Geschiedenis InZicht
Vakkennis en didactiek voor het basisonderwijs
Hoofdstuk 1. De tijd van jagers en boeren - 3.000 v.C.
Kenmerkende aspecten
- Levenswijze van jager-verzamelaars
- Ontstaan van landbouw en landbouwsamenlevingen
- Ontstaan van de eerste stedelijke gemeenschappen
Canonvensters
- Hunebedbouwers
- Eerste landbouwers
Jaartallen
250.000 v.C. Jager-verzamelaars laten sporen na bij Maastricht
14000 – 8500 v.C. Rendierjagers
8000 v.C. Einde laatste IJstijd
5300 – 4900 v.C. Eerste boeren in de Lage Landen (bandkeramiekers)
3400 – 2500 v.C. Hunebedbouwers (trechterbekercultuur)
2100 v.C. Einde Steentijd (in de lage landen)
2100 – 700 v.C. Gebruik brons (in de lage landen)
700 – 50 v.C. Gebruik ijzer (in de lage landen)
50 v.C. Romeinen veroveren Gallië
Jagers en verzamelaars
De geschiedenis begint wanneer de eerste mens op aarde verschijnt, waarschijnlijk 5 tot 4 miljoen
jaar geleden in Afrika. Deze mensen stamden waarschijnlijk af van mensenapen, er wordt ervanuit
gegaan dat er een spontaan ontstaan en progressieve ontwikkeling (evolutie) is geweest van het
leven.
Ongeveer 2 miljoen jaar geleden leerde de homo erectus rechtop lopen, hij gebruikte
gereedschappen zoals een vuistbijl en leefden van de natuur. Ze aten vruchten en zaden en gingen
gezamenlijk op jacht. Dit was de eerste menssoort die Afrika verliet en zich verspreidde over de
aarde.
Vanuit de homo erectus ontstond de homo sapiens (tussen de 200.000 en 100.000 jaar geleden); de
denkende mens. Hij wordt zo genoemd omdat hij een veel grotere schedel- en hersenomvang had
dan zijn voorgangers. De mens werd zelfstandiger en maakte gereedschappen voor de jacht, ze
spraken hun eigen taal. De homo sapiens verspreidde zich over de aarde en kon zich beter
aanpassen dan zijn voorgangers aan de leefomstandigheden. ~40.000 jaar geleden kwam de homo
sapiens in Europa cro-magnonmens, ze trokken van plaats naar plaats. ~10.000 – 8.000 jaar
geleden begon de temperatuur op aarde te stijgen en zorgde voor een zeespiegelstijging. De mensen
trokken naar de Lage Landen, omdat het warmere weer kansen bood om op andere dieren te jagen.
De eerste nomadische en sedentaire samenlevingen
,De oudste sporen van akkerbouw stammen uit ~9.000 v.C., de eerste sporen van veeteelt uit 7.500
v.C. De overgang van het jagen en verzamelen naar landbouw verliep vrij snel en vond gelijktijdig in
verschillende delen van de wereld plaats. Deze overgang wordt de agrarische revolutie genoemd en
vond plaats in de Jonge Steentijd: het Neolithicum. De aanwezigheid van wilde granen en wilde
dieren maakte deze evolutie mogelijk. Vanuit het vruchtbare Midden-Oosten verspreidde de
sedentaire (zitten) leefstijl zich.
De bandkeramiekers waren de eerste mensen die de landbouw bedreven, ze lieten bolvormige
keramieken potten achter die waren versierd met banden. Ze vestigden zich rond 5.300 v.C. in Zuid-
Limburg, richtten hier dorpjes op omringd door akkers en in de rivieren werd gevist. De
bandkeramiekers specialiseerden zich in ‘beroepen’. De huizen waren anders dan bij een
nomadische stam (tenten van dierenhuiden) en bestonden uit rechthoekige huizen van klei en leem
met rieten daken.
De hunebedbouwers
Hunebedden zijn graven voor belangrijke stamleden. De hunebedbouwers leefden van 3.400 tot
2.850 v.C. en worden ook het trechterbekervolk genoemd: in en bij de hunebedden werden potten
gevonden in de vorm van een trechter. Vanaf 2.850 v.C. verdween de cultuur van de
hunebedbouwers en kwam de Enkelgrafcultuur op (tot 2.400 v.C.), de doden werden individueel
begraven samen met stenen hamerbijlen en standvoetbekers, ze werden ook de
Standvoetbekercultuur genoemd.
