Voorwoord
We bekijken in het onderwijs hoe we een leerling creativiteit kunnen leren, maar vooral wat dat in de
21ste eeuw vraagt van de leerkracht.
Als leerkrachten moeten we de ruimte bieden aan de leerling om zelf aan de slag te gaan. De
autonomie van het individu is hier de basis. Daardoor is het centrale begrip voor de leerkracht
‘Openheid’. Anders kan de autonomie van de leerling niet tot uiting komen. De open omgeving kan
zelfs motiverend zijn op alle vakgebieden.
Het boek bestaat uit 3 delen:
Deel 1: Waarom?
Deel 2: Wat?
Deel 3: Hoe?
Deel 1: Waarom?
Waarom zou je dit boek moeten lezen?
In dit boek bespreken we de uniekheid van de leerlingen. Ook gaat het over wat ons als mens maakt:
het vermogen om de wereld om ons heen te scheppen. De drang die we in ons hebben om de wereld
vorm te geven is een bron om tot leren en leven te komen. We willen de wereld om ons heen steeds
vergroten.
Het boek gaat ook over creativiteit. Ook dat is een motor van leren en leven. Creativiteit is een
grondhouding die we allemaal in ons dragen en die we in ons huidige onderwijssysteem vaak ver weg
stoppen.
Kunst en creativiteit worden vaak als synoniemen beschouwd. In het onderwijs kunnen we veel leren
van de manieren van werken en denken van kunstenaars en de bedoeling van hun kunst. Dat terwijl
het onderwijs de laatste jaren vaak gaat om zekerheid en verantwoording. Het is waar dat meetbare
opbrengsten nuttig zijn, maar ontwikkelen en leren kun je niet altijd in meetbare resultaten gieten.
Creativiteit is er en leer je bij ruimte en verbinding. Als leerkracht geef je die ruimte en verbindingen,
maar wel in verbondenheid en je kan gerust kaders bieden. Je gaat de leerlingen creativiteit niet
aanleren, maar ze kunnen creativiteit wel afleren. Dat kan bijvoorbeeld gebeuren in een omgeving
waarin ze leren dat iets goed of slecht of dat onderzoek minder belangrijk is dan het vinden van het
juiste antwoord. Dat is convergentie, alles terugbrengen naar één punt.
Creativiteit kunnen we snel afleren in een situatie waarin men uitgaat van goed en slecht (toetsen).
Dat terwijl de focus op opbrengsten en het cognitieve niet alle kinderen de ruimte geeft om zich
optimaal en uniek te ontwikkelen tot een gelukkige en evenwichtige volwassene.
1. Fundamenten en routeplanner
Openheid
Het boek is gebaseerd op een onderzoek, namelijk D21. Dit is een groot Nederlands onderzoek naar
cultuureducatie. Het gaat om de relatie tussen cultuureducatie, de 21 ste-eeuwse vaardigheden en de
schoolvisie. Dat is een fundament. Als je de resultaten van het onderzoek bekijkt, dan komen we uit
bij ‘openheid’. Het gaat om open relaties, open communicatie tussen directie, leerkrachten,
leerlingen en ouders en de verdere omgeving van school. Daarnaast is een open, niet-oordelende,
vragende houding van belang want deze geeft ruimte om iets nieuws te ontdekken of om iets nieuws
te laten ontstaan. Hierdoor is dus ruimte voor creativiteit.
,Uit het onderzoek blijkt ook dat er een sterke verbinding is tussen je visie (waarom), de werkelijke
leeropbrengsten (wat) en de manier waarop je daar komt (hoe). Deze 3 gezamenlijk zorgen voor
kwalitatief sterk onderwijs.
2. 21e-eeuwse vaardigheden en creativiteit
Een belangrijke vraag in het onderwijs is: ‘Wat is er in de toekomst nodig om een leerling goed voor
te bereiden op die toekomst, waarvan we niet weten hoe die precies eruit gaat zien?’. Ons onderwijs
is namelijk in transitie. Routinematige functies verwijden en we zien een toenemende behoefte aan
sociaal vaardige en flexibele mensen die in staat zijn om met anderen complexe problemen op te
lossen.
Vaardig, waardig en aardig
Het onderwijs aan onze kinderen moet hun de ruimte geven om zich te ontwikkelen tot volwassenen
die ‘vaardig, waardig en aardig’ zijn. Deze drie woorden schetsen de drie hoofddoelen van
(basis)onderwijs in het algemeen: kennisontwikkeling, maatschappelijke vorming en
persoonsvorming.
