Inhoud
Islamic Exceptionalism – Shadi Hamid .................................................................................................. 4
Hoofdstuk 1 – Vreugde scheppen in een bloedbad ............................................................................. 4
Godsdienstzaken ............................................................................................................................. 6
Fundamentele verdeeldheid ............................................................................................................ 7
Islamisten zijn islamisten voor een reden ....................................................................................... 8
Kan het liberalisme nog zegevieren in het Midden-Oosten? .......................................................... 9
Religie en staatsopbouw................................................................................................................ 11
Is er een Arabisch probleem? ........................................................................................................ 11
Een uitweg?................................................................................................................................... 12
Hoofdstuk 2 – Is de Islam ''Uitzonderlijk''? ...................................................................................... 13
God's woord en God's spraak ........................................................................................................ 16
Religies en hun bronnen................................................................................................................ 16
Is de islam de meest "moderne" Religie? ...................................................................................... 17
Een reformatie en haar ongenoegens ............................................................................................ 18
Hoofdstuk 3 – De reformatie van de islam ....................................................................................... 21
De hervorming van de ene is de fundamentalisering van de andere ............................................. 21
De boodschap van de Moslim Broederschap ................................................................................ 23
Hoe modern is het islamisme? ...................................................................................................... 24
Het spel van de lange duur ............................................................................................................ 27
De illusie van eenheid ................................................................................................................... 27
Hoofdstuk 4 – De Moslim Broederschap .......................................................................................... 29
Het einde van een experiment ....................................................................................................... 30
Hervorming of Revolutie? ............................................................................................................ 30
Toevallige Leiders ........................................................................................................................ 32
Een kwestie van geweld ................................................................................................................ 33
Een onwaarschijnlijke ideoloog .................................................................................................... 34
Verliezend Geloof ......................................................................................................................... 34
Een staat buiten de staat ................................................................................................................ 35
Hoofdstuk 5 – Het Turkse model: islamisten mondig ...................................................................... 36
Een probleem van de staat ............................................................................................................ 37
Leren van de staat te houden ......................................................................................................... 38
Islamisme versus autoritarisme ..................................................................................................... 40
Een wil voor wraak ....................................................................................................................... 41
Hoofdstuk 6 – Tunesië: islamisten geven hun islamisme toe ........................................................... 42
De grote islamitische hoop............................................................................................................ 42
De grote reis naar het centrum ...................................................................................................... 43
1
, Ennahda en het probleem van het uitzonderingslandschap........................................................... 44
Hoofdstuk 7 – ISIS: nadat de staat faalt ............................................................................................ 46
De kosten van de democratie ........................................................................................................ 48
Het ISIS "Model............................................................................................................................ 50
Hoe de Islamitische Staat regeert .................................................................................................. 52
Hoofdstuk 8 – Islam, liberalisme en de staat: een uitweg? ............................................................... 55
De blijvende kloof tussen de grondslagen .................................................................................... 56
Islamisme, liberalisme en de staat................................................................................................. 57
Het liberale veto en zijn grenzen................................................................................................... 59
Globalized Islam – Olivier Roy ............................................................................................................ 62
Hoofdstuk 1 – Inleiding – Islam: een doorgang naar het Westen ..................................................... 62
Het falen van de politieke islam: en wat dan nog?........................................................................ 62
De islam als minderheid................................................................................................................ 66
Acculturatie en "objectivering" van de Islam ............................................................................... 67
