Geschiedenis samenvatting hoofdstuk 5 t/m 10 + historische contexten:
Hoofdstuk 5: De tijd van ontdekkers en hervormers
Paragraaf 5.1: De renaissance
Kenmerkend Aspect: het mens en wereldbeeld van de renaissance en de hernieuwde oriëntatie op de
klassieke oudheid.
In de 15e eeuw begon in Italië de renaissance. Er ontstond een nieuw levensgevoel, geïnspireerd door
de oudheid. Humanistische geleerden gingen klassieke teksten bestuderen. Ook in de kunst en
architectuur herleefde de oudheid.
In de late middeleeuwen ontstonden machtige bovenlagen van handelaren en bankiers (Venetië,
Milaan, Rome en Florence). In die omgeving ontstond een nieuw mensbeeld, een nieuw wereldbeeld
en een nieuw levensgevoel, met meer oog voor de plezierige kanten van het leven. Het levensmotto
veranderde van memento mori (gedenk te sterven) naar carpe diem (pluk de dag). Ze kregen
belangstelling voor het klassieke erfgoed. Ze beschouwden de klassieke oudheid als een schoonheid,
de middeleeuwen zagen ze als een donkere tussenperiode. De herleving van de waarden en
schoonheid van de oudheid kreeg de naam renaissance = wedergeboorte. De renaissance begon in
Italië in de 15e eeuw en verspreidde zich vanaf 1500 over de rest van Europa (vroegmoderne tijd).
Bij de herontdekking van de klassieke oudheid speelde humanisme een grote rol. Klassieke ideeën uit
de oudheid waren vaak aangepast naar christelijke leer door de monniken. Humanisten wilde de
klassieke teksten leren begrijpen (buiten de hele christelijke leer) en bestudeerde daarom deze
teksten goed. De Turkse verovering van Constantinopel in 1453 gaf het humanisme extra impuls.
Geleerden uit Constantinopel vluchtte naar italië en namen oorspronkelijke griekse teksten mee om ze
te bestuderen. Humanisme vooral een beweging van geleerden. Later ook de hogere burgerij, het werd
een nieuw opvoedingsideaal. Ideale mens = uomo universalis. Dat was iemand die zich op veel
gebieden had ontwikkelt (Leonardo da Vinci).
Belangrijke humanist buiten italië was Erasmus van Rotterdam. Hij propageerde een christelijk
humanisme De leergierigheid en kritische instelling in deze tijd van ontdekkers en hervormers
stimuleerden ook het natuurwetenschappelijk denken. Een van de belangrijkste
natuurwetenschappers uit de 16e eeuw was Copernicus. Het begin van de wetenschappelijke
revolutie van de 17e eeuw.
Net als de humanistische geleerden bestudeerden architecten en kunstenaars het werk van grieken en
romeinen. De klassieke zuilen keerden terug, beeldende kunsten zo levensecht mogelijk en onderwerp
keuzes van schilders werden breder. Michelangelo (1475-1564) was erg beroemd in deze tijd. De
bijbel bleef wel een grote inspiratiebron.
Paragraaf 5.2: De Europese expansie
Kenmerkend Aspect: Het begin van de Europese overzeese expansie
De Portugezen en Spanjaarden waren de eerste die in de 15e eeuw de kusten van Afrika, Azië en
Amerika verkenden. Ze wilden Azië bereiken om er specerijen te halen. Aan het einde van de 16e eeuw
gingen ook Nederlanders, Engelsen en Fransen op ontdekkingsreis.
In de 15e eeuw was een groot deel van de aarde onbekend gebied voor de Europeanen. De
Europeanen wisten in die tijd nog niet van het bestaan van Australië en Amerika. Ze kenden wel delen
van het Midden-Oosten en van de noordkust van Afrika. Europeanen wilde graag naar china en ‘Indië’,
,zoals ze het hele gebied achter de rivier de Indus noemden. Door de vele tussenhandelaren was
oosterse koopwaar peperduur. Tot 1453 kwam veel oosterse koopwaar Europa binnen via
Constantinopel, maar nadat deze stad was ingenomen door de Turken droogde de handel
op.Europese handelaren wilde graag zelf de specerijen uit ‘Indië’ halen. Maar dit lieten de Arabieren en
de Turken niet toe, ze moesten dus zelf een route over zee vinden.
