Hoorcollege 4 – De sociaalwetenschappelijke hoofdkleur
Concept rechtsstaat en de theoretische verkenning. Uiteenlopende theorieën/ideeën: twee kaders:
1. Thamanaha
2. Hobbes, Locke en Augustinus
Die theorieën passen daar goed in.
We hebben gekozen voor een hele specifieke invulling van rechtsstaat, namelijk: rechtsstaat = legaliteit
+ rechtsgelijkheid + rechtszekerheid.
• Legaliteit: dat er een vooraf vastgelegde wettelijke basis waarbinnen ook zich handelt en
beweegt.
• Rechtsgelijkheid: fundamentele gelijkheid voor een ieder in de wet
• Rechtszekerheid: het niet kunnen veranderen met terugwerkende kracht van de spelregels
We hebben voor deze invulling van rechtsstatelijkheid gekozen, omdat juist in deze mix het
maatschappelijk effect, maatschappelijke betekenis van rechtsstaat verschuilt. Hierdoor wordt
maatschappelijk vertrouwen gestimuleerd en geproduceerd.
Hoe werkt die rechtsstaat dan? Zie rechtsstaatprisma (zie hieronder)
Het rechtsstaatprisma
De rechtsstaat kan je alleen begrijpen op een multidisciplinair manier. Je kan dus alleen de rechtsstaat
vervangen/goed begrijpen als je ten minste drie verschillende disciplines/hoofdkleuren bestudeerd.
De juridische kleur: regels/wetten, principes, rechten, instantiesbevoegdheden
Hoe verschijnt de rechtsstaat in de juridische kleur? Dat verschijnt als een afgebakende set
bevoegdheden. Dus een bevoegdhedenbundel, er zijn allerlei types die iets meer mogen dan andere,
maar dan wel binnen afgebakende bevoegdheden. Die bevoegdheden zijn gereguleerd, genormeerd,
gestandaardiseerd (je mag niet zomaar mensen vastzetten bijv.). En dan zijn er we er nog, want er zijn
ook allerlei procedurele waarborgen, checks and balances, om er voor te zorgen dat iedereen binnen
zijn bevoegdheden blijft en ook aan die regels houdt die daarvoor gelden.
De sociologische kleur: conventies, gedrag van de meeste mensen de meeste tijd
In het boek heet het de sociaalwetenschappelijke hoofdkleur/perspectief: gedrags- en maatschappij
wetenschappen. Vraag van vandaag: hoe werkt de rechtsstaat in de sociaal wettenschappelijke
hoofdkleur, hoe verschijnt die daarin, hoe ontstaat die, hoe werkt die, hoe blijft die in stand, hoe
vergaat die dan weer? → Antwoord: we weten het niet! Dit is de kernvraag in de sociale
wetenschappen, maar eerlijke antwoord weten we niet. Aantal dingen weten we wel d.m.v.
empirische onderzoeken en welke theorieën achter de empirische onderzoeken zit.
De bestuurswetenschappelijke kleur: de rechtsstaat als ‘mode of government’
, Hét sociaalwetenschappelijk perspectief?
Patronen in gedrag/groepen/samenlevingen – verklaring is gelegen in ‘het samenleven’
Theorieën: waarom?
Sociaalwetenschappelijke hoofdkleur: rechtsstaat als manier van leven. Zo doen wij de dingen, zo
hoort het in de samenleving. Hoe ontstaat dat? Fundamentele vraag in de maatschappij en
gedragswetenschappen: mensen gedragen zich, we zien patroon, en hoe komt dat dan? Waarom
gedragen zij zich zoals zij zich gedragen?
Wie drinkt het meest op vakantie? → Belgen drinken het meest. Fors meer dan Zwitserland. We nemen
een patroon waar, maar hoe verklaar je zo’n patroon? Zit het in de genen? Britten drinken weer wat
meer. Maar hoe komt dat nou?
Het is dus lastig. Je kan makkelijk een patroon vaststellen, maar hoe komt het dan?
Kernvraag in sociale wetenschap: hoe komt het nou als je mensen in groepen, of landen, naar elkaar
zet, wat gebeurt er dan dat ze eigenlijk een patroon/gedrag gaan vertonen? Wij gaan in het patroon
rechtsstatelijkheid kijken. Je zou ook bijv. per land een enquête houden waarin je paar elementen van
rechtsstatelijkheid die in de samenleving/in onze manier van leven zouden moeten zitten (bijv. elkaar
niet belazeren, overheid niet belazeren, niet belasting belazeren) als je dat internationaal in enquête
zet dan zie je grote verschillen tussen landen. Je ziet niet alleen grote verschillen op individueel niveau,
maar ook grote verschillen tussen landen en volkeren. Hoe komt dat nou? Waar komt dat vandaan en
waarom? Want dan kunnen we leren hoe de rechtsstaat nou werkt.
Van sociale wetenschappen naar ‘empiricial legal studies’
Vergelijkbare vragen doen zich voor als het gaat om de rechtsstaat zelf.
Een voorbeeld:
- De ‘law explosion’ (Friedman)
Sociaalwetenschappelijke benadering van de rechtsstaat is een studie van Friedman. Friedman
vraagt zich af: waarom zijn er 10x meer juristen in VS dan in Japan? Komt het door de
complexiteit van de economie (is het dan in Japan minder dan in de VS)? Heeft het te maken
met het opleidingsniveau van de bevolking (meer hoger opgeleid zijn er dan zijn er meer
juristen, maar dat is niet het geval)? Hij heeft dus een aantal verklaringen getoetst. Zijn
conclusie is dat het moeilijk te verklaren is en dat het alleen maar te verklaren is door
verschillen in de algemene verwachting van rechtvaardigheid die tussen Japan en VS zou
verschillen en die in VS veel groter is waardoor ze meer een beroep doen op het recht.
Waardoor ze dus in vergelijkbare gevallen zaken juridiseren die ze in Japan niet zouden
juridiseren. Er zijn ook alternatieve verklaringen: in Japan is de georganiseerde misdaad nogal
maatschappelijke orde en die voorkomt juridisering, die hebben een eigen manier om om te
gaan met verschillen en er komt geen rechter bij te kijken.
Maar hoe komt het nou dat er in een paar decennia een ‘law explosion’ heeft plaatsgevonden.
En hoe komt die explosie van juridisering?
