Sociale psychologie
Concreet genomen wat sociaal psychologen doen:
- Onderzoeken van de manier waarop mensen met elkaar omgaan en elkaar beïnvloeden, en
de gevoelens en gedachten die ze daarbij over elkaar hebben
- Ze reiken handvatten aan om gedachten, gevoelens en gedrag van mensen te beïnvloeden
1 Het belang van menselijke relaties
Vanuit de evolutionaire sociale psychologie is te verklaren waarom mensen een sterke ‘need to
belong’ hebben: menselijk gedrag is te verklaren uit de functie die het heeft of had voor het
overleven van de menselijke soort. Dit om drie belangrijke redenen.
1. Ze zorgen voor sociale steun
2. Ze maken samenwerking bij belangrijke taken mogelijk
3. ze maken voortplanting mogelijk
1.1 Leven in een moderne samenleving
Het brein van mensen is nog steeds afgestemd op periodes van schaarste en moeilijkheden, en niet
die op die van voortdurende welvaart, hierdoor in de moderne welvarende maatschappij zijn sociale
contacten nog steeds van essentieel belang.
Uit onderzoek: mensen die een gebrek ervaren aan sociale relaties zijn vaker eenzaam en depressief
daarnaast lopen zij ook een grotere kans om eerder te overlijden, opgenomen te worden in een
psychiatrische inrichting en een grotere kans hebben op het oplopen van hart en vaatziekten.
Belangrijke reden voor dat sociale relaties van groot belang zijn voor de lichamelijke en psychische
gezondheid is dat zij een buffer vormen tegen stress.
Uit onderzoek: 44% van de Amerikanen geeft aan meer stress te ervaren dan in de vijf jaar daarvoor.
Oorzaken voor het toenemende stressniveau zijn de snellere manier waarop onze maatschappij
werkt (digitaal) en de hogere eisen die aan mensen wordt gesteld maar ook bijvoorbeeld door
economische recessies.
Relaties en contacten die niet goed lopen kunnen stress met zich mee brengen, zo hebben partners
die veel ruzies maken een hogere bloeddruk en slechtere bloedsuikerspiegel. In het algemeen wegen
de voordelen van sociale contacten veel zwaarder dan de nadelen ervan. Mensen zijn
voorgeprogrammeerd om elkaar op te zoeken, draagt ook bij aan de overlevings- en
voortplantingskansen. Tegenwoordig vooral voor psychisch en lichamelijk welzijn in plaats van de
primaire levensbehoeften.
1.1.1 Sociale steun als overlevingsmechanisme
Sociaal kapitaal de bronnen waartoe mensen via hun relaties met anderen toegang hebben.
Sociale steun is hieronder één van de belangrijkste en kan vier vormen aannemen:
1. Emotionele steun: mensen helpen elkaar op emotioneel gebied. Het probleem gaat misschien niet
weg maar mensen voelen zich er wel beter door. Dit vertaal zich ook in lichamelijke effecten, uit
onderzoek: naarmate vrouwen het gevoel hebben dat hun behoefte aan emotionele steun beter
wordt vervuld, ze een gezondere bloeddruk hebben. Onder mannen: hoe minder emotionele steun
mannen ervaren, hoe groter de kans dat ze overgewicht ontwikkelen.
2. Informationele steun: mensen kunnen elkaar steunen door adviezen te geven of informatie te
verstrekken. Ook deze steun doet de bloeddruk dalen als mensen stress hebben.
3. Instrumentele steun: mensen doen praktische dingen voor elkaar, voorkomt praktische
problemen en stress.
4. Waarderende steun: mensen halen bevestiging uit het contact met anderen. Belangrijk omdat het
mensen het gevoel geeft dat ze goed bezig zijn. Vooral belangrijk in tijden van onzekerheid of
moeilijkheden, vooral dan hebben mensen hier behoefte aan.
,Openlijke steun zowel diegene die helpt als diegene die wordt geholpen realiseert zich dat er
steun plaatsvindt.
Onzichtbare steun de ontvanger van de steun heeft niet door dat hij/zij wordt geholpen.
