Leven en schrijven onder de keizers
LATIJN CE 2022
PLINIUS EN
MARTIALIS
,Inhoudsopgave
Inhoudsopgave........................................................................................................................................................................ 1
Hoofdstuk 1: Politieke en maatschappelijke achtergronden..................................................................................................... 4
1. De politieke ontwikkelingen.........................................................................................................................................................4
2. De maatschappij in de keizertijd..................................................................................................................................................5
Hoofdstuk 2: Plinius: leven en werk......................................................................................................................................... 6
1. Het leven van Plinius.....................................................................................................................................................................6
2. Plinius’ literaire werken................................................................................................................................................................6
Hoofdstuk 3: Plinius’ Panegyricus............................................................................................................................................. 7
1. Antieke retorica............................................................................................................................................................................7
2. De Panegyricus.............................................................................................................................................................................7
3. Plinius begint zijn dankrede (Pan. 1)............................................................................................................................................7
4. De keizer draagt financieel bij aan de opvoeding van de kinderen (Pan. 26-28).........................................................................8
5. De grootsheid van de keizer valt op door vergelijking met vorige keizers (Pan. 52-53)..............................................................9
6. De keizer is veel bescheidener dan vorige keizers (Pan. 54-55).................................................................................................12
7. Trajanus brengt zijn vrije tijd door met jagen en zeilen (Pan. 81-82)........................................................................................12
8. Dank aan Jupiter en de senaat (Pan. 94-95)..............................................................................................................................12
9. Over Plinius’ Panegyricus (Ep. 3.13)...........................................................................................................................................15
10. Over Plinius’ (Ep. 3.18)..............................................................................................................................................................15
Hoofdstuk 4: Plinius schrijft brieven....................................................................................................................................... 16
1. De brief.......................................................................................................................................................................................16
2. De Epistulae (boek 1-9, en 10)....................................................................................................................................................16
3. Het besluit om de brieven te publiceren (Ep. 1.1)......................................................................................................................16
Hoofdstuk 5: Problemen onder Domitianus............................................................................................................................ 17
1. Plinius heeft zijn vriend Artemidorus ook in gevaarlijke tijden geholpen (Ep. 3.11)..................................................................17
2. Over de wandaden van Domitianus (Ep. 4.11)...........................................................................................................................17
Hoofdstuk 6: Bewondering voor tijdgenoten.......................................................................................................................... 17
1. Rouw om de dood van een gewaardeerde vriend (Ep. 2.1).......................................................................................................17
2. De bewonderenswaardige daden van Arria (Ep. 3.16)...............................................................................................................17
3. Zijn politieke tegenstander Regulus (Ep. 6.2).............................................................................................................................20
4. Er is niet slechts één manier waarop grote Romeinen herinnerd moeten worden (Ep. 9.19)....................................................20
Hoofdstuk 7: Plinius als advocaat........................................................................................................................................... 20
1. Plinius’ drukke bezigheden houden hem af van zelfontplooiing (Ep. 1.10)................................................................................20
2. Plinius’ verdediging van Bassus, oud-gouverneur van Bithynië (Ep. 4.9)...................................................................................20
3. Plinius’ carrière geholpen door Corellius Rufus, een oudere senator (Ep. 4.17)........................................................................21
4. Mijmering over de wisselende fortuin (Ep. 4.24)........................................................................................................................21
5. Plinius is trots op zijn verdediging van Varenus, oud-gouverneur van Bithynië (Ep. 5.20)........................................................21
1
, 6. Plinius is zeer tevreden over een redevoering, die hij recent heeft gehouden (Ep. 6.33)...........................................................22
Hoofdstuk 8: Pompeji............................................................................................................................................................ 22
1. De uitbarsting van de Vesuvius..................................................................................................................................................22
2. De dood van Plinius’ oom tijdens de uitbarsting van de Vesuvius (Ep. 6.16).............................................................................22
3. Plinius’ eigen avonturen bij de uitbarsting van de Vesuvius (Ep. 6.20)......................................................................................26
Hoofdstuk 9: Plinius en de senaat.......................................................................................................................................... 27