Een maatschappij in transitie
Door de globalisering van de wereld, internet en vele andere technische ontwikkelingen zijn
problemen in de wereld vaak groot en veelomvattend. Deze problemen worden ook wel wicked
problems genoemd: zeer complexe en taaie problemen. Complex en taai doordat er onvolledige en
elkaar tegensprekende informatie beschikbaar is, er veel mensen en opvattingen bij betrokken zijn,
ze vaak een enorme invloed hebben op de economie en omdat de problemen niet op zichzelf staan
maar verbonden zijn met allerlei andere problemen. Het vluchtelingenvraagstuk is een verdrietig
voorbeeld van een wicked problem. 21ste-eeuwse vaardigheden zijn nodig om deze problemen te
kunnen oplossen. Om complexe problemen op te kunnen lossen helpt het onder andere om kritisch
te denken, dus niet te oordelen zonder je afgevraagd te hebben wat je gelezen of gehoord hebt.
Maar ook om verrassende, nieuwe en waardevolle verbindingen en relaties te leggen tussen
bestaande informatie en bronnen, van perspectief te wisselen, met anderen samen te werken en
jezelf aan en bij te sturen. Creativiteit is de verbinding tussen dit alles, omdat zij ‘de meest
fundamentele immanente en scheppende kracht van onze natuur is’.
Indeling volgens D21-onderzoek
De 21e-eeuwse vaardigheden worden op veel manieren beschreven. In dit boek zijn deze
vaardigheden gekoppeld aan het onderliggende onderzoek (D21).
- Creativiteit speelt een centrale rol in de 21e-eeuwse vaardigheden en kan gezien worden als
een manier van denken en maken: het bedenken van nieuwe ideeën en het kunnen
uitwerken en analyseren van deze ideeën. Het gaat dan specifiek om een onderzoekende
houding, kunnen denken buiten de gebaande paden en nieuwe samenhangen zien en hier
vorm aan geven.
- Samenwerken kan gezien worden als een manier van werken: het gezamenlijk realiseren van
een doel en anderen daarbij kunnen aanvullen en ondersteunen.
- Informatievaardigheden kunnen gezien worden als instrumenteel: zij vormen een deelaspect
van digitale geletterdheid, oftewel het effectief, efficiënt en verantwoord gebruiken van ICT.
- Sociale en culturele vaardigheden ten slotte kunnen gezien worden als een vorm van
wereldburgerschap: effectief kunnen leren, werken en leven met mensen met verschillende
etnische, culturele en sociale achtergronden.
Fullan en langworthy (2014) komen nog met 3 andere: character, building and communication. De
leerling wordt hierbij nog meer centraal gezet in zijn persoonsvorming.
, 3. Wat is creativiteit?
Creativiteit
Creativiteit is een vaardigheid. Het gaat om de vaardigheid om iets ‘nieuws’ te bedenken. Maar men
heeft verschillende definities voor iets ‘nieuws’. Uit de definities van Boden (creativiteit is de
vaardigheid om ideeën en dingen te creëren die nieuw, verassend en waardevol zijn) en
Csikszentmihalyi (creativiteit is elke daad, elk idee of elk product dat een bestaand gebied verandert)
kun je concluderen dat het ‘nieuwe’ te maken heeft met het veranderen of ontwikkelen van iets wat
er is. Het is dus verder bouwen op de schouders van anderen. Creativiteit is de vaardigheid om de
wereld steeds weer opnieuw te bekijken en te zien, om verborgen patronen te ontdekken en de
verbindingen te maken tussen ogenschijnlijk niet-gerelateerde elementen. We beschouwen iets als
creatief als het nieuw, verrassend of waardevol is. De volgende definitie wordt in het boek gebruikt:
‘Creativiteit is de vaardigheid van de leerlingen om ideeën te bedenken en dingen te creëren die
nieuw, verassend en waardevol zijn voor de leerling zelf’. Onderwijs heeft als belangrijkste taak een
leerling de beste versie van zichzelf te laten worden. Dit sociaal-constructivistische uitgangspunt stelt
dat een leerling zelf zijn kennis en vaardigheden construeert. Dat niemand anders werkelijk kan
bepalen wat bij de leerling wel of niet vanbinnen aanhaakt. Dit geeft ook het individuele en innerlijke
karakter aan van leren. Creativiteit in de context van onderwijs gaat over de persoonlijke ‘eureka’-
momenten van de leerling en de mate waarop deze voor hem vernieuwend of verrassend zijn. Niet
over de waarde die de leerkracht toekent aan wat de leerling inbrengt.
