Hoorcollege 5 – De bestuurswetenschappelijke hoofdkleur
Rechtsstaat = iets wat staat tussen recht, samenleving en bestuur. Om die reden stellen we rechtsstaat
centraal.
Vandaag gaan we het hebben over spanningen die in de rechtsstaat ontstaan en bestaan beter leren
begrijpen, wat zit daarachter? Bijv. toeslagenaffaire was dom van de rechters, politie, ambtenaren,
etc. Wat zat daarachter?
Rechtsstaat is geen juridisch concept. Juristen claimen het graag en het monopolie over het begrip
rechtsstaat, maar dat is niet terecht, want rechtsstaat is geen juridisch begrijp/rechtsnorm. Het is een
theoretisch concept.
- Bijv. begrip ‘massa’ heeft een vaste betekenis. Er is niet zoiets als ‘massa’ in de wereld of
heelal. We proberen iets duidelijk te maken, namelijk zwaartekracht die van een bepaald
lichaam uitgaat. Het is een theoretisch concept. Hetzelfde geldt voor het begrip rechtsstaat.
Ook dat is een theoretisch concept. Er is niet zoiets als een empirisch fenomeen als een
waarneembaar tastbaar fenomeen rechtsstaat, maar het is een construct/hulpmiddel om een
werkelijkheid te begrijpen.
Hulpmiddel kan je op verschillende manieren invullen: Tamanaha, Hobbes, Locke, Augustinus.
Door middel van deze hulpmiddel kan je kijken waarmee het begrip rechtsstaat naar verwijst kan je
daarmee vangen.
Wij hebben in dit vak gekozen voor een eenvoudige en dunne theorie, namelijk: rechtsstaat = legaliteit
+ rechtszekerheid + rechtsgelijkheid. Het is simpel, namelijk een staat die gebonden is aan het recht,
eigen recht, beginselen van rechtszekerheid en rechtsgelijkheid.
We hebben voor deze invulling van rechtsstaat gekozen, omdat hierin het maatschappelijk succes in
schuilt/effect van de rechtsstaat.
Rechtsstaat maakt landen rijk, gelukkig en hoog ontwikkeld op de lange termijn. Waarom doet die
rechtsstaat dat? → Omdat legaliteit, rechtszekerheid en rechtsgelijkheid een betrouwbaar bestuur
oplevert. En een bestuur waar je op aan kunt is de ruggengraat van maatschappelijk vertrouwen. En
maatschappelijk vertrouwen zorgt voor welvaart, geluk en ontwikkeling. Het is dus niet de rechtsstaat
zelf die de directe causale relatie is voor welvaart, rijkdom. Het is de rechtsstaat die zorgt voor rijkdom,
omdat het een betrouwbaar bestuur oplevert, omdat het een ruggengraat is voor maatschappelijk
vertrouwen. Daarom gaan mensen investeren, zijn ze bereid om contracten/duurzame relaties met
elkaar aan te gaan, omdat ze weten dat ze altijd weer terug kan vallen op een betrouwbare rechtsstaat.
We weten nu wat een rechtsstaat is en doet, maar nog niet hoe het werkt.
Hoe werkt het? (zie volgende sheet)→ Hulpmiddel van het prisma onderscheid in verschillende
hoofdkleuren. Die drie hoofdkleuren zijn de basis voor hoe je moet begrijpen hoe een rechtsstaat
werkt.
, Het rechtsstaatprisma
De juridische kleur: regels/wetten, principes, rechten, instanties- bevoegdheden
Rechtsstaat verschijnt als regels, normen, rechten, juridische instanties/constructies. Rechtsstaat is
een papieren construct. Het zijn regels, wetten, principes, rechtens, waarin legaliteit + rechtszekerheid
+ rechtsgelijkheid is hierin juridisch verzekerd/vastgelegd op allerlei verschillende vormen en
manieren.
Hoe komt de rechtsstaat dan op deze manier juridisch tot stand? Door bevoegdheden af te bakenen,
af te grenzen, normeren, reguleren en door checks and balances. Dan heb je een rechtsstaat op papier.
De wettenbundel is de rechtsstaat. Er zijn landen waarbij de wetenbundel prima is orde is, maar alsnog
zeggen wij met elkaar ‘’dit is geen rechtsstaat’’. Dat komt door de onvolledigheid van de juridische
kleur. Er zijn ook andere disciplines, aanvliegroutes nodig om die rechtsstaat te begrijpen.
De sociologische kleur: conventies, gedrag van de meeste mensen de meeste tijd
De rechtsstaat verschijnt als sociale conventie, een manier van leven: zo doen wij de dingen in dit land,
maatschappij. Hoe doen wij die dingen dan in een rechtsstaat? → Kader van Galligan gebruiken: dingen
doen op een algemene manier. Als we gedrag vertonen, vertonen we gedrag op een algemene manier,
onder dezelfde voorwaarden gedragen wij ons hetzelfde. Dus we beschouwen elkaar als gelijken. En
we hebben normen die ons gedrag reguleren, die in zekere zin autonoom van ons zijn, die we niet
telkens opnieuw interpreteren iedere keer als we iets doen.
Hoe werkt de rechtsstatelijke manier van leven? Hoe komt die tot stand? → We weten het niet, soms
ontstaat die, soms niet. We hebben een heel pallet aan theorieën (macro, mezo, micro) aan voorbij
zien komen, sferen (school, voetbalclub, thuis in gezin), netwerken, etc. Op een of andere manieren
delen we een kader met elkaar wat ons gelijk/direct in staat stelt om als we een situatie zien, dan
beoordelen we die situatie op redelijk dezelfde manier. Waarom doen wij dat, en waarom doen we
het anders dan bijv. Russen, Turken, etc.? → Omdat er een macrosysteem/cultuur is, waarin wij onze
normen ontwikkelen waarin zij sommige dingen wel/niet ontwikkelen en op basis daarvan kunnen we
sommige dingen instant oordelen.
De bestuurswetenschappelijke kleur: de rechtsstaat als ‘mode of government’
Rechtsstaat verschijnt als – net zoals sociaalwetenschappelijke hoofdkleur (een manier van leven) –
een manier van besturen. Vanuit ons afstand/academische perspectief kan je
landen/gemeenschappen/maatschappijen/steden op veel verschillende manieren besturen.
Hoe verschijnt rechtsstaat in deze hoofdkleur?
‘Mode of government’, bepaald patroon van regeren en besturen, namelijk:
Rechtsstaat is een manier op landen/gemeenschappen/maatschappijen/steden te besturen. Je kan
ook andere manieren kiezen, maar dit is een manier. Welke manier is dat dan? → Twee patronen van
bestuur:
• Algemeen bestuur
Zekere algemeenheid in het bestuur. Bestuur naar algemene normen als geheel in
samenleving. Dat is doorgaans op basis van wetten/normen. Het staat dus tegenover niet-
algemeen bestuur. Dus niet rule of law, maar rule of men. Er zijn mensen die ons besturen en
die werkt naar hun politieke grillen. Dus niet algemeen bestuur, maar bijv. als je van dezelfde
politiek partij bent, als ze zakendoet met degene die macht hebben, dan krijg je een
geprivilegieerde behandeling. Het is niet algemeen bestuur, maar juist menselijk bestuur.
