Samenvatting Sociale psychologie
(PB 0012)
Sociale psychologie
9e editie
Elliot Aronson, Timothy D.Wilson, Robin M.Akert, Samuel R.Sommers
,INLEIDING IN DE SOCIALE PSYCHOLOGIE.............................................................................................................. 4
DE INVLOED VAN DE SITUATIE EN SOCIALE INTERPRETATIE......................................................................................................4
DE OORSPRONG VAN CONSTRUCTEN.................................................................................................................................4
METHODOLOGIE: ONDERZOEK BINNEN DE SOCIALE PSYCHOLOGIE......................................................................6
OBSERVATIONELE METHODE: BESCHRIJVEN VAN SOCIAAL GEDRAG...........................................................................................6
CORRELATIONELE METHODE: VOORSPELLEN VAN SOCIAAL GEDRAG..........................................................................................6
EXPERIMENTELE METHODE: BEANTWOORDEN VAN CAUSALE VRAGEN.......................................................................................7
NIEUWE ONTWIKKELINGEN IN SOCIAALPSYCHOLOGISCH ONDERZOEK........................................................................................8
ETHIEK........................................................................................................................................................................ 8
SOCIALE COGNITIE: HOE WIJ DENKEN OVER DE SOCIALE WERELD........................................................................9
DE AUTOMATISCHE PILOOT: DENKEN ZONDER INSPANNING....................................................................................................9
SOORTEN AUTOMATISCH DENKEN...................................................................................................................................10
DE INVLOED VAN CULTUUR OP SOCIAAL DENKEN................................................................................................................11
GECONTROLEERDE SOCIALE COGNITIE: INGESPANNEN DENKEN..............................................................................................11
SOCIALE PERCEPTIE: ANDERE MENSEN BEGRIJPEN.............................................................................................13
NON-VERBALE COMMUNICATIE......................................................................................................................................13
EERSTE INDRUKKEN: SNEL EN HARDNEKKIG.......................................................................................................................13
CAUSALE ATTRIBUTIE: BEANTWOORDEN VAN HET WAAROM.................................................................................................14
CULTUUR EN SOCIALE PERCEPTIE....................................................................................................................................16
HET ZELF IN EEN SOCIALE CONTEXT................................................................................................................... 17
DE OORSPRONG EN AARD VAN HET ZELFCONCEPT..............................................................................................................17
ZELFKENNIS................................................................................................................................................................ 17
ZELFCONTROLE........................................................................................................................................................... 19
IMPRESSIEMANAGEMENT..............................................................................................................................................20
ZELFVERTROUWEN.......................................................................................................................................................20
DE BEHOEFTE OM ONS HANDELEN TE RECHTVAARDIGEN..................................................................................21
IN STAND HOUDEN VAN EEN STABIEL, POSITIEF ZELFBEELD...................................................................................................21
ZELFRECHTVAARDIGING IN HET DAGELIJKS LEVEN...............................................................................................................22
STRAF EN ZELFOVERREDING...........................................................................................................................................23
EEN NEGATIEF ZELFBEELD EN DISSONANTIE.......................................................................................................................24
DE COLLECTIEVE ZELFMOORD VAN LEDEN VAN HEAVEN’S GATE............................................................................................24
GROEPSPROCESSEN........................................................................................................................................... 25
WAT IS EEN GROEP?....................................................................................................................................................25
GROEPEN EN HET GEDRAG VAN INDIVIDUEN.....................................................................................................................26
GROEPSBESLISSINGEN...................................................................................................................................................26
CONFLICTEN EN SAMENWERKING....................................................................................................................................28
ATTITUDES EN ATTITUDEVERANDERING............................................................................................................ 30
DE AARD EN OORSPRONG VAN ATTITUDES........................................................................................................................30