Omdat de steun niet wordt gezien door de ontvanger kan de gever van onzichtbare steun het gevoel
hebben dat de steun niet wordt gewaardeerd. Gaat dus niet om de daadwerkelijke hoeveelheid
steun maar om de waargenomen hoeveelheid steun, deze is uiteindelijk van invloed op het welzijn
van mensen. Het idee dat er mensen zijn op wie men kan terugvallen en die kunnen helpen als dat
nodig is, doet mensen zelfs beter presteren ook al maken ze geen gebruik van die hulp.
Sociale steun vooral belangrijk in tijden van onzekerheid, tegenslagen en stress. In feite zorgt elke
verandering, positief of negatief voor stress waarvan mensen moeten herstellen.
Naast de ernst is ook de frequentie van belang, in het algemeen geldt dat hoe meer
levensgebeurtenissen mensen in korte tijd meemaken, hoe groter de kans is dat ze stress ervaren en
(ernstig) ziek worden. Zeker bij gebeurtenissen ingrijpen van aard, hierbij stijgt de kans op
psychische problematiek (bv. Alcoholverslaving). Daarnaast ook de kleine ergernissen zoals in de file
staan of apparaat dat kapot gaat kunnen zorgen voor stress, gezondheidsproblemen of behoefte aan
sociale steun. Hoe ernstig mensen getroffen worden hangt ook af van hun copingstijl.
- Hoe meer ingrijpende levensgebeurtenissen mensen meemaken, hoe slechter hun
gezondheid is.
- Hoe meer sociale steun mensen ervaren, hoe minder vatbaar ze zijn voor de negatieve
invloed van ingrijpende gebeurtenissen.
Het zoeken en/of ontvangen van sociale steun is dus een belangrijke copingstrategie. Andere term
voor helpen van mensen: prosociaal gedrag of altruïsme. Redenen voor theorieën waarom mensen
anderen zouden helpen.
1. Mensen delen een genetische band – theorie van inclusive fitness: mensen zijn vooral bereid
personen te helpen met wie ze een genetische band delen. Belangrijke onbewuste drijfveer is dat
mensen gericht zijn op de overleving van hun genen. Door helpen van familie helpen hierdoor
ook hun eigen genen om te overleven.
2. Het verbetert de eigen reputatie – theorie van competitive altruism: mensen die anderen helpen
zijn populairder, geliefder en worden eerder als leider gekozen.
3. Mensen voelen empathie voor de ander: meer dan een gevoel, ook te maken met een manier van
denken, namelijk het mentale vermogen om het perspectief van een ander in te nemen. Empathie-
altruïsmehypothese van Batson: empathie is de belangrijkste reden dat mensen iemand in nood
helpen.
4. mensen zijn gemotiveerd om onlustgevoelens te verminderen – Negative state relief model: een
persoon in nood kan een ongemakkelijk gevoel bij anderen oproepen men voelt zich bijvoorbeeld
angstig worden, gestrest of schuldig. Men helpt dan om bij zichzelf die negatieve gevoelens weg te
halen niet om een ander een plezier te doen. Vermijden is een eenvoudiger manier om
onlustgevoelens tegen te gaan: niet langer stilstaan bij het slachtoffer en aan iets anders denken.
5. mensen zijn gemotiveerd om zich goed te voelen – theorie van mood enhancement: mensen
helpen omdat ze daarmee onbewust in een betere stemming proberen te komen. Prosociaal gedrag
kan bevredigend zijn omdat het je het gevoel geeft dat je belangrijk bent voor de ander en dat
iemand je nodig heeft. Verschil met 4: mensen ervaren geen negatief gevoel bij het lijden van een
ander.
6. Mensen ervaren plichtsbesef: mensen helpen omdat ze zich daartoe verplicht voelen (familie,
religie, verleden)
7. mensen streven naar wederkerigheid – sociale-uitwisselingstheorie: mensen helpen anderen
omdat ze hopen daar nu of in de toekomst iets voor terug te krijgen of omdat de ander hen in het
verleden heeft geholpen. Kwestie van geven en nemen.
,Voor al deze theorieën is wetenschappelijk bewijs gevonden, er is dus niet één waarheid. Welke
theorie het best hulpgedrag verklaart hangt waarschijnlijk af van de specifieke omstandigheden en
de betrokken personen. Waar de meeste wetenschappers het over eens zijn is de rol van empathie:
empathie stimuleert hulpgedrag. Onbewuste empathie: mensen zijn geneigd om zonder dat ze dat
doorhebben emoties van elkaar over te nemen en zich daarmee automatisch inleven in de ander
emotionele besmetting. Bewuste empathie: iemand die empathie toont, doet zijn best om zich in te
leven en te luisteren en zich af te vragen hoe het zou zijn om zich in die situatie te begeven.
