Aarde, mens en milieu 2 | Leerdoelen
Uittreksel Aarde, mens en milieu 2
Introductie in de milieu -natuurwetenschappen
Inhoudsopgave
1 Van milieuproblemen naar duurzame ontwikkeling ......................................................................................... 2
2 Een wetenschappelijke aanpak van milieuproblemen .................................................................................... 12
3 Drivers & Pressures .......................................................................................................................................... 19
4 State & Impact ................................................................................................................................................. 22
5 Responses......................................................................................................................................................... 34
,1 Van milieuproblemen naar duurzame ontwikkeling
Een milieuprobleem is een verandering in de toestand van de fysieke omgeving die; veroorzaakt
wordt door menselijke ingrepen en; waarvan de gevolgen maatschappelijk onaanvaardbaar
worden geacht op grond van gedeelde normatieve opvattingen.
o Uitleggen wat de samenhang tussen milieu en samenleving is
Het milieu is dát aspect van onze fysieke omgeving (levende en niet-levende natuur) dat het menselijk leven
en bestaan mogelijk maakt en waarbinnen het maatschappelijk samenleven zicht afspeelt (en is daarmee
dus anders dan het begrip ‘natuur’, dat ook bestaat zonder de mens). Tussen het milieu en de samenleving
bestaat een wederkerige relatie, omdat de samenleving invloed heeft op het milieu en het milieu van
betekenis is voor de samenleving.
Antropoceen = ‘nieuw’ geologisch tijdperk dat rond de industriële revolutie in 1850 zou zijn begonnen,
waarin de ecosystemen op de aarde op lange termijn door mensen wordt beïnvloed.
o De essentiële kenmerken van een milieuprobleem aangeven
Drie essentiële kenmerken:
Fysieke dimensie; ons (leef)milieu
Waarbij het gaat om ons (leef)milieu en het belangrijk is om grenzen te stellen aan de:
- Draagkracht (carrying capacity) = het vermogen van een ecosysteem om biologische soorten te kunnen
voorzien in hun bestaan.
- Veerkracht (resilience) = de grenzen waarbinnen een ecosysteem veranderingen kan verdragen en weer
kan herstellen tot een nieuw evenwicht.
Planetary boundaries
Het concept planetary boundary beschrijft de grenzen waarbinnen het menselijk handelen geen grootschalige - en
wellicht rampzalige - gevolgen zal hebben voor het systeem aarde. Als de grenzen worden overschreden kan dit
onverwachte veranderingen tot stand brengen, die leiden tot een fundamentele verandering van het systeem.
door een groep van 28 internationale wetenschappers opgestelde grenzen van het mondiale
ecosysteem op 9 gebieden:
• Klimaatverandering • Verzuring van de oceanen
• Nieuwe stoffen in het milieu • Biogeochemische stofstroomkringlopen
• Stratosferische aantasting van de ozonlaag • Het gebruik van zoetwater
• Aerosolen in de atmosfeer • Verandering van landgebruik
• Biodiversiteit
Maatschappelijke dimensie
Veranderingen in de toestand van de fysieke omgeving die veroorzaakt zijn door menselijk handelen en
vormen van samenleven.
Normatieve dimensie
Door menselijk gedrag en handelen veroorzaakte veranderingen in de toestand van de fysieke omgeving die
we maatschappelijk onaanvaardbaar vinden.
o Beargumenteren welke rol normen en waarden, grondhoudingen t.o.v. de natuur,
hinderbeleving en belangen spelen bij milieuproblemen
Grondhoudingen van mensen t.o.v. de natuur (Schwarz en Thompson, 1990):
Grillig (capricious)
Reactie van de natuur volledig onvoorspelbaar.
Tolerant
Zelfde houding als goedaardige houding, binnen bepaalde grenzen.
Daarbuiten treedt een onomkeerbare verandering op.
Goedaardig (benign)
Bij een verstoring komt natuur altijd weer terug naar een nieuw evenwicht.
Vluchtig (ephemeral)
,Aarde, mens en milieu 2 | Leerdoelen
Kleinste verstoring zal het systeem meteen onomkeerbaar uit evenwicht brengen.
Ecocentrische houding vs. antropocentrische houding t.o.v. de natuur
Intrinsieke waarde (planten, dieren en ecosystemen hebben een recht om te bestaan los van de mens) vs.
functionaliteit voor de mens.