1. Verkiezingen in de senaat en de gelegenheid om over politiek te spreken (Ep. 3.20)...............................................................27
2. Advies aan een nieuwe consul over een eerbewijs voor Trajanus (Ep. 6.27).............................................................................27
3. Ergernis over een eerbewijs aan Pallas, een ex-slaaf (Ep. 8.6)..................................................................................................27
Hoofdstuk 10: Plinius persoonlijk........................................................................................................................................... 28
1. Plinius’ benoeming tot Augur (Ep. 4.8).......................................................................................................................................28
2. Plinius mist Calpurnia (Ep. 7.5)...................................................................................................................................................28
3. De dagindeling van Plinius in de zomer (Ep. 9.36).....................................................................................................................29
Hoofdstuk 11: Plinius geeft advies.......................................................................................................................................... 31
1. Griekenland als bakermat van de beschaving (Ep. 8.24)...........................................................................................................31
Hoofdstuk 12: Plinius’ correspondentie met Trajanus............................................................................................................. 34
1. Plinius beveelt een vriend aan voor het senatorschap (Ep. 10.4)...............................................................................................34
2. Plinius wil een standbeeld oprichten voor Trajanus (Ep. 10.8)...................................................................................................34
3. Het antwoord van Trajanus (Ep 10.9)........................................................................................................................................34
4. Rome en de eerste christenen....................................................................................................................................................34
5. Plinius en de christenen (Ep 10.96).............................................................................................................................................35
6. Trajanus’ antwoord (Ep. 10.97)..................................................................................................................................................38
Hoofdstuk 13 Martialis I......................................................................................................................................................... 38
1. Over Martialis en het epigram...................................................................................................................................................38
2. Uit het liber spectaculorum........................................................................................................................................................40
3. Epigrammen I (gepubliceerd onder Domitianus).......................................................................................................................41
Hoofdstuk 14: Martialis II....................................................................................................................................................... 48
1. Epigrammen II (Gepubliceerd onder Nerva en Trajanus)...........................................................................................................48
2. De dood van Martialis (Ep. 3.21)................................................................................................................................................51
Hoofdstuk 15: Leven en schrijven onder de keizers................................................................................................................. 53
1. Literatuur en schrijvers onder de keizer.....................................................................................................................................53
Hoofdstuk 16: Stijlmiddelen, verteltechniek, argumentatieve begrippen................................................................................54
1. Algemene stijlmiddelen..............................................................................................................................................................54
2. Verteltechniek, narratologische begrippen................................................................................................................................55
3. Argumentatieve begrippen.........................................................................................................................................................55
Hoofdstuk 17: Herhaling grammatica..................................................................................................................................... 56
2
,3
,Hoofdstuk 1: Politieke en maatschappelijke achtergronden
1. De politieke ontwikkelingen
De burgeroorlogen in de eerste eeuw v.Chr.
Drie grote burgeroorlogen die zorgden voor belangrijke veranderingen in de sociale en politieke verhoudingen:
1. Jaren 80, Marius (populares; volkspartij) tegen Sulla (optimates; senaatspartij):
Marius ging als generaal weg, waardoor Sulla Rome kon overnemen. Veel populares werden verbannen en
de macht van de volksvergadering werd beperkt. Daarna trok Sulla naar het oosten om oorlog te voeren en
Marius pleegde een staatsgreep in Roma. Drie jaar later, nadat Marius was overleden, kwam Sulla terug en
nam Rome over. Hij benoemde zichzelf tot dictator en in 79 trok hij zich terug uit de politiek.
2. Machtsstrijd tussen Pompeius (optimaat) en Julius Caesar (volkspartij):
Caesar en Pompeius werkten in eerste instantie samen, omdat ze beide de invloed van de senaat wilden
vergroten, maar na het succes van Caesar in Gallië werd Pompeius jaloers en voorkwam dat Caesar consul
werd als hij terug zou komen uit Gallië. Caesar besloot om met zijn leger Italië binnen te dringen (dit was
verboden) en veroverde Italië, want anders zou hij een ambteloos burger worden. Pompeius had een leger
in Griekenland, maar Caesar versloeg deze. Echter werd Caesar vermoord door een groep senatoren,
waaronder Brutus, die de republiek wilden herstellen.
3. Marcus Antonius en Gaius Julius Caesar Octavianus:
Na de dood van Caesar nam Antonius de leiding op zich. Echter was Octavianus Caesars neefje en
adoptiefzoon en dus zijn erfgenaam. Ze besloten om samen te regeren en rekenden af met de
samenzweerders van Caesar. Hierna ontstond er een rivaliteit tussen hen, die leidde tot de derde
burgeroorlog. Octavianus versloeg Antonius en zijn Egyptische vrouw Cleopatra, die hierdoor zelfmoord
pleegden, en veroverde Egypte. Doordat hij ook de enige zoon van Caesar vermoorde kreeg hij
alleenheerschappij. Hij kreeg de eretitel Augustus (de Verhevene) en werd hij benoemd tot Princeps civitatis
(Eerste van de burgerij). Hij noemde zichzelf ook imperator, opperbevelhebber van alle legers.