De portugezen waren de eerste die ver buiten Europa voerden. Hendrik de zeevaarder, zoon Portugese
koning financierde in de 15e eeuw de zeereizen en stichtte een school voor zeevaarders. De
Portugezen kwamen steeds zuidelijker. Bartholomeo Diaz voer in 1488 rond Kaap de Goede Hoop.
Vasco da Gama stak 10 jaar later (1498) de Indische Oceaan over naar India. Vanuit India drongen de
portugezen in 1510 door in de Indonesische archipel. Ze stichtten veel handelsposten.
In 1492 dacht een Italiaan in Spaanse dienst, Columbus(1451-1506), dat hij een westelijke route naar
indië had gevonden. Dat hij een nieuw continent had ontdekt werd duidelijk toen Amerigo Vespucci de
Zuid-Amerikaanse oostkust uitgebreid verkende. Hij noemde het Mundus Novus, latijn voor de nieuwe
wereld. Om Vespucci te eren werd het continent in 1507 Amerika genoemd. Hernando Cortés
veroverde in 1519 het rijk van de Azteken in Mexico. Francisco Pizarro nam in 1530 het Incarijk in Peru
in bezit. Door de spanjaarden stervende de indianen grotendeels uit (door alle ziektes die de
spanjaarden meebrachten).
Engelsen, Fransen en Nederlanders, die mee wilden doen aan de Europese expansie, dingen op zoek
naar alternatieve zeeroutes. Het leidde eind 16e eeuw tot nieuwe ontdekkingsreizen. In de winter van
1596/1597 overwinterde Willem Barentsz met zijn bemanning op Nova Zembla nadat ze waren
vastgelopen in ijs, Cornelis de Houtman bereikten Azië via het zuiden en de vorst van Bantam kreeg
op Java toestemming om peper te kopen.
Paragraaf 5.3: De reformatie
Kenmerkend Aspect: De splitsing van de kerk in West-Europa.
Erasmus leverde kritiek op de kerk en pleitte voor een terugkeer naar het ware geloof. Daarmee was
hij een wegbereider van de Reformatie die Luther in 1517 begon. Na Luther kwamen andere
kerkhervormers, zoals Calvijn. De christelijke kerk raakte verdeeld in protestanten en
rooms-katholieken.
Erasmus vergeleek het nieuwe testament met de Latijnse vulgaat (was al meer dan 1000 jaar de
meest gebruikte versie van bijbel die er was). Hij maakte in 1516 een nieuwe vertaling. In zijn boek Lof
der Zotheid dreef Erasmus de spot met bisschoppen, kardinalen en pausen die zich slechts om
geld/macht bekommerde. Hij maakte het bijgeloof van de kerk erg belachelijk. Met zijn kritiek op de
kerk werd Erasmus een wegbereider van de Reformatie/Hervorming.
In de middeleeuwen ergerden veel mensen zich aan de kerk. Hoge kerkelijke ambten werden onder
andere verkocht. Ook hadden priesters en andere geestelijke vrouwen en laten zo het celibaat aan hun
laars. In de middeleeuwen kon de kerk deze kritiek nog onderdrukken, met de hervormingsbeweging
lukte dit niet meer. De reformatie scheurde het christendom in West-Europa uiteen: de protestanten
die met de kerk van Rome niks te maken wilde hebben en de rooms-katholieken die trouw bleven aan
de paus.
Het begon met een brief die Luther in oktober 1517 stuurden aan een bisschop. In 95 stellingen
hekelde hij onder meer de handel in aflaten. Met aflaten werd de plicht om te boeten in het vagevuur
geheel of gedeeltelijk kwijtgescholden. Op den duur begon de kerk deze gewoon tegen geld te
,verkopen. ‘Als de munt in de koffer klinkt, de ziel in de hemel springt’. Met de opbrengsten werd de
bouw van de grootste kerk ter wereld betaald, Sint Pieterskerk in Rome.
Luther wilde een hervorming binnen de kerk op gang brengen, maar de Paus beschuldigde hem van
ketterij. Zijn ideeën werden razendsnel over West-en Noord-Europa verspreid.
