Theatergeschiedenis Poging 3
College 1b – Rituelen
Wat is het begin van theater? Wanneer en waaruit is het ontstaan? Het theater is het westen begint
met een enorm hoogtepunt in het oude Griekenland, met de tragedie in de 5 e E voor christus. Dat
kan niet uit het niets gekomen zijn. Aristoteles zet ons op het spoor van het idee dat de tragedie
afkomstig is van religieuze rituelen als viering voor en aan Dionysos. Tragos is bok, een bok zou
geofferd kunnen worden aan Dionysos, maar kan ook dat dansers en zangers die optraden ten ere
van Dionysos verkleed waren als bok.
Johan Huizinga: de mens is een homo ludens, een spelende mens. Het spelelement zit al ingebakken
in de mens vanaf het moment dat hij geboren werd. Spelenderwijs leren wij, dus is het niet gek om te
veronderstellen dat het spelelement, waar theater onder valt, dat dat eigenlijk zo oud is als de mens
zelf. Of dat leidt tot het theater dat we vandaag kennen, is moeilijk te achterhalen. Een theorie is wel
dat een van de antecedenten van theater religieuze rituelen ter ere van een god zou zijn. Het lijkt ook
wel plausibel.
Wat zijn rituelen?
Schrift is erg jong, de eerste geschreven bronnen komen uit 5000-6000 jaar geleden. Sinds 3000-3500
jaar voor Christus. Daarvoor was er een mondelinge overlevering van cultuur, daar zijn geen bronnen
van natuurlijk. Het is wel interessant hoe cultuur kennis overdroeg. Dat deden ze door 2 vormen van
performance: het vertellen van verhalen en via rituelen. Vooral via teksten op rijm, om makkelijk te
onthouden, of terugkerende patronen in die verhalen. Een aantal vroege epen in die verschillende
culturen:
- Gilgamesh van 1700 vC vanuit Mesopotamie uit het meerstromenland.
- Mahabharata uit India, geschreven in sanskrit, 8 e-9e E vC.
- Beowulf is een bekend epos uit 7e E voor Christus uit Engeland
- Illyas en Odyssea, toegeschreven aan Homeros, 8 e E vC.
Vertellen van verhalen met welke functie dan ook, kennis, gemeenschapsvorming, oproepen, ligt aan
de basis van theater? We weten het niet zeker, er zijn belangrijke verschillen, met als belangrijkste
verschil diegesis en mimesis. Er is nog geen verteller die zich inleeft in zijn rol, of zijn rol belichaamt
zoals in theater. De verteller is een mediator die het verhaal overbrengt, hij is niet degene die
gedurende een bepaalde tijd iemand anders wordt, zoals in het theater wel het geval is.
De tweede vorm van performance, naast verhalen is rituelen. Vooral in de 20 e E wordt onderzocht
wat rituelen zijn en wat ze inhouden, maar niet alle theorieën houden even goed stand. Rond 19-20 e
E wisseling, was er Sigmund Freud, die ook over rituelen een mening had. Hij zei dat rituelen een
veruitwendiging van een collectieve neurose. We zijn allemaal voor een groot deel neurotisch, we
structureren, maar soms te veel, zoals bijvoorbeeld bij het kind dat alleen op de witte tegels loopt en
niet op de zwarte. Het begint als een spel, maar kan een obsessie worden. Veel menesn hebben zo
een bepaald individueel ritueel, waar ze niet vanaf willen. Ook collectieve neuroses: rituelen. Er is
geen enkel verband tussen het ritueel en wat daar tegenover staat, maar in je hoofd is dat wel zo.
We voelen er ons goed bij als we de rituelen uitvoeren.
Ook in die periode, begin 20e E is er James Frazer in de antropologie die een grote belangstelling
toont voor de studie van magie en religie. Het belangrijkste werk gaat het verband na tussen magie
en religie, is de Golden Bow van Frazer, een study in magic and religion. Het is een enorm overzicht
,van rituelen en gebruiken van volken over de hele wereld. Hij beschrijft de relatie tussen magie,
wetenschap en religie in evolutionaire termen. In de eerst fase is er magie, in de tweede fase is er
dan geloof in God, godsdienst, in de derde fase zal een volk de wetenschap bereiken. Je moet een
aantal stadia te doorlopen om uiteindelijk tot de hoogste vorm te komen; namelijk de wetenschap,
waarin magie en religie doorbroken worden en een verifieerbare manier van waarneming hun plek
overneemt. James Frazer sluit daar aan bij de Cambridge anthropologists, die ervanuit gaan dat
rituelen ten grondslag liggen van het theater en ook zij zien een soort van hierarchie waarbij
primitieve culturen langzaam opklimmen naar de grote beschavingen. Daarop komt veel kritiek, want
dat houdt in dat primitieve rituelen onder aan de ladder staan en via dat vooruitgangsidee monden
primitieve rituelen uit in hoog geciviliseerd theater zoals de tragedie. Dat is cultureel of sociaal
Darwinisme. Stap voor stap naar een hogere, intelligentere levensvorm gaan.