Dit wordt gezien als het begin van de Keizertijd/principaat, omdat er nu maar één man regeerde: de Princeps
(keizer).
De Pax Augusta
Augustus wordt keizer en wil het volk tevreden te houden: er is weer vrede, kunst, cultuur, economie en de stad
wordt onderhouden: Pax augusta (de vrede van Augustus).
Augustus kon niet zeggen dat hij de baas was, dus sluit hij compromissen en doet alsof de republiek bestaat. De
senaat is er dus weer, maar ze hebben eigenlijk niks te zeggen.
Keizers
Julisch-Claudische huis (Augustus-Nero):
Augustus: hij was een keizer, maar deed alsof hij dit niet was.
Tiberius (14-37): hij was een strenge keizer, maar hij was wantrouwig, waardoor hij vaak ruzie had met de senaat.
Caligula (37-41): hij was populair bij het volk, maar was te jong waardoor hij als tiran werd gezien. Hierdoor werd hij
uiteindelijk door de keizerlijke/praetoriaanse garde (lijfwacht; enige soldaten die in Rome mochten zijn) vermoord.
Claudius (41-54): hij zorgde voor stabiliteit in het rijk. Hij stelde ministeries in, waarvan de hoofden vrijgelaten slaven
waren, zoals Pallas. Agrippina, de vrouw van Claudius en de moeder van Nero, vermoorde Claudius, omdat ze wilde
dat Nero hem ging opvolgen.
Nero: hij is door Seneca getraind, zodat het niet fout kan gaan, maar toch ging het fout. Door een gespannen relatie
met zijn moeder vermoorde hij haar, waarna hij de draad helemaal kwijtraakte. Hij hield zich bijvoorbeeld niet bezig
met oorlogen die werden gevoerd. De senaat heeft hierdoor Nero gedwongen zelfmoord te plegen.
4
,Vierkeizerjaar (69): Nero had geen opvolger aangewezen, dus het was niet duidelijk wie keizer werd. Vier generaals
zijn kort keizer geweest in een jaar, maar Vespasianus werd definitief keizer.
Vespasianus (69-79): hij wil voor continuïteit zorgen. Hij bracht de financiën van het Rijk weer op orde, zijn
verhouding met de senaat was goed, maar beslissingen nam hij met adviseurs.
Titus (79-81): hij was de zoon van Vespasianus. Hij was de meest geliefde keizer, maar stierf heel vroeg.
Domitianus (81-96): hij begon als een goede bestuurder, maar het gaat mis, omdat hij paranoia is; hij denkt dat
iedereen hem gaat vermoorden. Hij stelde veel mensen terecht en verbande veel mensen. Hij pleegde de senaat
zelden raad en dwong ze om te stemmen, zoals hij dat wilde. Uiteindelijk werd hij door samenzweerders vermoord.
De adoptiefkeizers: de senaat vond erfopvolging niks, dus werden keizers geadopteerd. Eerst Nerva en daarna
Trajanus. Hierdoor kwamen er succesvolle keizers.
Trajanus (98-117): hij was militair, dus veroverde ook heel veel land voor het Romeinse Rijk. Het grote rijk besturen
deed hij door middel van gouverneurs die hij had aangesteld en door een systeem van postbezorging, zodat er
continu communicatie was. Voor belangrijke beslissingen moest toestemming van de keizer gevraagd worden. Hij
had een schijn van controle over het keizerrijk. In 117 werd hij heel ziek en stierf hij.
2. De maatschappij in de keizertijd
De maatschappelijke verhoudingen
De Romeinse maatschappij was een standenmaatschappij:
- Senatoren (lidmaatschap voornamelijk voor de pater familias van de nobiles, die rijk zijn door grondbezit)
- Equites (ridders, waren rijk maar konden geen aanspraak maken op belangrijke politieke functies)
- Plebs (het lagere werkende volk)
- Slaven
Homines novi: mannen die een politieke carrière maakten, maar niet tot de nobiles behoorden.
De senaat in de keizertijd
De invloed van oude adellijke families nam in de eerste eeuw na Chr. sterk af. Equites werden geleidelijk opgenomen
in de senatorenstand en de senaat (ze konden door de keizer benoemd worden). Ook kregen de inwoners van het
Rijk langzamerhand het Romeins burgerrecht.
De keizer bepaalde de loopbaan van een senator, dus deze deed er alles aan om gemogen te worden door de keizer.
De senaat verloor tijdens de keizertijd veel van zijn invloed. De keizer kon de senaatsleden benoemen, hij had het
recht vergaderingen van de senaat bijeen te roepen en voor te zitten en hij nam veel taken van de senaat op zich. De
senaat kon alleen nog een nieuwe keizer erkennen en zijn keizerschap bekrachtigen.