De kern van zijn leer was dat de zondige mens de genade van God niet kon verdienen
met aflaten, ‘goede werken’ of andere handelingen.
Alleen het geloof en oprecht berouw over zijn zonden konden hem redden.
Het geloof moest gebaseerd zijn op de bijbel. In 1521 werd Luther uit de kerk gezet.
Hij had veel aanhangers in het Duitse rijk. In de kerk dreigde een scheuring te komen
door Luthers ideeën, maar om dit te voorkomen nodigden Karel V Luther uit voor een
vergadering tussen belangrijke Duitse vorsten.
Hij werd vogelvrij verklaard: hij verloor al zijn rechten, die hem doodde zou niet gestraft
worden ook was besloten dat hij moest worden gestraft als een ketter. Hij werd gered door de vorst
van Saksen. In 1525 trouwde hij met een uitgetreden non.
Na Luther kwamen er meer hervormers, zo ook Johannes Calvijn. Hij was opgeleid tot humanistische
geleerde. Voor Calvijn was de Bijbel de enige bron van geloof. Hij wees heiligenverering en andere
zaken nog strenger af dan Luther. Hij stelde dat de mens zondig en slecht is. Terwijl Luther leerde dat
geloven een mens kon redden, dacht Calvijn dat vanaf het begin der tijden vaststond wie naar de hel
ging en wie naar de hemel. Ook stond Luther helemaal aan de kant van de vorsten, Calvijn vond dat de
overheid moest worden gehoorzaamd maar, die overheid moest wel als ‘dienaresse Gods’ in
overeenstemming met de bijbel handelen en de ‘ware godsdienst’ bevorderen.
In Genève kwam in 1536 een calvinistisch stadsbestuur aan de macht. In de stad
gingen strenge leefregels gelden. Vanuit Genève verspreidde het calvinisme zich
over Europa. In de Nederlanden werd het krachtig bestreden
maar, Calvijnse geschriften werden in het diepste geheim verspreid.
Toen het Calvinisme in 1566 naar boven kwam, bleek het veel aanhangers te hebben.
Ook in Duitsland, Frankrijk en Engeland had de reformatie grote gevolgen.
Het Duitse rijk raakte na 1520 verscheurd door de godsdienstoorlog, kwam pas in 1555
een einde aan (elke vorst mocht bepalen welke religie in zijn gebied). In Frankrijk woedden vanaf 1562
bloedige godsdienstoorlogen tussen katholieken en hugenoten (Franse calvinisten), hier kwam een
einde aan in 1598 (Edict van Nantes). In Engeland leidde de Reformatie in 1534 tot het ontstaan van
de Anglicaanse kerk, een protestantse staatskerk met aan het hoofd een koning.
Paragraaf 5.4: De Nederlandse opstand
Kenmerkend Aspect: Het ontstaan van de Nederlandse staat.
Filips II volgde zijn vader Karel V in 1555 op als landheer van de Nederlanden. Tegen Filips brak in
1568 de Nederlandse opstand uit, die in 1588 leidde tot de vorming van de Republiek der Verenigde
Nederlanden.
Karel V nam in 1525 het bestuur over de Nederlanden op zich. Veel Nederlandse gewesten vielen
sinds de 15e eeuw onder één landsheer, maar ze vormden geen eenheid. De landsheer benoemde in
veel gewesten een stadhouder, die namens hem onder meer overleg voerde met de Staten. Karel
stelde de Raad van State in. Hij maakte met zijn centrale bestuur veel gebruik van juristen uit de
burgerij, zodat hij minder afhankelijk werd van de hoge adel. Ook Karels godsdienstpolitiek droeg bij
, aan de centralisatie. In 1522 stelde hij keizerlijke inquisitie in, deze moesten de protestanten
opsporen. Een decennia daarna stierven honderden Nederlanders op de brandstapel door hun geloof.
