Samenvatting Samenleving en diversiteit
Reader: Sociologie en de moderne samenleving
Sociologie: eerste kennismaking
Het is de bedoeling een beeld van de sociologie als geheel te geven, waarbij we willen laten zien wat
sociologen te vertellen hebben over de grote maatschappelijke veranderingen en over de
fundamentele vraagstukken van onze samenleving.
Twee invalshoeken met elkaar combineren.
Eerste invalshoek; modernisering. Daarmee maken we de maatschappelijke veranderingen die zich
vanaf de industriële revolutie hebben voorgedaan en die tot de ontwikkeling van ons type
samenleving hebben geleid.
Tweede invalshoek; uitgangspunt is wat bestuderen sociologen? In het algemeen kan daarop
geantwoord worden dat sociologen samenlevingsvraagstukken bestuderen; de wijze waarop mensen
samenleven en de problemen die dat met zich brengt.
Hoofdvragen van de sociologie:
1: het orde- of cohesievraagstuk: wat houdt de samenleving bijeen? Hoe komt in de samenleving
orde en samenhang tot stand?
2: het ongelijkheidsvraagstuk: hoe worden de schaarse, algemeen begeerde zaken en voorrechten in
de samenleving verdeeld en welke gevolgen heeft dat voor de onderlinge verhoudingen tussen
groepen in de samenleving?
3: het identiteitsvraagstuk: in hoeverre beïnvloeden de maatschappelijke verhoudingen het zelfbeeld
en het zelfbesef(de identiteit) van groepen en individuen in de samenleving?
Modernisering
Vanaf 1800 ontstonden door industrialisering grootschalige ondernemingen.
Het proces van industrialisering ging zo gepaard met het op gang komen van omvangrijke
migratiestromen naar de stad. De massale trek naar de stad maakte dat traditionele
samenlevingsverbanden, zoals de familie en de lokale dorpsgemeenschap, minder belangrijk werden
in het dagelijks leven. Enerzijds ging de solidariteit verloren, waardoor in het verleden in tijd van
nood hulp was verschaft. Anderzijds ontstond het idee dat individuele stijging in het leven mogelijk
was. De industrie bood nieuwe kansen aan mensen die in het verleden in hun mogelijkheden beperkt
waren door hun sociale herkomst. In de traditionele standensamenleving bepaalde herkomst en
geboorte de stand waartoe men behoorde, en dus iemands positie in de samenleving.
Modernisering verwijst naar het geheel van samenhangende maatschappelijke veranderingen die
vanaf de industriële revolutie hebben plaatsgevonden en die een overgang tot stand hebben
gebracht van de traditionele standensamenleving naar de moderne samenleving.
Uitvindingen als stoommachine, ontwikkeling van grootschalige industrie, gesymboliseerd door het
beeld van grote, grauwe en kille fabriekshallen met rokende schoorstenen, de groei van steden tot
plaatsen waar grote mensenmassa’s geconcentreerd samenwonen met problemen als armoede en
slechte woon- en levensomstandigheden tot gevolg, de ontwikkeling van de wetenschappen.
Modernisering wijst evenzeer naar trager, voortschrijdende, minder zichtbare veranderingen.
Staats- en natievorming, bureaucratisering, democratisering, secularisering, rationalisatie en
individualisering.
Modernisering in sociologisch perspectief
Sociologie; de wetenschap die het samenleven van mensen in grotere of kleinere sociale verbanden
bestudeert.
,Goudsblom omschrijft sociologie als de studie van de manieren waarop mensen de problemen van
het samenleven kunnen oplossen. Het gaat hem om enkele fundamentele vraagstukken die in elke
samenleving geregeld moeten worden, wil er sprake zijn van normaal maatschappelijk verkeer.
Vragen als: wie hoort bij wie, wie is de baas van wie, wie doet wat en wie krijgt wat? Bij hun
pogingen om oplossingen voor deze vragen te vinden, ontwikkelen leden van de samenleving met
elkaar bepaalde regels en bijpassende sociale arrangementen. Sociologen noemen die regels en
bijpassende arrangementen instituties.
Het ontwikkelen van regels en bijpassende arrangementen is een proces dat grotendeels spontaan
verloopt, hoewel doorgaans machtige groepen in de samenleving erin slagen er hun stempel op te
drukken.
Institutie: een complex van geschreven en ongeschreven regels die het gedrag van mensen en hun
onderlinge relaties rond een bepaald facet van het sociale leven reguleren. Bijvoorbeeld het huwelijk
en een arbeidscontract.
Het proces waarbij zulke regels ontstaan en hun neerslag vinden in standaardgedragspatronen,
noemen we institutionalisering.
