtsorde
De Europese Unie is een nieuwe autonome rechtsorde op grond van Van Gend & Loos en Costa/ENEL.
à De nieuwe autonome rechtsorde houdt in dat de EU een afzonderlijk stelsel van recht heeft en beheerst haar
eigen ontwikkeling via juridische procedures. Het recht van de EU heeft een zekere autonomie t.o.v. lidstaten en
algemene internationaal recht. Deze nieuwe autonome rechtsorde beperkt de soevereiniteit van de lidstaten
waardoor de EU boven democratisch gelegitimeerde lidstaten staat à dus grotendeels supranationaal.
- Van Gend & Loos: Europees recht heeft rechtstreekse werking, waardoor het VWEU meer is dan alleen
een internationale overeenkomst die wederzijds verplichtingen met zich mee brengt. Hierdoor werd de
EU (toen der tijd EEG) bestempeld als een nieuwe rechtsorde.
, - Costa/ENEL: Omdat de EU een autonome rechtsorde is wordt de voorrang van het Europees Recht
boven het nationaal recht gelegitimeerd. Wanneer nationaal recht voorrang zou krijgen, wordt het
autonome karakter van de EU aangetast.
à Dus: Het recht van de EU wordt gezien als een autonome rechtsorde: een onafhankelijke rechtsorde met
eigen rechten tegenover die van de lidstaten. Het Europees recht staat hoger in rang dan het Nederlands
recht.
Bronnen van het EU recht:
Primaire bronnen van EU recht:
De primaire bronnen (rechtsinstrumenten) van de EU zijn internationale multilaterale verdragen. Een
multilateraal verdrag is een overeenkomst tussen meer dan twee staten. De EU kent 3 primaire bronnen:
1. Het Verdrag betreffende de Europese Unie (VEU)
Dit verdrag stelt een aantal gemeenschappelijke waarden van de lidstaten vast. Ook staan hier de
doelen van de EU en de rol van de EU instellingen.
2. Het Verdrag betreffende de werking van de Europese Unie (VWEU)
Dit verdrag stelt de bevoegdheden vast voor het maken van Europese wetgeving de verschillende
procedures die gevolgd moeten worden. Hiernaast worden de taken en bevoegdheden van de
instellingen geconcretiseerd (bijv. bevoegdheden m.b.t. tot de interne markt)
3. Handvest van de Grondrechten van de Europese Unie (Handvest)
Dit verdrag bundelt de mensrechten voor de lidstaten. Veel van de grondrechten komen overeen met
de rechten in het EVRM.
Overige bronnen (rechtsinstrumenten) EU recht:
- Secundaire bronnen van EU recht art. 288 VWEU (à ook wel harmonisatiewetgeving)
o Verordeningen: algemene strekking, algemeen verbindend en direct van toepassing.
Implementatie is niet nodig omdat een verordening al directe werking en voorrang heeft.
o Richtlijnen: bindend voor staten, implementatie vereist. Het doel van de richtlijn is het
harmoniseren van de nationale wetgeving van lidstaten. Lidstaten blijven wel vrij om enigszins
af te wijken en verdergaande regels te stellen.
o Besluiten: volledig bindend t.a.v. personen/instelling waartoe het gericht is
o Aanbevelingen en adviezen (vorm van soft law)
- Rechtsbronnen in-between: tussen primair en secundair in:
o Jurisprudentie van HvJ
o Algemene rechtsbeginselen
- Tertiair EU recht: soft law zoals groenboeken, witboeken, bekendmakingen en richtsnoeren.
Doelstelling van de EU art. 3 VEU
à De EU is veel meer dan een economische markt. Het gaat met name om vrede, niet alleen om de interne
markt. De interne markt is wel belangrijk en zorgt ervoor dat de EU zich bezig moet houden met andere
beleidsterreinen: criminaliteit, milieu etc. De EU heeft ervoor gezorgd dat er al heel lang vrede is.
- Lid 1: Kern: het bevorderen van de vrede, haar waarden en het welzijn van de volkeren van de lidstaten
- Lid 2: Ruimte van vrijheid en veiligheid: EU zorgt ervoor dat burgers zich vrij kunnen verplaatsen door
de interne binnengrenzen tussen de lidstaten weg te halen.
- Lid 3: Interne markt art. 26 lid 2 VWEU: een markt zonder binnengrenzen waar vrijheid is van goederen,
personen, kapitaal en diensten. De interne markt moet zorgen voor economische, sociale en technische
vooruitgang, waarbij milieubescherming tevens van belang is. Discriminatie in welke vorm dan ook
wordt tegengegaan. Economische samenhang en solidariteit tussen lidstaten moet worden bevorderd.
- Lid 4: economische en monetaire unie: de euro
Beginselen m.b.t. bevoegdheden EU art. 5 VEU:
Deze beginselen zijn van belang voor het creëren van Europees Recht. Art. 3 lid 6 VEU geeft de EU de opdracht
om nadere regels te stellen om de doelen omschreven in art. 3 VEU te bereiken.
Attributiebeginsel: beginsel van overdracht van bevoegdheden
De lidstaten hebben soevereiniteit overgedragen aan de EU. De overdracht van bevoegdheden heeft als gevolg