Toen Karels opvolger Filips II in 1559 naar Spanje vertrok stelde hij zijn halfzus Margaretha van Parma
aan als landvoogdes. Zij moest namens hem de Nederlanden besturen. Lage edelen en steden
hadden moeite met de centralisatie maatregelen van Filips die hun zelfstandigheid en privileges
aantasten. Ook groeide bij edelen en burgers afkeer van zijn harde optreden tegen protestanten. De
belangrijkste hoge edelman was Willem van Oranje stadhouder in Holland, Zeeland en Utrecht. Hij
pleitte in 1564 voor godsdienstvrijheid, maar Filips gaf juist het bevel nog harder op te treden tegen
het calvinisme. In 1566 trokken 400 lagere edelen naar het paleis van de landvoogdes in Brussel en
vroegen haar om vermindering. Bij deze gelegenheid zou een van Margaretha’s adviseurs hen ‘Geuzen’
(bedelaars) genoemd hebben. Margaretha zette de kettervervolging voorlopig stop. In de zomer van
1566 kwamen calvinisten in de openlucht bij elkaar (hagenpreken). Toen een predikant tekeer was
gegaan tegen de katholieken ‘beeldenvereniging’ tijdens zo’n hagepreek, trok een menigten naar het
plaatselijke klooster en sloeg alles kort en klein. De beeldenstorm brak uit!
Filips stuurde de hertog van Alva om orde op zaken te stellen. In augustus 1567 arriveerde ‘de ijzeren
hertog’ met een groot leger. Tienduizenden ontvluchten de Nederlanden, onder wie Willem van Oranje.
Hij vormden in Duitsland een leger waarmee hij in 1568 de Nederlanden binnenviel. De Nederlandse
opstand was begonnen! De aanval van Oranje mislukte. Zodat Alva zijn leger kon blijven betalen
voerde hij in 1569 een nieuwe belasting in.
Oranje werkte samen met calvinistische ballingen die meestal op en vanaf het water verzetsacties
uitvoeren. Ze gebruikten het scheldwoord ‘Geus’ als eretitel. Op 1 april 1572 namen watergeuzen het
stadje Den Briel in. Willem van oranje en een van zijn broers vielen vanuit het oosten en zuiden de
Nederlanden binnen en namen daar steden in. Zowel de geuzen als de troepen van Alva begonnen
wreedheden. Zo namen de Geuzen 19 katholieken geestelijken uit Gorichem mee naar Den Briel en
hingen hen daar op. Alva liet de hele bevolking van het stadje Naarden uitmoorden, omdat dit stadje
zich niet snel genoeg overgaf, hij heroverde de steden in het oosten en zuiden, maar in Holland viel
zijn opmars stil.
Filips kwam intussen in geldnood. Hij zette niet alleen in de Nederlanden steeds meer soldaten in,
maar voerde vanaf 1570 ook oorlog tegen de Turken in het Middellandse Zeegebied. In 1576 sloegen
de Spaanse soldaten, die al maanden geen soldij hadden gekregen, aan het muiten. Ze verlieten
Holland en Zeeland en trokken door de zuidelijke gewesten. Als reactie op de ‘Spaanse furie’ sloten de
zuidelijke gewesten in gent vrede met het opstandige Holland en Zeeland. Ze eisten het vertrek van de
Spaanse troepen en beëindigen van de geloofsvervolgingen. Filips weigerde da. Hij benoemde een
nieuwe landvoogd, de hertog van Parma. In 1579 sloot Parma een militair verbond met enkele
zuidelijke gewesten. Dat zelfde jaar werd onder leiding van Willem van oranje de Unie van Utrecht
gesloten. Filips verklaarde Oranje in 1580 vogelvrij, waarna de gewesten van de unie van Utrecht Filips
afzweren als landheer. Hun Staten-Generaal nam hiervoor op 26 juli 1581 een
onafhankelijkheidsverklaring aan, het plakkaat van Verlatinghe. Parma veroverde vanaf 1581 de ene
stad na de andere. In 1584 vermoorde een katholieken fanaticus Willem van Oranje en Parma nam in
1585 Antwerpen in.
In 1588 ontstond de Republiek der Verenigde Nederlanden, kortweg: de Republiek. Dat de
Nederlandse gewesten de strijd tegen het Spaanse wereldrijk daarna volhielden kwam onder meer
omdat, Filips op veel fronten tegelijkertijd bleef vechten. Onder aanvoering van WIllem van Oranjes
zoon Maurits veroverde de Republiek na 1588 bijna het hele noorden. In 1609 sloten Spanje en de
Republiek een bestand voor 12 jaar. Vanaf 1621 werd de strijd vooral gevoerd in Brabant totdat Spanje