Modernisering kan vanuit sociologisch perspectief beschouwd worden als het maatschappelijk
veranderingsproces waarbij de instituties tot stand zijn gekomen die kenmerkend zijn voor de
moderne samenleving. Deze instituties geven de moderne samenleving haar eigen karakter, ter
onderscheiding van het samenleven in de voormoderne standensamenleving of in andere,
bijvoorbeeld niet-westerse, samenlevingsverbanden. Ze zijn te beschouwen als de uitkomst van
politieke, economische, sociale en culturele veranderingsprocessen. We denken daarbij in eerste
instantie aan:
- De opkomst van de nationale staten en de nieuwe sociale en politieke instellingen die de
verhouding tussen staat en burger reguleren, zoals de parlementaire democratie, de
moderne staatsbureaucratie en de sociale voorzieningen, kenmerkend voor de
verzorgingsstaat.
- De opkomst van een markteconomie, gebaseerd op geld en het streven naar
kapitaalaccumulatie, die de grondslag vorm voor de ontwikkeling van een industrieel
productiesysteem en een arbeidsbestel waarin loonarbeid centraal staat.
- De verbreiding van een verstedelijkt samenlevingspatroon, gekenmerkt door een grote
sociale dichtheid en heterogeniteit, patriële sociale relaties waarin men elkaar slechts in een
specifieke hoedanigheid ontmoet, en een scheiding tussen publieke en een private sfeer.
- De afbrokkeling van het traditionele religieuze wereldbeeld en daarop gebaseerde
instellingen, en de opkomst van een seculiere cultuur met een prominente plaats voor de
moderne wetenschap.
In ons hedendaags denken verwijst het begrip samenleving naar de banden tussen de burgers binnen
de grenzen van een staat, waarbij de staat aks het juridisch-organisatorisch kader van die
samenleving wordt gezien.
Modernisering verwijst in de eerste plaats naar langetermijn-veranderingsprocessen die zich op het
niveau van de samenleving als geheel afspelen. Macrosociologisch perspectief staat op de voorgrond.
Maar macrosociale veranderingen en de microwereld van mensen zijn sterk op elkaar betrokken.
Hoofddimensies van het moderniseringsproces: differentiatie, commodificatie en rationalisatie
Differentiatie
Differentiatie heeft betrekking op de splitsing van een oorspronkelijk homogeen geheel in delen met
een eigen karakter en samenstelling en met een eigen functie ten opzichte van dat geheel. Die
,splitsing of afscheiding kan zowel personen en groepen als, meer abstract, instituties en structuren
betreffen.
Taakdifferentiatie: Specialisatie van arbeidstaken: arbeidsdeling met het resultaat steeds
nieuwe beroepen
Systeemdifferentiatie: er komen aparte instituties, voorbeeld vroeger gezin en nu scholen,
ziekenhuizen, internaten, bejaardenhuizen etc
Gevolg sociale verschillen tussen mensen (klasse, levensstijl, maatschappelijke positie)
nemen toe
Commodificatie
Allerlei menselijke activiteiten en de resultaten daarvan worden veel meer dan vroeger afgemeten
aan het geld dat ze opbrengen.
Loonarbeid en industrialisering
Kapitalisme:
Commercialisering: product en prijs (geld)
Marktwerking (vraag en aanbod)
Gevolg intrinsieke waarde van een goed wordt steeds meer in geld uitgedrukt, zelf
kunst wordt geschat op de prijs dat men bereid is voor te bepalen
Rationalisatie
Dit duidt op het ordenen en systematiseren van de werkelijkheid met de bedoeling haar
voorspelbaar en beheersbaar te maken. Rationalisatie impliceert dat ons denken en handelen steeds
meer onderworpen is aan berekening, beredenering en beheersing. Men gaat steeds meer op de
rede, het verstand vertrouwen.
Het proces van rationalisatie gaat hand in hand met het proces van secularisering. Dit houdt in dat
het belang van religieuze factoren voor het maatschappelijk leven vermindert. De religie doordrong
het maatschappelijk leven in de standensamenleving.
Opkomst van wetenschap en logica (voorspelbaarheid, begrijpen)
Onttovering van de wereld, demystificatie
Toenemend belang van kennis en opleiding
Ons denken en handelen wordt onderworpen aan beredenering, berekening en beheersing
Gevolg: rationeel omgaan met
Cohesie, identiteit, ongelijkheid en de Amsterdamse brommerkoeriers
Sociale cohesie en structuur
Sociale structuur: de betrekkelijk duurzame en geordende relaties tussen de onderdelen van een
samenlevingsverband(personen, groepen, organisaties, partijen, instituties), waardoor deze als het
ware aan elkaar gebonden zijn tot één samenlevingsverband.