Er zijn een aantal problemen; het lijkt een wetmatigheid, waarin geen ruimte is voor variatie en die in
de praktijk niet wordt weerspiegeld. Niet iedere gemeenschap hoeft dit op precies dezelfde manier
te doorlopen. Cultuur legt niet altijd van simpel naar complex af. Zo’n insteek verklaart ook een hoog
westers superioriteitsdenken over de primitieve culturen.
Vandaar dat de deductieve benadering van Frazer wordt verworpen door de functionalisten, die
meer aandacht hebben voor het functioneren van stamgemeenschappen en dat laat meer ruimte
voor uiteenlopende ontwikkelingen.
Claude Levi Strauss (20e E antropoloog) zocht naar patronen in mythen van de gehele wereld. Hij
constateerde dat mythen en rituelen als functie hebben de werkelijkheid van de gemeenschappen
waar ze uitgevoerd worden te organiseren. Hij is de auteur van Triste tropiek, een boek dat
nogsteeds van belang is om beter zicht te krijgen op onderliggende patronen die overal ter wereld
aangetroffen worden. Maar of theater nu als voorvader het vertellen van verhalen heeft, rituelen of
nog iets anders, we weten het niet, waarschijnlijk heel veel voorvaders, of juist helemaal geen.
De oorsprong van rituelen is onduidelijk. De eerste waar we iets nuttigs over kunnen zeggen is
richting de Faraos van het oude Egypte, we schatten zo’n 30000 jaar oud. En rond 8000 vC begonnen
de eerste nederzettingen zich te vestigen in Mesopotamie, het tweestromenland. Ook daar moeten
rituelen hebben gebeurd, maar daar is geen bewijs van door de mondelinge cultuur en het is bijna
onmogelijkk daar iets zinnigs over te zeggen. Wel over Egypte. Egypte was oderverdeel in
tegengestelden, die meer ying en yang waren, complementeren delen van elkaar. Dood en leven
waren niet tegensgestelend, maar bestonden naast elkaar. Egypte had dus een dualistisch
wereldbeeld. Dag, nacht, zwart, rood, leven, dood. De hele cultus rond Ozyrus is opgebouwd rondom
de god die over de wereld heerste samen met Isis. Zij hadden, broer en zus, nog een broer; sed, die
jaloers was op Ozyrus en hem een kopje kleiner maakte. Isis kon het lichaam dat verdronken was in
de Nijl opvissen, dat was bij Abydos, waarna Sed het lichaam aan stukken hakt en zijn lichaamsdelen
voer het hele Egyptische rijk verspreidt. Toch slaagt Isis er in om alle delen te verzamelen en Ozyrus
te reconstrueren. Ozyrus kan dus verrijzen en kweekt nog een zoon. Hij zal de dood van zijn vader
wreken. Ozyrus zelf wordt de heerser van de onderwereld. Dat is het basisverhaal waarop de mythes
van Egypte is gebouwd, met Ozyrus als belangrijkste figurr. Het verhaal van leven, dood en
verrijzenis. De faraoh in Egypte van 2 of 3000 vC was de incarnatie van God, dus hij verrenigde het
goddelijke en menselijk. Hij werd meer geidentifieerd met Horus en toen hij stierf zelfs met Ozyrus.
Rond die cultus en andere godheden werden er vieringen georganisereerd, waarbij de schrijnen van
godheden uit hun tempels gedragen wordt en in een processie geeeerd worden.
Die continuiteit van leven dood en verrijzenis vinden we al in de hierogliefen in de piramides van
2800 vC waarbij de levensmythen worden uitgebeeld. Chaos wordt gerepresenteerd door Sed en
,Horus, de zoon van Ozyrus die orde en continuiteit herstelt. Iets later zien we dit op het Memphite
drama, waarvan we ons afvragen of het van dramatische aard is en of het een ontstaansmythe
beschrijft.