Identiteiten herschikken, religiositeit verwesteren ........................................................................ 69
Waar zijn de moslim hervormers? ................................................................................................ 69
Gezagscrisis en zelfopzegging ...................................................................................................... 70
Religie als identiteit ...................................................................................................................... 71
De triomf van het zelf ................................................................................................................... 71
Secularisatie door religie? ............................................................................................................. 72
Staat de jihad dichter bij Marx dan bij de Koran? ........................................................................ 72
Wat is Bin Laden's strategie? ........................................................................................................ 75
Hoofdstuk 4 – De triomf van het religieuze zelf ............................................................................... 75
Het verlies van religieus gezag en de "objectivering" van de islam ............................................. 76
Immigratie en herformulering van de Islam.................................................................................. 78
De crisis van autoriteit en religieuze kennis ................................................................................. 78
Crisis van religieuze onderwijsinstellingen ............................................................................... 78
Crisis van de overdracht............................................................................................................ 80
Een beperkt religieus corpus..................................................................................................... 81
De religieuze markt en de sociologie van de islamitische actoren ................................................ 82
Individualisering van uitspraken en propaganda........................................................................... 83
Propaganda richt zich op individuen, niet op groepen ............................................................. 83
Individualisering en vernieuwing in naam van de orthodoxie .................................................. 84
Is individualisering een weg naar liberalisering? ...................................................................... 84
Geloof en zelf ................................................................................................................................ 85
Humanisme, ethische islam en verlossing .................................................................................... 85
Uitspraak van het zelf ................................................................................................................... 85
2
, Hercommunautarisering en identiteitsvorming ............................................................................. 86
Hoofdstuk 6 – De moderniteit van een archaïsche manier van denken ............................................ 88
Bronnen en actoren van het neofundamentalisme ........................................................................ 88
De basisprincipes van het neofundamentalisme ........................................................................... 90
Neofundamentalisme en Islamisten .............................................................................................. 91
Neofundamentalisten en radicaal geweld...................................................................................... 92
Waarom is het neofundamentalisme succesvol? ........................................................................... 93
Een instrument van deculturatie ................................................................................................ 93
Van cultuur tot code, van collectieve identiteit tot individuele verering .................................. 94
Neofundamentalisme als product en instrument van globalisering .......................................... 95
Deterritoralisatie: het einde van Dar-ul-Islam........................................................................... 96
Neofundamentalisme en het moslimleven in het Westen ......................................................... 96
Geïslamiseerde gebieden........................................................................................................... 97
De nieuwe grens van de ingebeelde ummah ................................................................................. 98
3
,Islamic Exceptionalism – Shadi Hamid
Hoofdstuk 1 – Vreugde scheppen in een bloedbad
De auteur stond op het Tahrirplein op 11 februari 2011. Op deze achttiende avond van de revolutie
gonsde het nieuws dat president Hosni Mubarak na bijna dertig jaar autocratisch bewind zou aftreden.1
De euforie was echter van korte duur; de tussenliggende vier jaar werden gekenmerkt door een militaire
staatsgreep, een opeenvolging van massamoorden, en de terugkeer van de dictatuur. Als deze nieuwe
fase van de "Arabische lente" al ergens over ging, dan was het over een collectief verlies van
vertrouwen in de politiek. Voordat de opstanden in 2011 begonnen, waren de Egyptenaren trots op
het feit dat ze weinig geschiedenis hadden van politiek geweld. De militaire staatsgreep van 3 juli
2013, die de eerste democratisch verkozen president van het land (Morsi) afzette, zou daar
onherroepelijk verandering in brengen. Minder dan drie jaar eerder had Egypte de wereld laten zien wat
mogelijk was. Tunesië, de bakermat van de Arabische opstanden, was een strategisch en geografisch
afgelegen natie van tien miljoen mensen. Het was gezegend met een hoger niveau van economische
groei en onderwijs dan de meeste andere Arabische landen. Als de opstanden daar waren begonnen en
geëindigd, dan had de mogelijkheid van vreedzaam protest en verandering van regime gemakkelijk
kunnen worden afgewezen. Egypte veranderde de zienswijze en maakte korte metten met het verhaal
dat Tunesië de uitzondering in de regio was. Gestimuleerd door de val van Mubarak breidden de
massale protesten zich snel uit naar twee andere landen, Syrië en Libië, die werden gezien als
onwaarschijnlijke kandidaten voor politieke omwenteling. Op 14 augustus 2013 liep Egypte opnieuw
voorop, maar deze keer lieten Egyptenaren – die zich tegen elkaar keerden – ons iets zien dat veel
duisterder was, maar net zo echt.