Slaven
De Romeinse maatschappij was een slavenmaatschappij. Slaven konden vrijgelaten worden: libertus. De
rechtshandel van het vrijlaten van een slaaf heette manumissio.
Cliens-patronus:
Cliënten, vaak ex-slaven, werden beschermd door de patronus in ruil voor steun aan de patronus en de
ochtendbegroeting/salutatio. De cliënten kregen ook geld, eten en juridische bijstand. Dit systeem bestond ook
onder de elite.
De rechtspraak
De rechtspraak was in de handen van de praetoren (magistraat). Er waren geen beroepsrechters, maar elk jaar werd
er een lijst samengesteld van burgers (vooral equites en senatoren) die als rechters (iudices) mochten optreden. Ze
waren niet juridische geschoold, maar konden advies vragen aan rechtsgeleerden. De uitspraak van de rechter was
bindend en de praetor moest de uitvoering van het vonnis regelen. Iedere particuliere burger kon als aanklager
optreden.
5
,In de Keizertijd nam de rechtspraak door praetoren in betekenis af. Er kwam daarnaast een keizerlijke rechtbank. De
senaat kreeg de functie van rechtbank en de keizer kon als voorzitter optreden.
De keizer:
- Kon een aanbeveling (commendatio) doen voor de benoeming van een bepaalde rechter;
- Kon voor speciale gevallen keizerlijke rechtbanken instellen;
- Was in de senaat aanwezig bij juridische processen, met name processen wegens majesteitsschennis
(maiestas).
In die tijd zijn er veel schijn rechtspraken, want je moet eigenlijk zeggen wat de keizer wil. De jury bestaat uit
senatoren en die beslissen wat de keizer wil.
Hoofdstuk 2: Plinius: leven en werk
1. Het leven van Plinius
Plinius’ jeugd en leven
De vader van Plinius behoorde tot de equites, maar stierf toen Plinius nog jong was. Zijn voogd werd Verginius Rufus.
Na zijn vaders dood ging hij met zijn moeder bij haar broer, dus zijn oom, wonen. Zijn oom, Gaius Plinius Secundus
stierf bij de uitbarsting van de Vesuvius en de zeventienjarige Plinius werd door hem geadopteerd en vernoemd naar
hem: Gaius Plinius Caeciliu Secundus. Plinius werd Plinius Minor genoemd en zijn oom werd Plinius Maior genoemd.
Hij erfde alles van zijn oom en vader, dus was hij rijk. Hij volgde lessen van een Griekse retor, van Stoïsche filosofen
en van de beroemde redenaar Quintilianus. Het voorbeeld van Plinius was Cicero.
Plinius is twee of drie keer getrouwd. Zijn eerste vrouw stierf tijdens hun huwelijk en zijn laatste vrouw, Calpurnia,
kreeg een miskraam, dus Plinius had geen kinderen. Plinius stierf toen hij ongeveer vijftig jaar was.
Plinius’ rol in de politiek en maatschappij
Plinius begon als advocaat op het Forum Romanum voor het hof van centumviri. Deze processen waren openbaar,
dus Plinius werd bekend.
Zijn politieke carrière ging volgens de cursus honorum (loopbaan van (ere)ambten) onder Domitianus, Nerva en
Trajanus:
- Hij begon als quaestor (beheerder van de staatsfinanciën) onder Domitianus. Dit gaf hem recht op een
senaatszetel;
- Daarna praetor (de rechter van juridische geschillen) onder Domitianus;
- Vervolgens benoemde Trajanus hem tot consul. Hierdoor heeft hij als dank de Panegyricus geschreven;
- Daarna werd hij augur (een belangrijke priesterfunctie). Het college van zestien augures werd door de keizer
als pontifex maximus bij belangrijke staatsaangelegenheden geraadpleegd;
Hij oefende nog vele ambten uit, maar de belangrijkste was het stadhouderschap/gouverneurschap als
vertegenwoordiger van de keizer van Bithynië en Pontus. Plinius kreeg deze functie op voorstel van keizer Trajanus
met de bevoegdheid van een proconsul, terwijl normaal ex-praetoren deze functie krijgen. Dit komt waarschijnlijk,
omdat er financiële problemen waren in deze provincie, waardoor hij de opdracht kreeg in te grijpen in de
bestuursaangelegenheden van deze provincie. Verder moest hij ervoor zorgen dat er geen politieke clubs of andere
verengingen werden gevormd.