ATTITUDES EN HET VOORSPELLEN VAN GEDRAG.................................................................................................................31
ATTITUDEVERANDERING................................................................................................................................................31
DE MACHT VAN RECLAME.............................................................................................................................................33
PERSUASIEVE BOODSCHAPPEN WEERSTAAN.......................................................................................................................33
CONFORMISME: SOCIALE INVLOED EN AANPASSING VAN GEDRAG...................................................................35
INFORMATIONELE SOCIALE INVLOED: DE BEHOEFTE OM TE WETEN WAT ‘JUIST’ IS.....................................................................35
NORMATIEVE SOCIALE INVLOED: DE BEHOEFTE OM GEACCEPTEERD TE WORDEN.......................................................................35
STRATEGIEËN VOOR HET GEBRUIKEN VAN SOCIALE INVLOED.................................................................................................37
GEHOORZAMEN AAN GEZAG..........................................................................................................................................38
VOOROORDELEN: OORZAKEN EN OPLOSSINGEN................................................................................................ 40
VOOROORDELEN: EEN ALOMTEGENWOORDIG SOCIAAL VERSCHIJNSEL.....................................................................................40
2
, HET OPSPOREN VAN ONDERDRUKTE OF ONBEWUSTE VOOROORDELEN...................................................................................41
DE EFFECTEN VAN VOOROORDELEN.................................................................................................................................42
ASPECTEN VAN HET SOCIALE LEVEN DIE VOOROORDELEN KUNNEN VEROORZAKEN.....................................................................43
HET TERUGDRINGEN VAN VOOROORDELEN.......................................................................................................................44
PROSOCIAAL GEDRAG: WAAROM HELPEN MENSEN?......................................................................................... 46
BASISMOTIEVEN VOOR PROSOCIAAL GEDRAG....................................................................................................................46
PERSOONLIJKE KWALITEITEN EN PROSOCIAAL GEDRAG.........................................................................................................47
SITUATIONELE DETERMINANTEN VAN PROSOCIAAL GEDRAG..................................................................................................48
HET BEVORDEREN VAN PROSOCIAAL GEDRAG....................................................................................................................49
AGRESSIE EN AGRESSIEF GEDRAG...................................................................................................................... 50
DEFINITIE EN OORZAKEN VAN AGRESSIE...........................................................................................................................50
SOCIALE SITUATIES EN AGRESSIE.....................................................................................................................................51
GEWELD IN DE MEDIA.................................................................................................................................................. 52
AGRESSIE TERUGDRINGEN.............................................................................................................................................53
DE CYCLUS VAN AFWIJZING EN WOEDE DOORBREKEN..........................................................................................................54
INTERPERSOONLIJKE PROCESSEN: EERSTE INDRUKKEN EN RELATIES..................................................................55
WAT MAAKT AANTREKKELIJK?........................................................................................................................................55
CONTACTEN LEGGEN IN HET DIGITALE TIJDPERK.................................................................................................................57
LIEFDE EN INTIEME RELATIES..........................................................................................................................................58
HET BEËINDIGEN VAN INTIEME RELATIES...........................................................................................................................59
3
,Inleiding in de sociale psychologie
Sociale psychologie is de wetenschap die bestudeert hoe gedachten, gevoelens en gedragingen van mensen
worden beïnvloed door echte of denkbeeldige aanwezigheid van anderen (de sociale situatie). De kern van de
sociale psychologie is wat we verstaan onder sociale invloed: het effect dat woorden, daden of enkel de
aanwezigheid van andere mensen heeft op onze gedachten, gevoelens, attitude en gedrag.
Mensen zijn zich vaak niet bewust van de redenen achter hun reacties en gevoelens in bepaalde situaties. Sociaal
psychologen zijn geïnteresseerd in het verklaren van menselijk gedrag in sociale situaties. Hiervoor hebben ze een
aantal handvaten. Vaak wordt er gestart met het opstellen van een hypothese: een stelling die voorlopig als waar
wordt aangenomen en die empirisch wordt getoetst (op basis van waarneming en/of onderzoek), bijvoorbeeld met
een experiment. Daarmee onderzoekt een sociaal psycholoog bijvoorbeeld onder welke specifieke eigenschappen
van omstandigheden bepaald gedrag waarschijnlijk is. Er wordt daarbij niet zo zeer gekeken naar objectieve
betekenis, maar naar de manier waarop mensen worden beïnvloed door hun interpretatie of construct van de sociale
wereld. De focus ligt daarbij op determinanten van gedachten, gevoelens en gedragingen van mensen.