Er was een tijd dat slechts weinig Amerikanen hadden gehoord van de Islamitische Staat van Irak en
Syrië, of ISIS, binnenkort omgedoopt tot de Islamitische Staat. Dat veranderde in de zomer van 2014,
eerst met de val van de tweede grootste stad van Irak, Mosul - toen een eerste golf van ongeveer
duizend strijders een Iraakse troepenmacht van zo'n dertigduizend man inhaalde. De gruwelijke
onthoofdingen van Amerikaanse journalisten en de moord op 130 burgers in Parijs in november 2015
– de ergste aanslag in Frankrijk sinds de Tweede Wereldoorlog – verankerden de reputatie van
Islamitische Staat op het gebied van aandachttrekkende wreedheden. Ogenschijnlijk was de
soennitische extremistische groepering van de ene dag op de andere een angstaanjagende nieuwe
vijand geworden.
Hoeveel doet de islam er dan werkelijk toe wanneer we bijvoorbeeld de oorlogen in het Midden-Oosten,
de opkomst van de Islamitische Staat en de culturele verdeeldheid over zoiets onbenulligs als
spotprenten van de profeet Mohamed proberen te begrijpen? Gaat het om "religie" of "politiek"? En
kunnen we die twee eigenlijk wel scheiden, nu ze in de hoofden en harten van gelovigen zo met elkaar
verweven zijn geraakt?
Om de schijnbaar hardnekkige conflicten van vandaag te begrijpen, moeten we teruggaan tot op zijn
minst 1924, het jaar waarin het laatste kalifaat formeel werd afgeschaft. De gedachte achter het
kalifaat – de historische politieke entiteit die werd geregeerd door de islamitische wet en traditie – was
1
(Belangrijke) Egyptische presidenten in de volgorde:
• Gamal Abdel Nasser
• Anwar al-Sadat
• Hosni Mubarak
• Mohammed Morsi (moslimbroederschap; eerst gekozen democratische president)
• Abdul Fatah al-Sissi
4
,dat de "geestelijke eenheid van de moslimgemeenschap politieke expressie vereist". Sinds de
opheffing van het kalifaat woedt de strijd om een legitieme politieke orde tot stand te brengen voort,
met wisselende intensiteit. Centraal in deze strijd staat het probleem van de godsdienst en de rol daarvan
in de politiek.
Twee samenhangende argumenten vormen de kern van de eerste helft van dit boek:
• De islam onderscheidt zich in feite door zijn verhouding tot de politiek. De islam is anders.
Dit verschil heeft ingrijpende gevolgen voor de toekomst van het Midden-Oosten en, bij
uitbreiding, voor de wereld waarin wij allen leven. Dit is een controversiële, zelfs
verontrustende bewering, vooral in de context van toenemende anti-moslim sentimenten in de
Verenigde Staten en Europa. "Islamitisch exceptionalisme" is echter goed noch slecht. Het is
er gewoon en we moeten het begrijpen en respecteren, zelfs als het indruist tegen onze eigen
hoop en voorkeuren.
• Omdat de relatie tussen de islam en de politiek zo bijzonder is, is een herhaling van het
westerse model – protestantse reformatie gevolgd door een verlichting waarin de godsdienst
geleidelijk in de privésfeer wordt gedrongen – onwaarschijnlijk. Dat de islam – een geheel
andere godsdienst met een geheel andere ontstaansgeschiedenis en evolutie – een soortgelijke
koers zou volgen als het christendom is op zichzelf al een merkwaardige veronderstelling.
Waarom lijdt het Midden-Oosten precies aan een gebrek aan legitieme orde? Volgens de auteur is dit
gebrek aan legitimiteit te wijten aan een voortdurend onvermogen om de relatie tussen de islam en de
staat onder ogen te zien.
Mainstream islamisten worden hier gedefinieerd als de leden of afstammelingen van de Moslim
Broederschap, de moeder van alle Islamistische bewegingen2, die in 1928 in Egypte werd opgericht
door een onderwijzer genaamd Hassan al-Banna. De groepering hoopte het premoderne met het
moderne en het Oosten met het Westen te vermengen. In tegenstelling tot wat vaak wordt gedacht,
grijpen de islamisten in deze zin niet noodzakelijk terug op het Arabië van de zevende eeuw. Zoals we
zullen zien, zijn zij uitgesproken modern, misschien zelfs wel te modern.