Plinius speelde een grote rol als weldoener in de cultuur. Hij steunde financieel dichters en zijn voormalig
leermeester Quintilianus. Hij schonk zijn geboortestad Comum een openbare bibliotheek en een badhuis. Ook droeg
hij bij aan de oprichting van een retorenschool en het levensonderhoud van armlastige jongens en meisjes.
2. Plinius’ literaire werken
Plinius besefte dat als hij herinnerd wilde worden, dit door literaire publicaties moest gebeuren. Hij hield zijn
redevoering in de senaat of bij de centumviri, liet zijn vrienden het bekritiseren waarna hij het aanpaste en het
voordroeg bij openbare declamatiebijeenkomsten, recitationes.
6
, Drie werken van Plinius zijn bewaard gebleven:
1. De Panegyricus: een retorische lofrede voor keizer Trajanus, deze is ook gepubliceerd;
2. Een collectie van 246 Epistulae: brieven die hij aan diverse personen heeft geschreven en uiteenlopende
onderwerpen en gebeurtenissen behandelen. Deze zijn deel van een collectie van negen boeken;
3. Een collectie van 121 Epistulae: brieven van de correspondentie tussen Plinius en keizer Trajanus. Deze zijn
als tiende boek aan de collectie toegevoegd.
Hoofdstuk 3: Plinius’ Panegyricus
1. Antieke retorica
In de antieke retorica (welsprekendheid) worden drie soorten redevoeringen onderscheiden:
1. Genus iudiciale: redevoeringen die voor een rechtbank worden uitgesproken wegens een aanklacht of
verdediging.
2. Genus deliberativum: redevoeringen die worden uitgesproken in een politieke context met als doel om tot
voorstellen of besluiten te komen, zoals in de volksvergadering of in de senaat.
3. Genus demonstrativum (onderdeel van epideictische retorica): gelegenheidsredevoeringen die uitgesproken
worden om bijvoorbeeld iemand te prijzen en dankbaar te herdenken of iemand aan te vallen.
In de keizertijd was er minder politiek debat, omdat de keizer het overal voor het zeggen had. In plaats daarvan was
er meer aandacht voor lofredenen.
2. De Panegyricus
De Panegyricus van Plinius is een dankrede/lofrede. Hij bedankt de keizer Trajanus voor zijn benoeming tot consul.
Hij maakte de dankrede drie keer zolang en voorzag het van alle mogelijke stilistische middelen. Plinius heeft het
geschreven om de keizer te bedanken, maar ook voor zijn eigen reputatie, in de hoop dat hij beroemd werd. Hij
schrijft ook over Domitianus en Nerva, hoe de senaat en de ambten functioneren, de consulsverkiezingen en de
financiële administratie onder verschillende keizers.
Redevoering waren het antieke schoolsysteem, dus iedere hoogopgeleide had het geleerd te schrijven.
3. Plinius begint zijn dankrede (Pan. 1)
Plinius begint zijn lofprijzing op Trajanus met het bedanken van Jupiter, omdat de god het Romeinse volk zo’n
voortreffelijke keizer heeft geschonken. Ook verzoekt hij de god dat zijn redevoering de keizer waardig is en niet
van vleierij getuig.
a. Een gebed is gepast bij mijn dankbetuigingen (1, 1-3)
Bene ac sapienter, Patres Conscripti, maiores instituerunt, ut rerum agendarum, ita dicendi initium a precationibus
capere: quod nihil rite, nihil providenter homines, sine deorum immortalium ope, consilio, honore, auspicarentur.
Qui mos cui potius, quam consuli, aut quando magis usurpandus colendusque est, quam quum imperio senatus,
auctoritate reipublicae, ad agendas optimo principi gratias excitamur? Quod enim praestabilius est aut pulchrius
munus deorum, quam castus et sanctus et diis simillimus princeps?
Goed en wijs, heren senatoren, hebben onze voorouders ingesteld, om te beginnen (om een begin te nemen) met
gebeden, bij het doen van dingen en bij het spreken, omdat mensen niets op de juiste wijze, niets met voorzorg
beginnen, zonder de hulp en het plan van de onsterfelijke goden en respect voor de onsterfelijke goden.
Door wie meer dan door een consul moet deze gewoonte benut en gekoesterd worden of wanneer meer, dan
wanneer wij met een bevel van de senaat, met gezag van de staat, aangespoord worden om dank te betuigen aan de
beste keizer? Want welk geschenk van de goden is voortreffelijker of mooier, dan een ingetogene en een
eerbiedwaardige en een keizer gelijk aan de goden?
Anafoor
Trikolon: drie keer ablativus.
Pleonasme
Trikolon en climax
7