De hunebedbouwers beschikten over wielen, dieren werden ingezet om wagens te trekken. Er zijn
houten wielen, bruggen en wegen van boomstammen aangetroffen, die wijzen op het vervoer van
mensen, dieren en goederen.
Cultuur en religie van jagers en verzamelaars en boeren
Cultuur ontstaan wanneer de mens ingrijpt in de natuur. Een voorbeeld hiervan zijn de
prehistorische grotschilderingen. Deze schilderingen werden aangebracht met een mengsel van
speeksel, kruiden en zand of klei en werden gebruikt tijdens een magisch ritueel.
De prehistorie eindigde op verschillende plaatsen op verschillende momenten. In het gebied van het
huidige Irak ontstonden de eerste stedelijke gemeenschappen. In de Lage Landen eindigde de
prehistorie met de komst van de Romeinen. Vanaf ongeveer 58 v.C. deden zij verslag van de
leefwijze van de volken die zij hier aantroffen.
,Hoofdstuk 2. De tijd van Grieken en Romeinen 3.000 v.C. - 500
Kenmerkende aspecten
- Ontwikkeling van wetenschappelijk denken en het denken over burgerschap en politiek in de
Griekse stadstaat.
- Groei van het Romeinse imperium waardoor de Grieks-Romeinse cultuur zich in Europa verspreidde.
- Klassieke vormentaal van de Grieks-Romeinse cultuur.
- Confrontatie tussen de Grieks-romeinse cultuur en de Germaanse cultuur van Noordwest-Europa.
- Ontwikkeling van het jodendom en het christendom als de eerste monotheïstische godsdiensten.
Canonvensters
- Romeinse limes: op de grens van de Romeinse wereld
Jaartallen
776 v.C. Eerste Olympische Spelen
750 – 300 v.C. Griekse cultuur
500 v.C. – 476 Romeinse Rijk
58 v.C. Romeinen komen naar de Lage Landen
27 v.C. Augustus wordt de eerste Romeinse keizer
1 n.C. Geboorte van Jezus Christus
313 Constantijn de Grote geeft christenen in het Romeinse Rijk godsdienstvrijheid
381 Christendom wordt staatsgodsdienst
391 Christendom in het Romeinse Rijk enig toegestane godsdienst
400 – 500 Grote volksverhuizingen
De Prehistorie eindigde in de Lage Landen met de verovering door de Romeinen, ze hadden
goedgetrainde soldaten met een doordachte militaire techniek en bezette een groot deel van het
huidige Nederland. De Romeinen hadden het Latijnse schrift (overgenomen van de Latijnen) en
namen veel meer over van andere volken en integreerden gebruiken, gewoonten en goed
functionerende organisaties in hun eigen cultuur.
De Griekse stadstaat
De oudste restanten van de Griekse cultuur dateren uit ~3.000 v.C. In de periode 750 – 300 v.C.
woonden veel Grieken in stadstaten, welke zichzelf bestuurden. Athene was de belangrijkste
stadstaat en kende een democratie waarin de rijke mannen stemrecht hadden. In de stadstaten was
veel aandacht voor kunst en cultuur, dit was mogelijk omdat er slaven waren. Militairen beschermde
de stadstaat tegen vijanden, totdat de Romeinen in de tweede eeuw voor Christus Athene en de rest
van Griekenland veroverden.
De Griekse filosofen dachten als eerste in de westerse geschiedenis na over het ontstaan van de
aarde, de ware liefde, de relatie tussen ziel en lichaam en de beste politieke staatsvorm. Hun denken
had grote invloed op de westerse cultuur en het christendom. Ze verwierpen mythologische
verklaringen voor bijvoorbeeld het bestaan van onweer en de aanwezigheid van het kwaad. Bekende
Griekse filosofen zijn Pythagoras, Socrates, Plato en Aristoteles.