Islamistische bewegingen zijn bewegingen die vinden dat de islam of de islamitische wet een centrale
rol in het politieke leven moet spelen en die zich expliciet rond die doelen organiseren in de publieke
arena. Hoewel zij nu in de schaduw van de radicalen staan, zijn de meest invloedrijke islamistische
groeperingen over het algemeen van de mainstream en geweldloze soort, zodat het de moeite waard
is veel aandacht aan hen te besteden, ook al zijn het niet degenen die vandaag de dag de meeste
krantenkoppen halen.
Turkije en Tunesië hebben te kampen gehad met decennia van gedwongen secularisatie. Deze twee
landen zijn aangeprezen als modellen voor het verzoenen van islam en democratie. Interessant is dat
het, ondanks hun seculiere context, ook twee van de enige landen in het Midden-Oosten zijn waar
islamistische partijen aan de macht zijn gekomen. Om uiteenlopende redenen zijn deze "milde",
seculier gezinde islamisten er echter niet in geslaagd een succesvolle islamistische synthese tot stand te
brengen. Het feit dat de Arabische Lente geen legitieme, stabiele politieke orde heeft opgeleverd,
heeft ruimte geschapen voor radicalere benaderingen, gesmeed in geweld en absolutisme.
De snelle opkomst van Islamitische Staat in de zomer van 2014 heeft toeschouwers misschien verrast,
maar dat zoiets als Islamitische Staat kon gedijen in deze eeuw, toen de geschiedenis zich naar verluidt
2
Islamisme houdt de opvatting in dat de islam richting zou moeten geven aan de politiek en dat dit zou moeten
worden vormgegeven in een staat en samenleving gebaseerd op het islamitisch recht (de sharia). N.B. maak
onderscheid tussen:
• ‘Islamitisch’: betrekking op de islam als geloof.
• ‘Islamistisch’: betrekking op de visie dat een staat volgens de regels van de islam bestuurd moet worden.
5
,naar rechtvaardigheid zou bewegen, was verrassend passend. Sinds de ondergang van het kalifaat in
1924 was er nooit meer een serieuze, langdurige poging ondernomen om het kalifaat te herstellen.
De Islamitische Staat had, in schril contrast met de Broederschap en andere mainstream islamistische
bewegingen, weinig belangstelling voor de bestaande staatsstructuren in het Midden-Oosten. Voor
de aanhangers van Islamitische Staat was het laatste kalifaat het Ottomaanse kalifaat, maar het laatste
modelkalifaat was dat van de vier rechtgeleide metgezellen van de Profeet Mohamed, die elk
kortstondig zouden regeren als kalief van een steeds groter wordend rijk (drie van de vier werden
vermoord). Dat weerhield de Islamitische Staat er echter niet van om het uiteenvallen van het
Ottomaanse kalifaat en het opdelen ervan in kunstmatige, willekeurige staten te beschouwen als de
erfzonde van de moderne tijd. God, en niemand anders, was de enige wetgever. Waar de
Broederschap en de inwoners van landen als Turkije, Tunesië en Jordanië probeerden de premoderne
islamitische wet te verzoenen met moderne opvattingen van pluralisme en democratie, koesterde de
Islamitische Staat zich berekenend op de verwerping ervan, met resultaten die zowel angstaanjagend
als effectief konden zijn. Soms waren ze effectief omdat ze angstaanjagend waren.
Godsdienstzaken
Politieke wetenschappers hebben de neiging religie, ideologie en identiteit te zien als "epifenomenaal"
(producten van een bepaalde reeks materiële factoren). Als individuen zijn de meeste (hoewel niet
noodzakelijk alle) strijders van Islamitische Staat in de frontlinie niet alleen bereid te sterven in een
vuur van religieuze extase, zij juichen het zelfs toe. Het maakt niet uit of dit voor ons absurd klinkt,
aangezien het is wat zij geloven. Velen sluiten zich aan bij de Broederschapsbeweging om "in de hemel
te komen". Men zou geneigd kunnen zijn dit af te doen als irrationele fantasieën, maar als je het van de
andere kant bekijkt, wat is rationeler dan eeuwige verlossing willen?
