Maaike de Kleijn Vroegmoderne Tijd 2015 Samenvatting Wielenga
Samenvatting Wielenga (11-158) voor Vroegmoderne Tijd 2015
Oppositie en Opstand: Ontstaan en consolidatie van de Republiek der Verenigde
Nederlanden (1555-1609)
In de 16e eeuw verenigde Karel V, zoon van Filips de Schone, een groot Europees rijk en
vergrote zijn invloed in de Nederlanden. De Opstand draaide niet om nationale
onafhankelijkheid, maar leidde onbedoeld tot de vorming van de Republiek. Centrale factor
hierbij was het economisch zwaartepunt in de Noordelijke Nederlanden.
Economie, financiën en politieke structuur – Door de dichtbevolkte verstedelijkte gewesten
Vlaanderen, Brabant en Holland vormden de Habsburgse Nederlanden in de 16 e eeuw een
economisch belangrijk gebied met Antwerpen als internationaal knooppunt. Bevolkingsgroei
en verstedelijking zorgde voor een toename in de vraag naar massagoederen uit het
Oostzeegebied. Tegelijkertijd trad intensivering en specialisatie in de landbouw op. Een
verschil tussen Antwerpen en Amsterdam was de ‘rijke handel’ tegenover de handel in
massagoed. Toch waren de Nederlanden geen economische eenheid. Habsburgse expansie
kostte veel geld, dat uit de belastingen moest komen. Filips II probeerde het bedesysteem te
vervangen door een centralistisch belastingstelsel door uniformering van het bestuur, maar de
adel was hiertegen, omdat ze aan macht verloren. In de praktijk betekende dit een composite
state, waarin de vorst zelf bovenaan stond. De landvoogd werd in het leven geroepen, net als
de collaterale raden (Raad van State, Geheime Raad en Raad van Financiën). De stadhouder
werd bevelhebber van troepen in het gewest en mocht de gewestelijke staten bijeenroepen.
Ook de Staten-Generaal hield zich bezig met belastingen en ontwikkelde zich tot zelfstandig
lichaam, waarmee een tegenwicht tegen de vorst werd gecreëerd.
Reformatie – Het godsdienstprobleem maakte eenwording onmogelijk. Door de drukpers
werd Luther overal gelezen, maar de Inquisitie zorgde voor een verinnerlijking van de
Reformatie: binnen de kerk ontwikkelde zich een kloof tussen godsdienstige overtuiging en
praktijk. De dopers waren eerst gewelddadig, maar werden daarna pacifistisch. De Calvinisten
wilden een duidelijke breuk met Rome. Kettervervolgingen met geweld werden door
katholieken verafschuwd, waardoor de sympathie voor calvinisten groeide.
Loyaliteit, oppositie en crisis (1555-1566) – Filips II voerde harde kettervervolgingen in en
had te maken met een lege schatkist en ontbrekende steun van de adel. Hij stuurde Margaretha
van Parma als landvoogdes naar de Nederlanden. Willem van Oranje was loyaal naar Filips en
werd stadhouder van Holland, Zeeland en Utrecht. Onder Granvelle liepen de spanningen
hoog op. De kerkelijke herindeling onder aartsbisdommen en bisdommen van 1559 riep
verzet op, omdat de lokale geestelijkheid en hoge adel invloed verloor. Filips was ondertussen
achterdochtig geworden door het huwelijk van Willem van Oranje met de lutherse Anna van
Saksen. De adel liet weten geen vertrouwen meer in Granvelle te hebben en hij trad af.
Ondertussen kwam de adel in opstand met het ‘Smeekschrift der Edelen’, waarin ze de koning
vroegen kettervervolgingen te stoppen en de Staten-Generaal bijeen te roepen. Margaretha
zegde toe, waardoor de hagenpreken leidden tot de Beeldenstorm. Filips meldde dat dit met
geweld neergeslagen moest worden en zo gebeurde. De adel moest een Eed van Trouw
afleggen, maar Willem weigerde. Ondertussen werd Alva naar de Nederlanden gestuurd om
orde te herstellen.
Radicalisering, mislukte matiging en de weg naar de Republiek (1567-1588) – Alva vestigde
strenge kettervervolgingen met de Raad van Beroerten en voerde belastingpenningen in.
Oranjes poging om terug te komen mislukte in 1568 na de Slag bij Heiligerlee en ook de
Watergeuzen boekten geen succes. Pas vanaf 1572 verliep de strijd gunstiger, waarin Holland
en Zeeland in de handen van opstandelingen kwamen. Alva begon aan een opmars naar het
noorden en zijn brute handelswijze had succes, maar zorgde tegelijkertijd voor meer verzet.