Het zou kunnen dat die ontstaansgeschiedenis van het Memphitedrama opgevoerd werd in het begin
van de lente, 1e dag lente, de dag dat het nieuwe leven zich aankondigt, zoals Pasen, maar we weten
dat niet zeker. We hebben meer informatie over het Abydos Passiespel, dat de mythe over de
heerschappij van Ozyros en Isis verhaalt en gedood wordt door zijn broer en opnieuw geconstrueerd
wordt en regeert in de onderwereld. We weten hier meer over, omdat hier in een steen weer,
gekerfd is, door Ikhernofert, die leefde onder Faraoh Senusret 3 rond 1870 vC. Hij was zowel acteur
als regisseur van het passiespel. Hij beschrijft welke rituelen hij uitvoert om gepaste eer uit te dragen
aan Oyzrus. Toch is er hier ook onduidelijkheid of het daadwerkelijk op werd gevoerd; het is een
groot spektakel waarin de hele geschiedenis na werd gespeeld, of het kon verteld worden, hoe lang
duurde het? 1 locatie of meer?
Rituelen hadden verschillende functies in het leven van mensen in alle culturen. Het geeft namelijk
structuur aan het leven en aan de wereld en die orde vormt. Zo krijg je een plaats in de wereld en in
de gemeenschap, het is dus identiteitsvormend. Dit is ook een aanbidding van de goden, maar ook
door de goden te aanbidden plaatst men dat meteen in de relatie tot godheid en geeft het identiteit.
Het verschaft ook kennis, want het geeft inzage in hoe de wereld gestructureerd is. Door de
performatieve kracht van rituelen, wordt die kennis overgedragen aan de nieuwe generaties.
Controle over de wereld. Het kan ook helpen om wat onbegrijpbaar is, begrijpbaar te maken, volgens
Freud. Identiteitsvorming en aanbidding: Eucharistieviering wordt het bloed en lichaam van Christus
geconsumeerd. Het eten van je godheid is niet iets waar het katholicisme een monopolie op heeft,
maar in heel veel natuurcultuur komt het eten van de totem voor. Zo zijn er heilige dieren en er mag
niet op gejaagd worden, behalve op bepaalde delen in het jaar en wordt het ritueel gegeten door de
gemeenschap.
Menselijke en goddelijke met elkaar in verbinding; constructie uit Thornborough uit het laat
neolitische periode 3500 tot 2500 vC. Immens complex met 250m hoog, gebouwd uit puimsteen en
1.7 km Lang. 3 henges; rond tot ovaal aardewerk dat bestaat een wal en greppel met 1 of meer
doorgangen en daar binnenin ben je totaal geisoleerd van de buitenwereld. Wat moest dat
betekenen? Rituele functie. Waarschijnlijk het licht valt zo in stone henge dat de zielen van de
overledenen naar het hiernamaals worden gebracht. Hypothesen, die enige waarheid bevatten, maar
misschien zullen we nooit weten waartoe ze dienden. In thornborough is intrigerende hypothese
over de vorm ervan: als je in de 3 henges staat en je kijkt omhooog, dan zie je de 3 sterren van Orion.
De bevoling wordt via de henges in een eenheid geplaatst met het univesum en zo hun leven
betekenis krijgt.
Denken dat rituelen aan de oorsprong van theater ligt is niet gek. Er zijn veel gelijkenissen. Er is een
gelijkaardig gebruik van middelen; zang, dans, performers en publiek, gebruik van maskers en
kostuums, via welke geesten benaderd kunnen worden of kunnen belichamen. In Tungus; Saman,
shamaan afgeleid daarvan; hij die opgewonden is, uit zichzelf verplaatst om op die manier iemand
anders te worden. Klinkt als theater, maar bezitname van de saman zoals bij het Kalulivolk was niet
toegestaan in een theatralisering. Je mocht niet doen alsof je bezit nam van een geest, de
bezitnamen moest echt zijn en werd zo gezien. Dat mocht niet performatief zijn.
Verschil met theater: Theater is niet utilitair en regligieus, maar meer seculier en nonutilitair.