Het zou dus een vergissing zijn om islamistische groeperingen als traditionele politieke partijen te
beschouwen. Filialen en afdelingen van de Moslimbroederschap handelen zowel voor deze wereld
als voor de volgende. De neiging om religie te zien door het prisma van politiek of economie (in plaats
van andersom) is niet noodzakelijk onjuist, maar het kan soms de onafhankelijke kracht verduisteren
van ideeën die, te veel in de Westerse wereld, ouderwets en archaïsch lijken.
De dramatische opkomst van de Islamitische Staat is slechts het meest treffende voorbeeld van de wijze
waarop het liberale determinisme (de opvatting dat de geschiedenis zich doelbewust beweegt in de
richting van een meer redelijke, seculiere toekomst) er niet in is geslaagd de realiteit in het Midden-
Oosten te verklaren.
Natuurlijk deelt de overgrote meerderheid van de moslims de interpretatie van de Islamitische Staat van
het geloof niet, maar dat is niet de meest interessante of relevante vraag. De Islamitische Staat baseert
zich immers op, en put kracht uit, ideeën die een brede weerklank vinden bij de bevolkingsgroepen met
een moslimmeerderheid. Zij zijn het misschien niet eens met de interpretatie die de groep geeft aan het
kalifaat, maar het idee van een kalifaat is krachtig, zelfs onder meer seculier denkende moslims. Uit
een enquête over de houding ten opzichte van een kalifaat bleek dat gemiddeld 65% van de
respondenten in Egypte, Marokko, Pakistan en Indonesië het eens was met de doelstelling om "alle
islamitische landen te verenigen in een enkele islamitische staat of kalifaat".
Vanwege de rol die religie heeft gespeeld in het Midden-Oosten, heeft het trekken van parallellen
met andere regio's zijn beperkingen. Sommigen proberen bijvoorbeeld de rol van de islam in de
huidige Arabische wereld te vergelijken met de rol die het christendom in het middeleeuwse Europa
speelde. Maar hier komen de verschillen, die in de loop der eeuwen zijn ontstaan, aan het licht:
• De vroegchristelijke gemeenschap "had geen idee van een intrinsiek christelijke staat" en
was bereid samen te leven met het Romeins recht en dit te erkennen. Onder meer om deze
reden kon het equivalent van de Islamitische Staat eenvoudigweg niet bestaan in samenlevingen
met een christelijke meerderheid.
6
,Hoewel zij weinig gemeen heeft met islamistische extremisten, noch in middelen noch in doeleinden,
heeft de Moslim Broederschap een bepaalde visie op de samenleving die de islam en de islamitische
wet in het centrum van het openbare leven plaatst. De overgrote meerderheid van de christenen in
het Westen – met inbegrip van toegewijde conservatieven – kan zich geen alomvattende rechtsorde
voorstellen die in religie is verankerd. De overgrote meerderheid van bijvoorbeeld Egyptenaren en
Jordaniërs kan dat echter wel en doet dat ook. Dit wil niet zeggen dat de meeste Arabieren of moslims
islamisten zijn. De meesten zijn dat niet. Men kan echter sympathiseren met of steun verlenen aan
islamistisch beleid zonder islamist te zijn – het verschijnsel van islamisme zonder islamisten.
Het is vermeldingswaardig dat de Broederschap en andere mainstream islamistische bewegingen in de
Arabische wereld de zogenaamde hudud straffen voor diefstal, overspel en afvalligheid niet langer in
hun politieke programma's opnemen en deze zelden in het openbaar bespreken. Het voornaamste doel
van de hudud was eerder afschrikking dan bestraffing.