Hinder wordt als milieuprobleem gezien als het collectief en maatschappelijk als problematisch
wordt erkend
Belangen individuen, bedrijven of landen kunnen soms een individueel belang hebben bij het
wel of niet erkennen van milieuproblemen of bij het wel of niet stimuleren van een
oplossing ervoor
o Uitleggen welke rol de tegenstelling tussen collectieve en individuele belangen speelt bij milieuproblemen en
wat voor- en nadelen van verschillende mogelijke oplossingsrichtingen hiervoor zijn
Garret Hardin beschreef in de Tragedy of the Commons, 1968, het conflict tussen individuele en collectieve
belangen bij milieuproblemen a.d.h.v. fictief verhaal over weides:
- Gemeenschappelijk gebruik heide door diverse boeren, want
- goedkoper dan op eigen land en mogelijk om op die manier meer schapen te houden
- uiteindelijk te veel schapen op de heide en overschrijding draagkracht.
oplossing: verdelen eigendomsrechten om individu verantwoordelijk te maken voor duurzaam beheer
eigen stuk land.
kritiek: beschreven situatie bestond in werkelijkheid niet en genoemde oplossing ook niet de énige
oplossing (zie onderzoek Ostrom).
Elinor Ostrom (Nobelprijs voor de economie, 2009):
2015: 8 principes waaraan beheerssystemen van collectief eigendom moeten voldoen om duurzaam te zijn:
1. Duidelijke definitief van wat de gemeenschappelijke middelen zijn en wie de gebruikers zijn
2. De regels zijn geschreven op de lokale situatie
3. Gemeenschappelijke besluitvorming door de bezitters
4. Zorg dat de gemeenschappelijke zeggenschap erkend wordt door de autoriteiten en overheden buiten
de groep
5. Er is een systeem om het gedrag van elke gebruiker te monitoren
6. Er zijn steeds zwaarder wordende sancties voor diegenen die de regels overtreden
7. Goedkope en laagdrempelige arbitrage bij geschillen
8. Voor grootschalige collectieve milieugoederen een gelaagd systeem met lokale groepen
Eén manier van omgaan met conflict tussen collectieven en individuele belangen bij milieuproblemen:
toekennen van individuele rechten, zoals eigendoms-, gebruiks- of vervuilingsrechten. Het idee is dat het
verdelen van he collectieve goed in individuele stukjes leidt tot meer duurzaam handelen door de nieuwe
eigenaren van de rechten. Voorbeeld: Europese Emissiehandelssysteem, 2005.
Praktijk:
- Duurt lang voor systeem gaat werken
- Bij detailafspraken spelen wederom belangentegelstellingen die het systeem ingewikkeld en
ondoorzichtig maken
- Traag verloop navolging en uitbreiding op grotere schaal
, o Verschillende indelingen van milieuproblemen geven
Compartiment Bodem, water en lucht (niet meer gebruikelijk)
In de energie-voedsel-water nexus draait het om de interactie tussen de twee factoren die het meeste
invloed hebben op zoetwaterbeschikbaarheid, namelijk energie en voedselproductie. De mondiale
bevolkingsgroei en het stijgen van de gemiddelde levensstandaard leiden tot een groeiende vraag naar
energie, voedsel en water en toenemende uitstoot van broeikasgassen. Om deze uitdagingen het hoofd
te bieden, is een goed begrip van de relaties in de water-energie-voedsel nexus van cruciaal belang.
Vooral om te voorkomen dat ingrepen die schaarste en tekorten tegen moeten gaan in de ene sector,
leiden tot nieuwe problemen in andere sectoren.
Geografische schaal
RIVM, 1988, vijf schalen:
1. Planeet
2. Oceaan/continent
3. Zee/stroomgebied
4. Meer/landschap
5. Binnengebied (lokaal)
tegenwoordig nog vaak
onderscheid lokaal,
regionaal en mondiaal
Tijd
o Een globale geschiedenis geven vd omgang met milieuproblemen in de afgelopen decennia (indeling in tijd)
Zie ook schema laatste blz.
1962-1972 Vervuiling centraal
- Silent Spring, Rachel Carson, 1962: begin v/h modern denken over milieuproblemen
- Bodem, water & lucht
1972-1980 Uitputting centraal
- Club van Rome, 1972: ‘Grenzen aan de groei’
- Wereldmilieuconferentie: United Nations Conference on the Human Environment, 1972
- Verklaring (gemeenschappelijke principes betreffende de rechten van de mens en
verantwoordelijkheden jegens het mondiaal milieu) en Actieplan.
- Er kwam geen internationale aanpak: milieuproblematiek van het Westen (kapitalisme stond te veel
centraal). Zuiden en Oosten gingen niet mee.
- Oprichting UNEP , 1972
1980-1987 Samengaan milieu en economie centraal
- Rapport IUCN-UNEP-WWF, 1980: Sustainable development: zowel aandacht voor ecologische
duurzaamheid als maatschappelijke ontwikkeling.
- Tweede VN-milieuconferentie, 1982: Commission on Environment and Development Rapport
‘Common Future’ (1987).
- Ecological Modernisation: het idee dat milieuverbetering en economisdche groei uitstekend samen
konden gaan.
1987-heden Duurzame ontwikkeling centraal
- Mondialisering en de realisatie dat milieuproblemen vaak samengaan met sociale ongelijkheid en met
mondiale ontwikkeling- en verdelingsvragen.
- MVO, burgers, milieu- en natuurorganisaties zetten zich meer in.
