Alle vroegmoderne artikelen
,Week 1 Expansie
Mancke: Early Modern Expansion and the Politicization of
Oceanic Space
Controle over de oceanen was een fundamenteel onderdeel van het Europese rijken-
bouwen. Op dit moment zijn er nog zestien kolonies in de wereld, en die dragen nog altijd bij
aan de Europese dominantie in de wereld. Mancke wil in dit artikel drie implicaties van de
oceanische dimensie van het Europese imperialisme beschrijven. (1) Het bracht een
expansieve dynamiek voort, die verschilt van andere zeevarende volken, waarbij
Europeanen een nieuw rijk stichtten wat significant verschilde van de landrijken. (2) Het
centrale belang van controle over de oceaan en de moeizame territoriale controle over
gebieden buiten Europa dwingt ons om opnieuw te kijken naar de zelfstandigheid van de
Aziatische, Afrikaanse en Amerikaanse volken in de vroegmoderne wereld. (3) Oceanische
uitbreiding veranderde internationale relaties, waardoor de vorsten de implicaties moesten
definiëren van conflicten tussen machten op zee of in de kolonies. Dit zorgde ervoor dat
onderlinge Europese verhoudingen geen regionaal systeem meer waren, maar juist een
internationaal systeem werden.
The Novelty of Oceanic Empires
De politisatie en militarisatie van de oceanische ruimte zette de Europeanen apart van
andere zeevarende volken. De Arabieren hadden bijvoorbeeld ook zeeroutes gebruikt om te
handelen en de islam zo ver als China verspreid, maar ze hadden nooit één Islamitisch
overzees rijk gesticht. Azië kende al eeuwen lang overzeese handelsnetwerken, alleen
politieke macht stopte altijd aan de kust. Toen de Europeanen hun langeafstandshandel
begonnen waren handel en kolonisatie dus bekende begrippen in Azië, alleen de overzeese
politieke claims die de Europeanen deden en hun pogingen om de zeeën (en de toegang
daartoe) te controleren waren wel nieuw.
Landrijken groeien door territoria aan hun grens te veroveren. Tussen 1450-1700
was oceanische expansie echter geen teken van superieure macht, soms kon het juist een
symptoom zijn van precies het tegenovergestelde. Bijvoorbeeld Engeland, wie uit de
Dertigjarige Oorlog (1619-1648) wilde blijven en daarom de zee op ging om te gaan
handelen. Of neem de Nederlanders, wie in Europa zwak waren maar via een groot
handelsnetwerk op zee toch machtiger wisten te worden. Oceanische expansie gaf kleine
staten dus de kans om machtiger binnen Europa te worden.
De overzeese rijken verschillen echter veel van de landrijken. De kolonies van
overzeese rijken liggen vaak ver verwijderd van andere kolonies of het moederland en ze
waren kwetsbaar voor aanvallen vanuit de zee door andere zeerijken. Er was een nieuwe
internationale orde nodig, want de internationale wet met betrekking tot overzeese rijken was
vaag en de Europese vorsten hadden moeite om de bevolking in de kolonies onder controle
te houden.
Land-Poor Empires
De vroege Europese overzeese rijken hadden weinig bezittingen binnenlands. Hun
territorium was beperkt tot eilanden en de kust. Binnenlands waren de Afrikaanse,
Amerikaanse en Aziatische volken nog altijd dominant. In Amerika zijn er drie gebieden waar
,de Europeanen wél binnenlands gebied hebben veroverd, en deze gebieden waren direct
verbonden aan de al bestaande politieke of economische systemen. De Spanjaarden
versloegen de Azteken en de Inca’s, waarna ze zich vestigden in centraal Mexico en Peru.