Het is niet meer in de mode om te suggereren dat de islam op enigerlei wijze uniek is, en dat is
begrijpelijk. Dit glibberige pad van overgeneralisering kan maar al te gemakkelijk leiden tot de
demonisering van meer dan 1,6 miljard moslims. Tegelijkertijd verhindert de angst om met de kwast
van cultureel essentialisme3 te worden besmeurd ons om de rol die religie speelt in de politiek van het
Midden-Oosten volledig te waarderen. We moeten ideeën serieus nemen, vooral als het niet onze eigen
ideeën zijn. Het is tijd om "religie terug te brengen", maar met zorg en voorzichtigheid, rekening
houdend met de historische rijkdom en diversiteit die al lang kenmerkend zijn voor de islamitische
traditie.
Fundamentele verdeeldheid
In de spannende aanloop naar de opstanden van 2011 werd eindeloos betoogd dat Arabieren "net als
wij" waren. Dergelijke sentimenten, hoe goed bedoeld ook, suggereerden hun eigen soort
exceptionalisme, dat anderen het pad zouden volgen dat het Westen kennelijk decennia of zelfs eeuwen
daarvoor had gekozen. Uit de ene na de andere opiniepeiling bleek dat meer Egyptenaren, Jordaniërs
en Marokkanen van mening waren dat democratie de beste regeringsvorm was dan Amerikanen.
Maar "democratie", in abstracto, kon zowat alles betekenen, zolang het maar positief was. Het is één
ding om in democratie te geloven en iets anders om het in praktijk te brengen. Zoals blijkt, werden we
verwend door democratische transities in Oost-Europa en Latijns-Amerika. Een wervelwind van
achttien dagen protest verdreef Mubarak uit de macht en toonde, of leek althans te tonen, dat de
Arabische wereld een gelijkaardige weg zou kunnen volgen.
De dingen die niet in het westers-vriendelijke verhaal pasten, kregen minder aandacht. De
Moslimbroederschap, met haar toegewijde aanhang en organisatorische discipline, speelde een
centrale rol op het Tahrirplein, door voedsel en medische diensten te verlenen en demonstranten te
beschermen tegen het tuig van het regime. Uit vrees voor een terugslag speelde de Broederschap het
voorzichtig, door hun deelname aan de publieke opinie te bagatelliseren en hun leden te verbieden het
vaandel van de sharia te voeren. Intussen nam in de laatste dagen van de opstand het aantal
ultraconservatieve salafisten – met hun kenmerkende volle baarden – toe. In een opmerkelijk diverse
beweging werden liberalen, socialisten, leden van de Moslimbroederschap, etc. samengetrokken door
wat hen tegenstond. Maar als dit het meest indrukwekkende moment van eenheid van de oppositie was,
zou het ook een van haar laatste blijken te zijn. Dit was niet het einde van de ideologie, maar het begin
van een langdurige koude – en soms warme oorlog, waarin kwesties van religie en identiteit centraal
stonden.
3
Essentialisme is de idee dat mensen en dingen van nature karakteristieken hebben die onveranderlijk zijn.
Bij cultureel essentialisme gaat het dan ook om het categoriseren van groepen mensen van andere culturen op
basis van essentiële criteria. Tevens omvat deze opvatting dat het gedrag van mensen voor een deel bepaald
wordt door de cultuur die mensen hebben.
7
, De alleenheersers in de regio herinnerden Amerika er graag aan dat ondanks hun wreedheid – of
misschien juist daardoor – zij degenen waren die de vrede behielden en voor stabiliteit zorgden. Het
waren broze staten, verdeeld door godsdienst, sekte of clan. De opstanden van 2011 brachten deze
spanningen en conflicten, die altijd al op de achtergrond sudderden, zonder enige waarschuwing naar
de voorgrond. Arabische machthebbers hadden logge landen bestuurd met willekeurige grenzen en
onzekere identiteiten. Wat zij beloofden was stabiliteit ten koste van vrijheid. Nu, zonder een ijzeren
vuist die hen bijeenhield, vielen ze uit elkaar.