Sociale psychologie is gerelateerd aan andere wetenschappen zoals sociologie, economie en politicologie. Waar
sociologie zich richt op algemene wetten en theorieën over samenlevingen ligt het analyseniveau van sociale
psychologie op het punt van het individu in de context van een sociale situatie. Het doel is dan ook om universele
eigenschappen van de menselijke natuur te identificeren die ervoor zorgen dat mensen gevoelig zijn voor sociale
invloed, ongeacht sociale klasse of cultuur. Aan de hand van de sociale psychologie kunnen maatschappelijke
problemen worden bestudeerd en kunnen we manieren vinden om deze problemen op te lossen.
De invloed van de situatie en sociale interpretatie
Attrubutie betreft het toeschrijven van oorzaken aan het eigen of andermans gedrag en het daarmee te voorzien van
verklaringen. Zonder informatie over de situatie zijn mensen geneigd gedrag te verklaren op basis van iemands
persoonlijkheid. Deze fundamentele attributiefout is van grote invloed op hoe mensen met elkaar omgaan en
maakt tevens dat het bewustzijn over de eigen ontvankelijkheid voor sociaalpsychologische processen daalt. Zo blijkt
uit onderzoek dat de titel dat aan een spel wordt gegeven (zoals bij het beursspel/gemeenschapsspel) sociale
normen overdraagt aan deelnemers die belangrijker zijn dan de persoonlijkheid en die het gedrag van deelnemers
bepalen.
Het behaviorisme stelt dat al het (menselijk) gedrag verklaard kan worden aan de hand van straffen en beloningen
in de omgeving van het organisme, waarbij gedachten en gevoelens onbelangrijk zijn. De manier waarop mensen
hun omgeving interpreteren maakt hier dus geen onderdeel van uit. Dit in tegenstelling tot de gestaltpsychologie die
juist het belang benadrukt van het onderzoeken van de persoonlijke (subjectieve) manier waarop mensen een object
waarnemen (het gestalt of geheel) in plaats van de manier waarop de objectieve en fysieke eigenschappen van een
object een geheel vormen. De gestaltpsychologie richt zich daarmee op de fenomenologie van de waarnemer, op
hoe een object op de persoon overkomt.
Kurt Lewin wordt beschouwd als de grondlegger van de moderne experimentele sociale psychologie, waarbij hij de
gestaltprincipes niet alleen toepaste op objecten, maar ook op sociale perceptie. Fritz Heider stelde als
medeoprichter van de sociale psychologie dat constructen belangrijke gevolgen hebben. We zijn immers continu
bezig om ons een beeld te vormen van de gemoedstoestand, motieven en gedachten van anderen. Een van die
constructen is het naïef realisme: de overtuiging dat iedereen dingen waarneemt ‘zoals ze echt zijn’. Dit betekent
ook dat wanneer anderen een andere kijk hebben op zaken, we er automatisch van uitgaan dat deze mensen
bevooroordeeld zijn, we zijn zelf in onze overtuiging immers objectief.
De oorsprong van constructen
De belangrijkste motieven die ten grondslag liggen aan onze gedachten en gedrag zijn de behoefte aan een positief
zelfbeeld en de behoefte om de wereld accuraat waar te nemen. Vaak zijn deze twee behoeften met elkaar in strijd.
Leon Festinger zag dat het moment waarop deze twee motieven met elkaar in strijd zijn waardevolle inzichten kan
geven over de werking van het menselijke gevoel en de menselijke gedachten.