, De Romeinse Republiek en het Romeinse Rijk
Het Romeinse Rijk was een republiek en werd bestuurd door de senaat van 100 – 900 rijke Romeinse
mannen. De republiek was gefundeerd op twee pijlers; slaven en het leger. Slaven waren onmisbaar
voor de economie. Het Romeinse leger zorgde ervoor dat de Republiek beschermd werd tegen
vijandige aanvallen en zich konden uitbreiden. Ze legden wegen aan en bouwden nieuwe steden in
veroverd gebied. De kern van een Romeins leger waren legioenen, deze bestonden uit 5.000
soldaten en 60 stukken geschut (katapulten van stenen of pijlen). Soldaten kregen het burgerrecht,
wat juridische bescherming gaf.
De Romeinse Republiek breidde zich rondom de Middellandse Zee uit, de overzeese gebieden
werden koloniën genoemd. Om hun grenzen te beschermen maakte het Romeinse leger gebruik van
natuurlijke grenzen; de Limes.
Julius Caesar was de sterkste legerleider en daarmee de belangrijkste man in de Republiek. Hij
voerde de jaartelling in, waarmee er 365 dagen in een jaar van 10 maanden zouden zitten. Julius
Caesar was een machtig man, hoewel de senaat officieel de baas was. De machtspositie van Julius
Caesar leidde tot een burgeroorlog, waarbij hij in 44 v.C. gedood werd. In 27 v.C. kwam Augustus als
tevoorschijn als winnaar en werd vernoemd naar zijn adoptievader: Caesar. Dit verbasterde in het
westen tot het woord ‘keizer’ en in het oosten tot ‘tsaar’. De Republiek werd een keizerrijk.
Ontwikkeling Romeinse godsdienst en christendom
Keizer Augustus organiseerde zijn rijk goed en voerde een keizercultus in, waarbij zijn onderdanen
verplicht waren om hem te eren met offers of financiële giften. De Romeinen kenden vele goden
(polytheïsme), welke overeenkwamen met de Griekse goden, alleen met een andere naam. Tijdens
het bewind van Augustus heerste in het Romeinse Rijk vrede, de Pax Romana, deze bleef tot 250 n.C.
bewaard.
In 1 n.C. werd Jezus van Nazareth geboren en beweerde de zoon van God te zijn. Keizer Augustus liet
zich als mens vereren als god, terwijl christenen beweerden dat God in Jezus Christus mens was
geworden. De christenen namen afstand van Augustus, de Romeinse goden en weigerden dienst te
doen in het leger. Dit leidde tot veel martelingen en vervolgingen en christenen werden voor de
leeuwen gegooid. De positie van het christendom veranderde onder keizer Constantijn de Grote
(306 – 337), hij kreeg een visioen vanuit God dat hij zal overwinnen en won vervolgens een veldslag.
In 313 kregen christenen hierdoor godsdienstvrijheid, wat werd vastgelegd in het Edict van Milaan.
De rol van het christendom veranderde onder keizer Theodosius de Grote. In 381 verklaarde hij dat
het katholieke christendom de enige zuivere en door de staat erkende godsdienst was. Tien jaar
later besloot Theodosius alle andere vormen van geloof te bestrijden.
De romeinse cultuur en de romanisering
De Romeinen namen veel over van de volken die zij onderwierpen en pasten dit aan hun eigen
tradities en behoeften aan. De inrichting van de Romeinse cultuur was voornamelijk gebaseerd op
het principe van praktische bruikbaarheid. Een Romeinse stad kende een standaard plattegrond met
een religieus, economisch, kunstzinnig en juridisch centrum. Veel kennis over de Romeinse steden is
verkregen door Pompeï, welke in 79 n.C. werd bedolven onder de lava van Vesuvius.
De Romeinen waren boeren, leefden van veeteelt, akker- en tuinbouw en handelden veel
voorwerpen tegen munten. Het Latijnse schrift, de manier van bouwen, Romeinse wetten, militaire
tactieken en bijvoorbeeld het gebruik van glas werden overgenomen door de elite van de
overwonnen volken. Dit proces heet romanisering. De overgewonnen volken waren niet verplicht
om de Romeinse leefstijl over te nemen, maar deden dit vrijwillig door de grote voordelen van de
Romeinse cultuur. Ze waren wel verplicht om belasting te betalen en soldaten te leveren.