Broze staten en diep verdeelde samenlevingen zijn niet per se uniek voor het Midden-Oosten. Er moest
iets anders zijn. Hoe konden zogenaamde liberalen niet alleen een militaire staatsgreep omarmen, maar
ook de massamoorden die erop volgden? Natuurlijk hebben "liberalen" de omverwerping van
democratisch gekozen leiders in Latijns-Amerika, Azië en elders gesteund. Maar zelfs in de meest
gepolariseerde contexten waren de liberalen verdeeld. In Chili, bijvoorbeeld, steunden velen de coup
van 1973 tegen de socialistische president Salvador Allende, maar velen ook niet. Zelfs degenen die
aanvankelijk de zet van het leger steunden, zoals de christendemocraten, zagen de ernst van hun
vergissing snel in en trokken zich terug in de gelederen van de oppositie tegen de dictatuur van generaal
Augusto Pinochet. Toch was in Egypte het bijna unanieme enthousiasme van de liberalen voor de
militaire interventie opmerkelijk, evenals het feit dat zo weinigen, zelfs nu, schuld hebben bekend
aan hun oorspronkelijke besluit om de staatsgreep te steunen. Egypte was in dit opzicht uitzonderlijk.
Wanneer waarnemers impliceren dat Arabieren of moslims geneigd zijn tot geweld, denken ze meestal
aan groepen als de Islamitische Staat of Al Qaida. Maar het overgrote deel van het Arabische geweld
komt van de hand van ogenschijnlijk seculiere regimes die beweren een reactie te zijn tegen
islamistische bewegingen. Dit pleit religie of ideologie echter niet vrij. Zeker, seculiere alleenheersers
waken over privileges en macht, maar de liberale elites op wier steun zij rekenen zijn zich er terdege
van bewust dat er meer op het spel staat. Het is slechts in een dergelijke context dat de bijna unanieme
omarming van de omverwerping van een democratisch gekozen president – één die ongegeneerd
islamist was – zin begint te krijgen. De anti-islamisten die zich schaarden achter het leger in Egypte
en degenen in Tunesië die dreigden de democratisch verkozen regering en grondwetgevende
vergadering te ontbinden, hadden besloten dat sommige dingen voorrang hadden boven elke
veronderstelde gehechtheid aan democratie. Zij vreesden dat de islamistische heerschappij, hoe
"democratisch" ook, de aard van hun landen onherkenbaar zou veranderen. En dat zou niet alleen
gevolgen hebben voor hun regeringen of wetten – hoewel dat al erg genoeg zou zijn – maar ook voor
hun manier van leven.
Islamisten zijn islamisten voor een reden
Islamisten zijn niet voor niets islamisten. Zij hebben een duidelijk ideologisch project, ook al hebben
zij zelf moeite om duidelijk te maken wat dat precies inhoudt. Sommige islamistische partijen, zoals in
Tunesië, zijn meer dan andere bereid zich neer te leggen bij de liberale democratie. Maar alle
islamistische partijen zijn per definitie op zijn minst enigszins onliberaal. Er wordt al lang van
uitgegaan dat mainstream islamisten – die een pragmatische politiek aanhangen – zich mettertijd zullen
blijven matigen en aanpassen, net zoals christendemocraten en socialisten in West-Europa en Latijns-
Amerika dat voor hen deden. Een andere mogelijkheid is dat islamistische partijen worden
"gedwongen" hun islamisme op te geven als een soort concessie.
Dit was min of meer wat er gebeurde in Tunesië, het enige lichtpuntje van een inmiddels verbleekte
Arabische lente. Ennahda, de belangrijkste islamistische partij van het land, verdient lof voor het
vrijwillig aftreden van de macht in het licht van de protesten van de oppositie. Dan zijn er nog
normatieve overwegingen. Als islamistische partijen, eenmaal verkozen, hun islamisme moeten
opgeven (ook al is een van de redenen waarom mensen vermoedelijk op hen stemmen hun islamisme),
dan druist dat in tegen de essentie van democratie (de notie dat regeringen moeten inspelen op de
voorkeuren van het publiek, of daar op zijn minst aan tegemoet moeten komen). Dit was in wezen de
8