Het motief van eigenwaarde: een positief zelfbeeld
Over het algemeen hebben mensen een sterke behoefte aan een positief zelfbeeld. Men wil zichzelf beschouwen als
goed, competent en beschaafd. De reden waarom we de wereld zien zoals we deze zien is dan ook vaak terug te
voeren op deze behoeften. Om het positieve zelfbeeld te behouden wordt eerder gedrag gerechtvaardigd en
geïnterpreteerd op een manier die ons zelfbeeld in stand houdt, zelfs als dit te koste gaat een accurate kijk op de
wereld. Voor behoud van ons positieve zelfbeeld zijn we bereid de feiten een beetje bij te schaven. De keerzijde
hiervan is dat we niet leren van onze ervaringen en dat we onder bepaalde omstandigheden dingen doen die in
eerste instantie verrassend of zelfs paradoxaal lijken.
Het motief van sociale cognitie: de behoefte om accuraat waar te nemen
Sociale cognitie betreft de manier waarop mensen sociale informatie selecteren, interpreteren, herinneren en
gebruiken om oordelen te vormen en beslissingen te nemen. Omdat we als mens niet altijd over alle feiten
beschikken die we nodig hebben om een situatie accuraat te kunnen beoordelen loopt onze behoefte om de wereld
4
,accuraat waar te nemen meer dan eens spaak. Daarnaast beïnvloeden ook onze verwachtingen over de sociale
wereld ons vermogen om deze accuraat waar te nemen, ze kunnen zelfs de aard van de sociale wereld veranderen.
Dit zien we terug in het fenomeen van de selffulfilling prophecy: doordat je bepaald gedrag verwacht van jezelf of van
een ander ga je daar onbewust naar handelen, waardoor je verwachting waarheid wordt.
Onze behoefte aan een positief zelfbeeld en het accuraat waarnemen van de wereld mogen dan de belangrijkste
constructen zijn die ten grondslag liggen aan ons gedrag, maar het zijn natuurlijk niet de enige. Ook biologische
drijfveren zoals honger en dorst kunnen krachtige drijfveren zijn, de angst of belofte van liefde, goedkeuring of andere
beloningen waarbij er sprake is van sociale uitwisseling en het als dan niet hebben van controle.
5
, Methodologie: onderzoek binnen de sociale psychologie
Omdat sociale psychologie onderzoek doet naar fenomenen waar mensen zeer vertrouwd mee zijn is er in hoge
mate sprake van een neiging tot hindsight bias: de neiging van mensen om hun vermogen om een uitkomst te
voorspellen te overdrijven nadat ze te weten zijn gekomen hoe de uitkomst er uitziet.
Elk onderzoek, ook binnen de sociale psychologie, begint met een hypothese die vaak wordt afgeleid uit eerdere
theorieën en onderzoeken of uit onvrede over bestaande theorieën en verklaringen. Dit is een continue en cumulatief
proces: er worden theorieën ontwikkeld, hieruit worden hypothesen afgeleid die vervolgens worden getest. Op grond
van de resultaten wordt de theorie herzien, waarna er weer nieuwe hypothesen worden geformuleerd en getest.
Binnen de sociale psychologie ontstaan hypothesen ook vaak doordat onderzoekers iets opmerken in hun eigen
leven of dat van een ander, waardoor ze getriggerd worden een theorie te formuleren over het waarom, om
vervolgens te onderzoeken of hun geformuleerde theorie daadwerkelijk klopt.
Er zijn verschillende methoden beschikbaar om hypothesen te testen die in drie typen zijn onder te verdelen:
1. De observationele methode, welke de aard van het fenomeen beschrijft,
2. De correlationele methode, welke een uitkomst tracht te voorspellen op basis van bekende informatie,
3. De experimentele methode, welke causaliteit tussen twee variabelen probeert aan te tonen.
Elke methode heeft zijn eigen voor en nadelen en is geschikt voor een specifiek soort onderzoeksvragen.
Observationele methode: beschrijven van sociaal gedrag
Wanneer je onderzoek doet om een beschrijving te geven van een bepaalde groep mensen of van een bepaald soort
gedrag is de observationele methode aan te raden. Hierbij worden mensen geobserveerd en worden de metingen
en/of observaties systematisch vastgelegd. Afhankelijk van het doel van het onderzoek, de mate van betrokkenheid
van de observeerder en de mate van kwantificatie van observaties zijn er diverse methoden waaruit gekozen kan
worden.