Empathie stimuleert de betrokkenheid bij anderen. Gemiddeld genomen zijn vrouwen wat
empathischer dan mannen en ook mensen in de hulpverlening vaak groter empathisch vermogen.
Het hulpverlenerssyndroom het helpen van anderen is een manier om het zelfbeeld positief te
houden: men moet helpen om zich goed te voelen.
1.1.2 Samenwerking als overlevingsmechanisme
Om samen te werken moeten mensen het idee hebben dat ze baat hebben bij de samenwerking:
door samenwerking worden ook de individuele doelen van de groepsleden bereikt. Er moet sprake
zijn van positieve interdependentie een situatie waarin mensen een doel alleen maar kunnen
bereiken als anderen met wie ze te maken hebben ook hun doelen bereiken. Negatieve sociale
interdependentie de situatie dat mensen alleen hun doel kunnen bereiken als de ander dit juist
niet lukt (competitie). Bij een sterke positieve interdependentie is er niet alleen sprake van
individuele doelen maar ook van één of meer groepsdoelen, een gezamenlijk streven. Optimale
samenwerking = positieve interdependentie + groepsdoelen + cohesie + vertrouwen + gevoel van
rechtvaardigheid.
Soms is samenwerking vereist terwijl groepsleden daar niet meteen de zin van inzien en er in eerste
instantie geen voordeel bij hebben, er ontstaat eigenbelang vs. Collectief belang sociaal dilemma.
Kenmerkend is dat de keuze voor het individuele belang het individu op korte termijn altijd het
meest oplevert, maar als iedereen kiest voor individueel belang is dat op lange termijn schadelijk
voor het collectief en lijdt iedereen verlies (denk aan overbevissing). In het geval van een sociaal
dilemma gaat samenwerken niet vanzelf, er wordt een groot beroep gedaan op het vertrouwen dat
mensen hebben in andere betrokkenen: men is eerder bereid om het eigenbelang opzij te zetten als
men het vertrouwen heeft dat de anderen dat ook doen. In een sociaal dilemma zullen mensen
eerder bereid zijn tot samenwerking als er sterke sociale normen heersen die het betreffende gedrag
voorschrijven. Sociale normen gedragsregels waarvan de meeste groepsleden op de hoogte zijn
en die aangeven wat er van groepsleden wordt verwacht. Deze vormen een leidraad voor het gedrag
van groepsleden: groepsleden die zich er niet aan houden worden daarvoor vaak afgestraft.
Descriptieve normen geven aan wat mensen denken dat andere mensen in een bepaalde situatie
doen of wat ze andere mensen zien doen. Injunctieve normen geven aan wat door de groep als
gewenst en ongewenst wordt beschouwd. Uit onderzoek: descriptieve normen
(waarneming/denken wat andere mensen doen) hebben een sterkere invloed op het gedrag in een
groep dan injunctieve normen. Vooral datgene wat er gebeurt of wat mensen denken dat er
gebeurt, bepaalt of mensen kiezen voor het eigenbelang of collectieve belang. Om samenwerking in
het kader van samenwerking komen idealiter injunctieve en descriptieve normen overeen: de
meeste mensen gedragen zich zoals de groep voorschrijft als zijnde wenselijk. De druk om dan te
conformeren aan de sociale norm is dan het grootst.
1.1.3 Voortplanting als drijfveer
Tegenwoordig voortplanting onder mensen een andere betekenis, mensen hoeven niet bang te zijn
dat de menselijke diersoort zal uitsterven. Daarnaast op individueel niveau is voortplanting ook niet
noodzakelijk door als oudedagsvoorziening (AOW, gezondheidszorg). Kinderen krijgen doen mensen
tegenwoordig dan ook veel bewuster, omdat ze dit graag willen. Anticonceptiemiddelen maakt het
mogelijk om alleen gewenste kinderen te krijgen. Omdat de evolutie van eigenschappen en genen
, vele generaties in beslag neemt, heeft de moderne mens nog steeds een brein dat de voortplanting
onbewust als iets essentieels beschouwt, ook al is dat, gezien de omstandigheden veel minder
noodzakelijk.