Alva had bovendien problemen met financiën, waardoor de soldaten begonnen te muiten
1
, Maaike de Kleijn Vroegmoderne Tijd 2015 Samenvatting Wielenga
(Spaanse Furie) en de Pacificatie van Gent tot stand kwam. Deze hield geen stand door de
verdeling onder de gematigden, waardoor zij zich verdeelde in de Unie van Atrecht en de
Unie van Utrecht (1579). Willem van Oranje zocht steun bij de hertog van Anjou, maar in
1581 werd hij vogelvrij verklaard. In het Plakkaat van Verlatinghe zwoor de Staten-Generaal
Filips II af en brak met Spanje. Nieuwe strijd werd gevoerd en Willem van Oranje werd in
1584 vermoord, en ook de hertog van Anjou bleek niet geschikt. Parma’s veroveringen
hadden religieuze gevolgen (calvinisme verdween in de Zuidelijke Nederlanden) en
economische gevolgen (Antwerpen werd door Amsterdam vervangen (Val van Antwerpen). Er
werd steun gezocht bij Elizabeth I, die de Nederlanden wilden helpen zodat de Spaanse macht
op het continent werd beperkt. Zij zond graaf van Leicester, maar hij kwam in strijd met
Johan van Oldenbarnevelt, die als landsadvocaat van Holland veel macht had. In 1588 legden
de gewestelijke staten de soevereiniteit definitief bij zichzelf en ontstond de Republiek der
Zeven Verenigde Nederlanden.
Militaire successen, politieke consolidatie en wapenstilstand (1589-1609) – De Staten-
Generaal vormde het federale orgaan waarin de zeven soevereine staten samenkwamen en
ieder gewest over gemeenschappelijke zaken veto bezat. Holland was toonaangevend, maar
toch kon de Republiek niet vanuit het centrum worden geregeerd: de weg van besluitvorming
was er één van onderhandelen, schikken en plooien. In de eerste jaren hadden Oldenbarnevelt
en Maurits een goede verstandhouding. Maurits moderniseerde de organisatie en
bevelstructuur van het leger en verwetenschappelijkte militaire strategieën, waardoor
successen werden geboekt. Met het Drievoudig Verbond met Engeland en Frankrijk, stelden
de staten zich gezamenlijk tegen Spanje op. De stadhouder werd over de Republiek gelijk
getrokken en was leider van de troepen en benoemde plaatselijke bestuurders. De
raadpensionairs was vertegenwoordiger van het sterkste gewest. Filips II trok zich
ondertussen terug uit de Nederlanden met de Acte van Afstand. De relatie tussen Maurits en
Oldenbarnevelt kwam onder druk te staan na de Slag bij Nieuwpoort, waarvan Oldenbarnevelt
had gewild dat Maurits tegen zijn zin meedeed. Later stond de Republiek vooral in voor de
bescherming van eigen grondgebied, waarbij de Spaanse zijde het initiatief sterker naar zich
toe trok. Wegvallende internationale steun, uitblijvende militaire successen, geldgebrek en
oorlogsmoeheid leidden tot vredesonderhandelingen met Spanje, die Maurits niet wilde, maar
Oldenbarnevelt wel. Uiteindelijk leidde het tot het Twaalfjarig Bestand (1609-1621). In deze
jaren verslechterde hun relatie nóg meer.
Dynamiek en expansie op economisch gebied – De Republiek profiteerde van een samenspel
van factoren: verbreding en groei van bestaande handelsstromen, bevolkingstoename,
verstedelijking, commercialisering, technologische ontwikkeling, afnemende economische
betekenis van de Zuidelijke Nederlanden en groeiende betekenis van Noordelijke
Nederlanden en de verschuivende internationale krachtverhoudingen door oorlog. De
Nederlanden moesten al vanaf het begin graaninvoeren uit de Baltische staten, omdat het
eigen land onbruikbaar was voor graanteelt, hierdoor was er altijd genoeg graan. Het eigen
akkergebied werd nu gebruikt voor veeteelt. Land werd bovendien gewonnen, waardoor
agrarische productie toenam en technische ontwikkeling op gang kwam op het gebied van
molenbouw. Toch werd er ook veel gedaan aan vervening voor goedkope energievoorziening.
Een belangrijke schakel was de haringvisserij in Holland. Bovendien was er sprake van
immigratie uit het Zuiden door de Val van Antwerpen, waardoor de nijverheid groeide. Ook
de scheepsbouw stimuleerde de nijverheid en de houtimport van de Oostzeehandel.
Amsterdam werd een stapelmarkt en knooppunt van informatie, waardoor er een betrouwbaar
distributiesysteem ontstond. De VOC werd in 1602 opgericht om concurrentie van Portugal
en Engeland uit te schakelen door controle op aanvoer en prijzen om de internationale handel
in peper en specerijen te beheersen. De organisatie van de VOC weerspiegeld de politieke
structuur van de Republiek. Ook de WIC werd in 1621 opgericht, maar deze had minder
2