, College 2a – De oude Grieken en Antigone
Antigone, een van de mysterieuze, griekse personages die in de geschiedenis is opgevoerd, bewerkt
en altijd opnieuw geinterpreteerd. De vrouw die alles en iedereen aan haar laars lapte. Geschreven
door Sophocles, de vrouw die haar broer begroef tegen de wil van de koning, tevens haar oom in.
Antigone heeft ons altijd gefascineerd. Elke generatie heeft het verhaal van deze vrouw naar zijn
hand gezet en de laatste poging daartoe in het Nederlands is die van Stefan Hertmans; Antigone in
Molenbeek. Molenbeek is de Brusselse gemeente die het hart is van Moslimghihadisme is. In zijn
lezing is Antigone een moslimmeisje en haar broer een zelfmoordterrorist was, die zichzelf opblies.
Kan een autoriteit de allerlaatste eer van de mens ontzeggen?
Sophocles, de tweede van de drie tragedieschrijvers uit de 5 e E voor Christus. Hij schreef ook Oedipus
Rex en Ajax.
Beginnen bij Homeros rond 750 vC, 8e E vC, in de Geometrische periode. Eerste Aeschylos in de
klassieke periode, net als de grote schrijvers. Aristoteles heeft in de 4 e E vC geleefd, dus na de grote
schrijvers.
Er zijn veel werken verloren gegaan, ongeveer 30 van de 1000 zijn overgebleven. De eerste van de 3
groten is Aeschylos, de enige met een overgebleven triologie: Oresteia met Agamemnon, de
Offerplengsters en de Eumeniden. Agamemnon komt terug uit Troje en wordt vermoord door zijn
vrouw en haar minnaar. In het tweede gedeelte neemt haar zoon wraak samen met zijn zusje Elektra,
waarna in het derde deel de godin van de wijsheid, de jury van atheense burgers pleit om Orestes vrij
te spreken. Thema’s die hij aanspreekt: schuld en boeten, recht en straf, verantwoordelijkheid en
menselijke wil, veel botsende filosofische principes. Aeschylos was van belang voor de dramatische
spankracht; hij voerde de tweede acteur in. Thespis uit de 6 e E vC was zowel acteur als auteur.
Aeschylos blijft wel meespelen als auteur.
Sophocles voegt nog meer dramatische spankracht, door de derde acteur. Heir worden de relaties
menselijker, het gaat niet alleen maar om hoogverheven helden, zoals Agamemnon. De relaties,
gevoelens en emoties worden meer menselijk, zoals in Oedipus Rex. Voor Aristoteles is Oedipus Rex
het modeldrama, met een eenheid van plaats, tijd en handeling. Het moment van inzicht gaat samen
met het moment van ommekeer, anagnorisis en peripeteia vallen samen als Oedipus erachter komt
dat hij de echtgenoot van zijn moeder is. De sequel is Oedipus in Collonnes. Veel statischer, waarbij
de blinde Oedipus verbannen is door Creon en hij wordt door zijn dochter Antigone naar Colonnes
begeleid. Antigone gaat het conflict zich manifesteren tussen de politiek en het geweten. In ajax
wordt het hoofdpersonage met waanzin geslagen door Athena, als blijkt dat Ajax zich gekrenkt voelt,
wil hij zich wreken of de Atreiden en Odysseus en om dat te voorkomen slaat Athena hem met
waanzin en dan slacht hij een kudde schapen. Als hij dat inziet kan hij die schande niet over zich heen
laten gaan en dan maakt hij zichzelf van kant. Er is niet de intrede van 3 e acteur, maar ook een
beperktere rol van het koor. De koorpassages, de stasima, die onderbreken de voortgang van het
stuk onderbreken, moeten ruimte maken voor de voortgang van de dialoog en de plot zelf.
Euripides schreef Ifigeneia in Tauris, Medea en Trojaanse Vrouwen. Infant terrible omdat zijn stukken
soms als gevaarlijk werden gezien, hij steekt de draak met de Goden en zet ze voor lul; secularisatie
van de tragedie. Daarnaast tekent hij menselijke figuren, maar voornamelijk is hij geinteressserrd in
de duistere kant van de menselijke figuren, vaak vrouwen. Hierdoor ontwikkelingen: nog minder
koor, een soort decoratie. Heel veel stukken hebben actuele thema’s en moeten gesitueerd worden
in een periode die gekenmerkt wordt door oorlog. De peloponesische oorlog bijvoorbeeld of de