1.2 Sociale netwerken
Sociaal netwerk het geheel van mensen met wie rechtstreeks min of meer duurzame banden
worden onderhouden voor de vervulling van dagelijkse behoeften, zoals de behoefte aan steun,
ontspanning en het gevoel ergens bij te horen. Mede door de sociale steun die mensen uit sociale
netwerken ontvangen dragen deze bij aan het welzijn van mensen. Uit onderzoek: mensen die in
aanraking komen met de hulpverlening door psychische, emotionele of sociale problemen hebben
vaak een veel kleiner sociaal netwerk dan gezonde mensen. Relaties die mensen wel hebben vaak uit
balans: leden van het sociale netwerk hebben vaak al veel geïnvesteerd in de persoon in kwestie,
zonder daar veel voor terug te krijgen netwerk is ‘hulpmoe’ en kan zich terug gaan trekken. Dit
kan ertoe leiden dat men verder in een sociaal isolement raakt of ‘vergeten’ wordt. De mate waarin
mensen behoefte hebben aan een sociaal netwerk verschilt. Naast voorkeur heeft de omvang ook te
maken met de vaardigheden van mensen waaronder zowel sociaal-emotionele als cognitieve
vaardigheden. Uit onderzoek: de kern van het gemiddelde sociale netwerk bestaat uit een kleine
groep intimi van 7 personen steungroep buiten deze groep sympathiegroep de groep
mensen met wie men goed kan opschieten en erg overstuur zou raken als iemand zou overlijden.
Gemiddeld bestaat deze groep uit 12 tot 15 personen. Weak ties vrijblijvende contacten die
vooral plezier opleveren en weinig verplichtingen met zich meebrengen. Veel informationele steun
vindt vaak plaats via weak ties en zij kunnen helpen problemen te vergeten, hiermee kunnen ze een
bijdrage leveren aan het welzijn van mensen. Meer dan 150 relaties kunnen mensen doorgaans niet
hebben. Ecogram kan helpen nagaan wat kwaliteit en omvang zijn van het sociale netwerk van
een cliënt, kan helpen nagaan wie uit het sociale netwerk kan helpen en helpt inzicht verkrijgen in
de betekenis van verschillende relaties. Het feit dat een professional betaald krijgt voor het geven
van hulp kan diegene die ondersteuning zoekt verlossen van een schuldgevoel. Door het inschakelen
van een professional kan het contact met een overbelast sociaal netwerk zich weer herstellen.
1.2.1 Eenzaamheid
Eenzaamheid is subjectief en dan ook het best te definiëren als de discrepantie die mensen ervaren
tussen het gewenste aantal sociale contacten en het daadwerkelijke aantal sociale contacten dat ze
hebben. Sociale eenzaamheid voortkomend uit een gevoel van sociaal isolement; mensen
ervaren een gebrek aan vrienden en kennissen. Emotionele eenzaamheid voortkomend uit de
afwezigheid van een belangrijk centraal persoon in het leven. Deze 2 typen kunnen samen
voorkomen maar ook apart. Uit onderzoek: recente cijfers geven aan dat 5% van de Nederlanders
aangemerkt kan worden als eenzaam. Mannen zijn vaker eenzaam dan vrouwen en ook mensen met
een minder goede gezondheid zijn relatief eenzaam. Internet is mede een middel om bestaande
relaties te onderhouden en versterken. Via internet met name een beperking in de mate waarin
mensen elkaar emotioneel en instrumenteel kunnen ondersteunen.
1.2.2 Aantasting van de zelfwaardering
Het zelfbeeld van mensen heeft een sociaal karakter. Sociale identiteit mensen zien zichzelf niet
als een los individu maar ook als onderdeel van een bepaalde groep. Mensen beoordelen zichzelf
positiever op het moment dat ze er inderdaad bij horen. Als mensen worden buitengesloten dan
krijgen ze een negatief gevoel over zichzelf, en geeft zelfs een gevoel van zinloosheid. Zelfs uitsluiting
van een onbelangrijke groep wordt vaak (onbewust) door veel mensen als kwetsend ervaren.
Sociometerhypothese het gevoel van zelfwaardering fluctueert met de mate van sociale
acceptatie en afwijzing die mensen ervaren. Uit onderzoek: de emotionele pijn die mensen ervaren
als ze worden buitengesloten gaat samen met activatie van dezelfde hersengebieden bij lichamelijke