Binnen de etnografie probeert men een groep of cultuur te begrijpen door deze van binnenuit, in de natuurlijke
omgeving te observeren. De onderzoeker vermijdt daarbij zo veel mogelijk de eigen normen en waarden aan
anderen op te leggen. Deze methode staat centraal in de culturele antropologie en wordt binnen de sociale
psychologie steeds meer gebruikt om andere culturen te begrijpen en hypothesen te formuleren over psychologische
principes. Om zorgvuldigheid te waarborgen wordt binnen de etnografie gebruik gemaakt van
interbeoordelaarsbetrouwbaarheid: de mate van overeenkomst tussen de resultaten van twee of meer mensen die
onafhankelijk van elkaar een aantal data observeren en coderen.
Naast observatie van gedrag kan ook gebruik worden gemaakt van analyse van archieven. Dit is een vorm van de
observationele methode waarbij de onderzoeker verzamelde documentatie (archieven) van een cultuur onderzoekt,
zoals dagboeken, romans, tijdschriften of kranten.
De beperking van de observationele methode is dat het geen informatie geeft over het waarom van gedrag.
Daarnaast zijn bepaalde gedragingen moeilijk observeerbaar omdat het zelden voorkomt of alleen in de privésfeer
plaatsvindt. Om gedrag te kunnen voorspellen en verklaren zijn andere methoden daarom geschikter.
Correlationele methode: voorspellen van sociaal gedrag
De correlationele methode wordt gebruikt om antwoord te geven op de relaties tussen en voorspellende waarde van
gedrag. Hiervoor worden twee variabelen systematisch gemeten en wordt er vastgesteld in welke mate deze
samenhangen. Net als bij de observationele methode wordt soms gebruik gemaakt van directe observatie van
gedrag, echter met een ander doel: het vaststellen van een relatie (correlatie) tussen twee gedragingen.
De relatie tussen twee variabelen wordt weergegeven met de correlatiecoëfficiënt: een maat voor correlatie
waarmee je kan vaststellen in hoeverre twee variabelen samenhangen. Een negatieve correlatie betekent daarbij dat
een toename in waarde van de ene variabele gekoppeld is aan een afname in waarde van de andere variabele. Bij
een positieve correlatie is dit andersom en is een toename van de ene variabele gekoppeld aan een toename van de
andere variabele.
Correlaties worden vaak gebruikt in vragenlijstonderzoek (surveys): onderzoek waarbij aan een representatieve
steekproef van (vaak anonieme) mensen vragen worden gesteld over hun attitudes en gedrag. Surveys maken het
mogelijk om variabelen tussen gedragingen te onderzoeken die lastig observeerbaar zijn. Daarnaast is het mogelijk
om gebruik te maken van een representatieve steekproef van de bevolking waardoor de uitkomsten bruikbaar zijn om
uitspraken te doen over de bevolking in het algemeen. Een aselecte steekproef zorgt ervoor dat de steekproef
representatief is voor de hele populatie, hij is immers zo samengesteld dat iedereen in de populatie evenveel kans
heeft om geselecteerd te worden voor de steekproef. Zo lang de steekproef at rondom is geselecteerd kan je
ervanuit gaan dat de antwoorden van de steekproef goed overeenkomen met die van de gehele populatie.
Het nadeel van een survey is de nauwkeurigheid van de gegeven antwoorden. Rechtstreekse vragen over wat
mensen normaalgesproken denken of doen zijn nog relatief eenvoudig te beantwoorden. Ga je echter vragen naar
waarom men zich in het verleden op een bepaalde manier heeft gedragen of hoe men zich zou gedragen in een
bepaalde situatie, dan is onnauwkeurigheid bijna niet te voorkomen. Mensen zijn dan geneigd te antwoorden in lijn
6
