De aanslag (Harry Mulisch)
Feitelijke gegevens
1e druk, 1982
347 pagina's
Uitgeverij: De Bezige Bij
Flaptekst
Fake Ploeg, een collaborerende inspecteur van politie, berucht om zijn wreedheid, fietst tijdens
zijn spertijd door de buitenwijken van Haarlem naar huis. Door de winterse avond klinken
plotseling zes scherpe knallen. Ploeg ligt dood op de stoep voor een rijtje van vier huizen,
waarvan er een door de familie Steenwijk wordt bewoond. De verschrikkelijke gevolgen van deze
gebeurtenis zullen de dan twaalfjarige Anton Steenwijk zijn hele leven lang blijven achtervolgen.
Eerste zin
Ver, ver weg in de tweede wereldoorlog woonde een zekere Anton Steenwijk met zijn ouders en
zijn broer aan de rand van Haarlem.
Samenvatting
Eerste episode: 1945
Het is januari 1945. In Haarlem zit het gezin Steenwijk (moeder, vader, Anton en Peter) in de
eetkamer van hun villa. De jongens maken ruzie, het is koud en er wordt besloten tot een
spelletje mens-erger-je-niet voor het slapengaan. De rust wordt echter ruw verstoord door
harde knallen op straat en vol ontzetting ziet het gezin hoe de NSB’er Fake Ploeg wordt
doodgeschoten en door de buren Korteweg voor huize Steenwijk wordt gelegd.
Peter wil naar buiten om het lichaam weg te halen, maar wordt tegengehouden door de ouders.
Het duurt niet lang voor de Duitsers aankomen en Anton en zijn ouders meenemen. Peter is erin
geslaagd te vluchten. Anton wordt in een auto opgesloten, ziet zijn ouders verdwijnen.
Hij wordt naar het politiebureau gebracht en moet in een cel slapen, waar hij een aardige vrouw
ontmoet die hem geruststelt. Een uur later wordt Anton uit zijn cel gehaald en per motorfiets
naar de plaatselijke bevelhebber gebracht. Deze weet niet waar zijn ouders zijn, maar als Anton
vertelt over zijn oom en tante in Amsterdam, wordt besloten dat hij daarheen gaat. De
vrachtwagen die hem wegbrengt, wordt onderweg getroffen door een luchtaanval, maar Anton
komt toch veilig in Amsterdam aan.
Tweede episode: 1952
, Na de bevrijding, horen Anton en zijn oom en tante dat zijn ouders en broer Peter op de avond
van de aanslag gedood zijn. Anton blijft bij zijn oom en tante wonen en gaat medicijnen
studeren. Op twintigjarige leeftijd, in 1952, keert hij terug naar Haarlem – op uitnodiging van
een studiegenoot.
Het feest wordt gehouden in de buurt van zijn oude straat, en als er foute grappen worden
gemaakt over de Korea-oorlog in vergelijking met WO II, verlaat Anton het feest. Hij komt weer
in zijn oude straat en wordt gezien en binnen gevraagd door zijn oude buurvrouw Beumer, wier
man dement is geworden.
Ze vertelt Anton dat zijn ouders werden vermoord omdat ze de Duitsers aanvielen, dat de buren
Korteweg zijn verhuisd en dat er op de plek waar eerst Antons huis stond, een monument is
opgericht voor oorlogsslachtoffers. Als Anton erheen gaat, ziet hij dat de namen van zijn ouders
er wel op staan, maar die van Peter niet. Thuis vraagt hij zijn oom en tante waarom ze hem
nooit verteld hebben over het monument. Ze zeggen dat ze dat wel hebben gedaan maar dat hij
er niet heen wilde.
Derde episode: 1956
Tijdens zijn studie gaat Anton op kamers wonen, een eindje bij zijn oom en tante vandaan. Hij
specialiseert zich in de anesthesie. Ondertussen neemt het communisme wereldwijd toe en ook
in Nederland breken relletjes uit. Anton houdt zich er verre van, maar op een avond is hij
getuige van een geweldpleging door politie en tot zijn grote verbazing bevindt Fake Ploeg junior
zich in de menigte – de zoon van de vermoorde NSB’er, zoveel jaren geleden.
Anton vraagt hem binnen en ze praten over hun veranderde levens. Fake, die destijds bij Anton
in de klas zat op het lyceum en gepest werd met zijn vader, werkt nu in een huishoudzaak en is
ervan overtuigd dat de communisten de oorlog veroorzaakten. Na de dood van zijn vader
raakten zijn moeder en hij aan de bedelstaf. Hij weigert te geloven dat zijn vader een slecht
mens was. Uit frustratie, woede en verdriet gooit Fake een steen door de kamer en vertrekt,
maar komt even later terug en bedankt Anton omdat hij het op school altijd voor Fake opnam.
Vierde episode: 1966
Jaren gaan voorbij. Anton wordt arts-assistent en trouwt met Saskia de Graaff, met wie hij een
dochtertje krijgt, Sandra – zijn oom is dan al overleden. Saskia’s vader, meneer De Graaff, heeft
in de oorlog gediend als verzetsstrijder. Als een goede vriend van hem overlijdt, breekt er in een
café na de begrafenis een discussie los over de ware redders van de oorlog: de Amerikanen of
de Russen.
Tot zijn verbazing ontmoet Anton hier een zekere Cor Takes, de moordenaar van Fake Ploeg.
Buiten praten zij met elkaar, en Cor vertelt dat hij Fake doodde omdat het moest, ongeacht de
gevolgen. Anton komt erachter dat de vrouw met wie hij die nacht in de cel zat, de vriendin van
Cor was die ook meedeed aan de moord – Truus Coster, die ook vermoord werd door de
Duitsers. Er blijft één brandende vraag over: waarom werd het lichaam van Ploeg door de buren
Korteweg voor Antons huis neergelegd?