Creativiteit is een proces
Creativiteit is een proces. De leerling bedenkt, onderzoekt en creëert dus. Hij denkt en doet. Om de
betekenisgeving van dit alles voor docent en leerling scherp te krijgen is reflectie nodig. Het proces is
open-ended, want er zijn verschillende uitkomsten mogelijk. Daarnaast is het een interactief proces,
want de onderdelen herhalen zich en in de herhaling verdiept het proces zich steeds. Veel mensen
hebben geprobeerd om hier woorden aan te geven, maar dit is lastig. Wel valt de link op tussen de
cultuur en het creatieve proces. Daarnaast is er altijd een startmoment. Het moment waarop je de
kaders van de opdracht verkent. Er is een fase waarin er onderzoek wordt gedaan, waarin de
mogelijkheden worden onderzocht, waarin er gedivergeerd wordt. In de divergerende fase worden
zo veel mogelijk oplossingen gegenereerd, waarbij de ene oplossing vaak weer de andere oproept. In
de divergerende fase kunnen ook dingen gemaakt worden, gecreëerd. Er worden ideeën
uitgeprobeerd. Je zou kunnen zeggen dat er dan ook dus (deels) wordt geconvergeerd: alle ideeën
worden teruggebracht naar een aantal beloftevolle ontwerpen, er worden beslissingen genomen, het
vrije en stromende wordt ingeruild voor het logische rationele en gefocuste denken. Er is dus ook
sprake van een fase van reflectie op wat er bedacht en gemaakt is. Daarna kan er weer gedivergeerd
worden: op basis van de inzichten nieuwe ideeën uitwerken. Dit proces is interactief: het herhaalt
zich steeds.
4. Hoe is de leerling creatief?
Ambacht
Als we onderwijs willen ontwerpen dat leerlingen de ruimte geeft om creatief te zijn, zullen we eerst
moeten weten welke competenties de leerlingen nodig hebben om creatief te zijn. Als we dat weten,
kunnen we kijken hoe we die competenties kunnen stimuleren.
Vaak worden fantasie en verbeelding genoemd als belangrijkste eigenschappen van creatieve
mensen. Aan de andere kant zijn het ook vaak de (uitstekende) ambachtelijke vaardigheden die
genoemd worden. Volgens Csikszentmihalyi bezitten creatieve personen tegengestelde kenmerken,
bijvoorbeeld convergent en divergent denken.
Creatieve kwaliteiten
Volgens Treffinger zijn er 4 persoonlijke karakteristieken die veel inzicht geven:
, - Het genereren van ideeën -> past bij de divergerende fase van het creatieve proces.
Eigenschappen die ervoor zorgen dat er veel ideeën gegenereerd worden, zijn snelheid van
denken, flexibele geest (associatief ), originaliteit en metaforisch denken.
- Het dieper ingaan op ideeën -> past bij de convergerende fase van een creatief proces. Een
leerling die competent is op dit gebied, zal goed zijn in analytisch denken, het synthetiseren
van allerlei bronnen, het reorganiseren en herdefiniëren van informatie, het evalueren van
de bevindingen en het vinden van relaties tussen onderdelen.
- De openheid en moed om ideeën te verkennen -> vraagt om een esthetische gevoeligheid,
nieuwsgierigheid, gevoel voor humor, speelsheid, verbeeldingskracht, openheid voor nieuwe
dingen, het kunnen omgaan met tegenstellingen, bereidheid om risico te nemen,
vasthoudendheid, een sterk ontwikkelde intuïtie, aanpassingsvermogen en de bereidheid om
te groeien.
- Het luisteren naar je innerlijke stem -> is een eigenschap die leunt op zelfinzicht, weten wie
je bent, toekomstvisie, intrinsieke motivatie, zelfvertrouwen en doorzettingsvermogen van
de leerling.
Treffinger focust vooral op het proces van creatief denken. Lucas, Claxton en Spencer (2013) hebben
aan de hand van diverse definities van creativiteit een manier ontwikkeld om creativiteit te meten.
Een creatieve leerling is nieuwsgierig, vindingrijk, kan goed samenwerken, is volhardend en
gedisciplineerd. Lucas, Claxton en Spencer voegen ook wat toe: ze focussen meer dan Treffinger op
ambachtelijke ‘maak’-vaardigheden en welke eigenschappen (volharding en discipline) iemand moet
bezitten om uit een creatief proces een creatief product te laten ontstaan.
De culturele competenties samen, zoals geformuleerd door Cultuurmij Oost en de Kunstbalie,
omvatten zes competenties die een leerling nodig heeft om creatief te zijn (of in hun woorden:
cultureel competent). De hoofd-competenties zijn: onderzoeken, creëren en reflecteren. Daarnaast
zijn er drie algemene competenties benoemd: het vermogen tot presenteren, samenwerken en
zelfstandig werken.
Om een leerling goed te kunnen begeleiden in zijn creatieve proces is het voor een leerkracht
ontzettend belangrijk om inzicht te hebben in de van nature aanwezige kwaliteiten van het kind, en
de leerling uit te dagen ook andere aspecten te gaan inzetten en ontwikkelen. Creativiteit is niet één
eigenschap van een leerling. Zij bestaat uit verschillende kwaliteiten/ vaardigheden. Elke leerling zal
enkele van die kwaliteiten ontwikkeld hebben, sommigen misschien wel allemaal. De vraag is niet
‘Hoe creatief is de leerling?’, maar ‘Hoe is de leerling creatief ?’. Die vraag opent de weg naar het
verder begeleiden van de leerling op de gebieden die dicht bij hem staan en het uitdagen van de
kwaliteiten die hij van nature minder snel inzet.