Vaak wordt gezegd dat een sociale structuur is opgebouwd uit sociale posities en rollen. Een sociale
positie moet daarbij begrepen worden als de plaats die iemand inneemt in een veld van sociale
interacties. Bij elk van die sociale posities horen bepaalde gedragswijzen, kenmerken of kwaliteiten
die de samenleving aan de drager van een positie toekent.
De verwachtingen en voorschriften die bij een bepaalde positie horen, noemen we de sociale rol.
Een belangrijke vraag in de sociologie is waarom mensen zich aan de verwachtingen en regels,
behorende bij sociale rollen, conformeren. Volgens de meeste sociologen is dat het gevolg van een
combinatie van internalisering en sociale controle.
Internalisering duidt op het proces waarbij mensen zich regels eigen maken, zodat ze na verloop van
tijd niet langer worden beschouwd als voorschriften die van buiten af komen, maar als zelfgekozen
richtlijnen voor het gedrag.
, Sociale controle slaat op de verschillende methoden die mensen gebruiken om elkaar aan regels te
houden.
Het begrip sociale structuur is een grondbegrip dat sociologen vaak hanteren om het bestaan van
orde en regelmaat in de samenleving mee aan te duiden.
Terwijl de begrippen structuur en institutie algemeen toegepast worden, worden het systeem- en
het functiebegrip meer frequent gehanteerd door sociologen die tot een bepaalde denkstroming
binnen de sociologie behoren, namelijk het structureel functionalisme.
Het begrip sociaal systeem geeft aan dat alle onderdelen van het samenlevingsverband functioneel
met elkaar verbonden zijn (wat de een doet heeft uitwerkingen op de ander en omgekeerd) en dat zij
elk een bijdrage leveren aan het functioneren van het geheel.
Het wijst ook op de functionele samenhang van het geheel.
In de sociologie slaat het functiebegrip in zijn meest algemene betekenis op de uitwerking van een
sociaal verschijnsel op andere sociale verschijnselen.
In een meer specifieke betekenis wordt het begrip functie verbonden met de bijdrage van een
verschijnsel tot het grotere geheel waarvan het deel uitmaakt (denk bijv. aan de functie van het
huwelijk voor het voortbestaan van de samenleving, de functie van het straffen voor de handhaving
van waarden en normen in de maatschappij).
Saamhorigheidsbesef en onderlinge afhankelijk; dat zijn argumenten die sociologen vaak hanteren
als zij de vraag beantwoorden wat een samenlevingsverband bij elkaar houdt.
Identiteit en cultuur
Identiteit werd in verband gebracht met het zelfbeeld en zelfbesef van groepen in de samenleving.
Frijhoff omschrijft identiteit als de wijze waarop een groep zichzelf ziet en waarop anderen die groep
als uniek onderscheiden.
Identiteit heeft in deze zin dus twee kanten. Er is het zelfbeeld van de groep, het beeld dat de
groepsleden van zichzelf koesteren. En er is het beeld dat buitenstaanders op de groep projecteren
en dat vaak nogal stereotype trekjes vertoont. Het een kan niet los van het ander worden gezien.
Centrale sociologische stelling; dat zelfs in zulke persoonlijke zaken als de manier waarop wij onszelf
zien en ervaren, de invloed doorwerkt van de groepen waartoe we behoren.
De sterke overlap tussen persoonlijke en collectieve identiteit uit zich onder meer in wat we een
gedeelde leefstijl noemen: een eigen taalgebruik, eigen vrijetijdsgewoonten, eigen muzikale smaak,
enzovoort.
Moderne ondernemingen houden zich vaak intensief bezig met hun corporate identity, hun
bedrijfsimago. Dat blijkt onder meer uit de aandacht voor de bedrijfscultuur als samenbindend
element, de inspanningen die bedrijven zich getroosten om hun werknemers van een ‘wij’-besef te
doordringen en de p.r. campagnes die ze voeren om de buitenwereld een bepaald imago van het
bedrijf te presenteren. Dat wordt mede ingegeven door het streven de onderlinge banden binnen de
onderneming te versterken en zich van de concurrenten te onderscheiden.
Groepen en organisaties in de moderne samenleving worden steeds opnieuw met de opgave
geconfronteerd zich ten opzichte van anderen te situeren en zo hun eigen identiteit verder te
ontwikkelen.
Cultuur: het geheel van veronderstellingen, opvattingen, waarden, normen en de materiële
uitdrukking ervan die in de samenleving of in een groep gedeeld en overgeleverd worden.
De kern van de cultuur wordt gevormd door basisveronderstellingen over de menselijke natuur en
het universum, het zijn de veronderstellingen over wat is.