De Fransen trokken door de Great Lakes-regio in Noord-Amerika nadat het Huron-Algonquin
handelssysteem verstoord werd. Hierbij hebben ze de inheemse volken verdreven. De
Portugezen zijn pas binnenlands getrokken bij hun Braziliaanse kolonies toen er rond 1690
goud werd ontdekt. De Europeanen onderschatten de grootte van het Amerikaanse
continent en ze overschatten hun eigen vaardigheden om het wel eventjes in te nemen.
In Afrika en Azië waren de binnenlandse veroveringen van de Europeanen nog
beperkter dan in Amerika. In Afrika beperkten de Portugezen zich tot de havensteden waar
de Afrikanen hun producten aanboden. In Azië hebben ze, samen met de Nederlanders, de
Engelsen en de Fransen, zelden de havensteden verlaten. Pas in de 18e en 19e eeuw
hebben de Europeanen veel binnenlands gebied veroverd. Deze periode wordt dan ook
geassocieerd met de piek van het imperialisme. Voor deze tijd hingen ze af van de
handelsnetwerken van de Aziatische, Afrikaanse en Amerikaanse inheemse volken. Ook
bleven ze afhankelijk van de inheemse leiders wie ze toegang tot de havensteden konden
ontzeggen.
Transforming International Power
In 1494 sloten Portugal en Spanje het verdrag van Tordesillas. Dit verdeelde de wereld in
twee gebieden middels een lijn van het noorden naar het zuiden. Deze verdeling was echter
niet bevredigend voor de andere Europese machten. De rijken die de Portugezen langs de
Indische Oceaan tegenkwamen hadden vaak geen vloten, want de zee was een niet
gemilitariseerde zone. Zo konden de Portugezen de havensteden gemakkelijk overnemen.
De Portugezen claimden de Indische Oceaan voor zichzelf en wilden alle handel over deze
zee reguleren. Dit had in Azië geen precedent. De Portugezen hadden echter onvoldoende
middelen en de Aziatische bevolkingen stribbelden tegen. De handelaren weken simpelweg
uit naar havens die de Portugezen niet in handel hadden. De Ming dynastie in China
reageerde door de Portugezen uit alle Chinese havens te weren en de Ottomanen breidden
hun vloot uit. Portugal moest een stapje terug doen. Vreedzame accommodatie in plaats van
dwang was effectiever op de lange termijn en zo werd Portugal gewoon een handelaar net
als alle anderen op de Indische Oceaan.
Deze oplossing zou echter kort duren. In de late 16e eeuw kwamen de Engelsen en
de Nederlanders handel drijven op de Indische Oceaan. Portugal had geen monopolie meer
en dus leefde het conflict weer op. Dit conflict had deels wortels in Europa, want Spanje was
oorlog aan het voeren tegen de Protestanten in Nederland wie met steun van Engeland in
opstand waren gekomen. De Spaanse koning Filips II had daarom de specerijenmarkt in
Lissabon gesloten voor de Engelsen en Nederlanders. De Engelse ‘East India Company’
heeft initieel geprobeerd om stilletjes handel te drijven en de Portugezen en Nederlanders te
vermijden, maar dit lukte niet. Portugal bewoog de Indische machthebbers om de Engelsen
te weren en dus moest er oorlog gevoerd worden. Dankzij overwinningen op zee wisten de
Engels toch handelsrechten in Indische steden te krijgen.
De Nederlandse Verenigde Oost-Indische Compagnie (VOC) is in 1602 gesticht. Het
begon te handelen op de Indische Oceaan met de uitgesproken intentie om de Portugezen
en Engelsen te bevechten. Toen ze in 1604 een Portugese boot gevangen namen, stelde de
Portugese vorst dat de gehele Indische Oceaan tot Portugal behoorde volgens het Verdrag
van Tordesillas (1494). De VOC huurde Hugo Grotius in om een legale samenvatting op te
stellen, dit zou het ‘Mare Liberum’ worden. Dit zou later een belangrijke rol spelen in de
, vorming van de internationale wetten met betrekking tot de vrijheid op zee. Hierna
gebruikten de Nederlanders de argumenten van Grotius om de Engelsen en andere
Europeanen op de Noordzee uit te sluiten. Zij mochten daar niet meer vissen.
In de 17e eeuw was Nederland de dominante macht op de Aziatische Zeeën. De
macht van Portugal nam af, en de Nederlanders wilden juist hun specerijenhandel
overnemen. In 1619 hebben ze Batavia (hedendaags Jakarta) gesticht als gefortificeerd
commercieel centrum in Azië. Een groot Nederlands succes kwam in 1634, toen de
Japanners de Portugezen uit Nagasaki verbanden en juist de Nederlanders de rechten
gaven om daar te handelen. Voor Portugal was dit een harde klap, want zij gebruikten veel
Japans zilver om in Azië te handelen.
De komst van de Britse vloot op de Indische Oceaan zorgde voor een scheiding
tussen militaire en economische macht. De militaire uitgaven hoefden namelijk niet langer in
balans te staan met de handelsinkomsten. Nederland hield zich hier nog wel aan vast,
waardoor hun macht af nam.
Aan de andere kant van de wereld had je drie routes over de Atlantische Oceaan.
1. De eerste route is de meest prominente. Deze route gaat via het midden van de
Atlantische Oceaan en eindigt bij de Caribische eilanden.
2. De Portugezen vonden een tweede route, namelijk van de westkust van Afrika naar
Brazilië.
3. Via het noorden van de Atlantische Oceaan naar Newfoundland.
Dit waren aparte gebieden met aparte concurrentie. Hoewel de Afrikaanse en Amerikaanse
volken weerstand boden tegen de Spanjaarden en Portugezen, waren de Europese
machten hun grootste rivalen. Engelse en Franse piraten beroofden hun schepen. Spanje
stuurde daarom oorlogsschepen mee met de jaarlijkse expeditie. De Engelsen hebben de
Spanjaarden uit de zeeën bij Newfoundland verjaagd, waardoor enkel Engeland en Frankrijk
overbleven als grote concurrenten in het vissen.
Aan het einde van de 16e eeuw had dit alles de Spaanse macht zo verzwakt dat de
Engelsen en de Fransen in onderhandelingen het recht kregen om kolonies te vestigen
overal waar de Spanjaarden dat nog niet gedaan hadden. De Nederlanders gingen dit ook
doen. Alle landen hadden bedrijven die de handel dreven en zij kregen van de vorst het
recht om oorlog te voeren tegen concurrerende landen. Geweld op zee werd in de 17e eeuw
op deze manier endemisch.
Kort gezegd zorgde de overzeese handel en kolonisatie voor nieuwe internationale
conflicten en machtsuitbreidingen op nieuwe manieren. De stelling van Engeland, Frankrijk
en Nederland dat Portugal en Spanje de oceanen niet voor zichzelf konden claimen leidden
tot gedwongen onderhandelingen tussen landen. Tegelijkertijd was er de nood om piraterij te
reguleren. Uitgaven aan de militaire vloot namen logischerwijs toe. Dit alles met een groot,
winstgevend handelsrijk in het vooruitzicht. Al met al was de controle van de oceanische
ruimte geen kwestie van handel, maar van macht in het Europese statensysteem.
The legacy of Oceanic Empires
In de 19e eeuw vonden de Europese landrijken zich ingehaald door de zeerijken die via de
oceaan territorium in Azië en Afrika innamen. Over de gehele geschiedenis hebben de
Europeanen maar zeer kort land in deze gebieden gehad, want het duurde vaak niet langer
dan een eeuw. Dat draagt bij aan het argument om de politieke dominantie van Europa niet
in termen van land, maar zeeën (en de controle daarover) te zien. In de 20e eeuw speelden
internationale spanningen over de controle over de oceanen een rol in de uitbraak van de
twee wereldoorlogen. Vandaag de dag bestaan spanningen over de controle over de
